Finshi Twingasambilila ku Banakashi Abalembwa mu Baibolo?
Icasuko ca mu Baibolo
Mu Baibolo mwaliba amalyashi ayengi ayalanda pa banakashi abo twingasambililako amasambililo ayacindama. (Abena Roma 15:4; 2 Timote 3:16, 17) Muli cino cipande twalalandako fye panono pa banakashi bamo abo Baibolo yalandapo. Abengi balicitile ifyo na ifwe tulingile ukulacita. E lyo bambi balecita ifyo tushilingile ukucita.—1 Abena Korinti 10:11; AbaHebere 6:12.
Abigaili
Bushe Abigaili ali nani? Ali mukashi wa kwa Nabali uwali umukankaala, lelo uushali ne cikuuku. Lelo Abigaili ena ali uwacenjela kabili uwaicefya. Ali uwayemba kabili ali ne mibele iyalesekesha Lesa.—1 Samwele 25:3.
Finshi acitile? Abigaili alibomfeshe amano no kwiluka pa kuti apusushe ulupwa lwakwe. Ena no mulume wakwe Nabali Baleikala mu ncende umo Davidi, uwali no kuba imfumu ya Israele, abutukiile ilyo balefwaya ukumwipaya. Ilyo Davidi na baume ali nabo bali kuli iyi incende, balicingilile impaanga sha kwa Nabali ku fipondo. Lelo ilyo Davidi atumine abaume bakwe ukuyalomba ifya kulya kuli Nabali, Nabali alikeene kabili alibomfeshe amashiwi ya musaalula. Ici calengele Davidi akalipe nga nshi! Kanshi ena na baume ali nabo balimine ukuti baye bepaye Nabali na baume bonse aba mu ng’anda yakwe.—1 Samwele 25:10-12, 22.
Ilyo Abigaili aumfwile ifyo umulume wakwe acitile, alyangufyenye ukucitapo cimo. Alipeele ababomfi bakwe ifya kulya ukuti batwalile Davidi na baume ali nabo, kabili alikonkele no kuyalomba Davidi ukuti abelele umwina mwakwe uluse. (1 Samwele 25:14-19, 24-31) Ilyo Davidi amwene ifya bupe ifyo Abigaili aletele, ifyo ali uwaicefya, e lyo aumfwa na mashiwi ayasuma ayo amwebele, alilwike ukuti ni Lesa e wabomfeshe Abigaili pa kuti amukaanye ukwipaya Nabali na ba mu ng’anda yakwe. (1 Samwele 25:32, 33) Ilyo papitile fye inshita inono, Nabali alifwile, kabili Davidi alyupile Abigaili.—1 Samwele 25:37-41.
Finshi twingasambilila kuli Abigaili? Nangu ca kuti Abigaili ali uwayemba kabili ali mukankaala, talemona ukuti alicindeme sana ukucila abantu bambi. Ali-itemenwe ukulomba ubwelelo pa fintu ifyo ashacitile pa kuti alenge kube umutende. Alipwishishe ubwafya ubukalamba cikuuku cikuuku kabili mu mucenjelo. Ali uwashipa kabili alilangile ukuti wa mano.
▸ Nga mulefwaya ukwishiba na fimbi pali Abigaili, moneni icipande citila “Ali Uwacenjela.”
Debora
Bushe Debora ali nani? Ali ni kasesema mwanakashi uo Yehova Lesa wa bena Israele abomfeshe pa kweba abantu bakwe ifyo alefwaya bacite. Lesa alemubomfya na ku kupingula imilandu iyo abena Israele balekwata.—Abapingushi 4:4, 5.
Finshi acitile? Kasesema mwanakashi Debora ali uwashipa kabili aletungilila bakapepa ba kwa Lesa. Lesa amwebele ukweba Baraki ukuti atungulule abashilika abena Israele no kuyalwa na bena Kanaani abalebacusha. (Abapingushi 4:6, 7) Ilyo Baraki aebele Debora ukuti aye nankwe ku bulwi, Debora tatiinine lelo alisumine ukuya nankwe.—Abapingushi 4:8, 9.
Ilyo Lesa ayafwile abena Israele ukucimfya, Debora alishikileko ulwimbo ulo ena na Baraki baimbile ulwalelanda pa fyo Lesa abafwile. Muli lulya lwimbo alilandile pa fyo Yaele umwanakashi na umbi uwali uwashipa acitile pa kuti bacimfye abena Kanaani.—Abapingushi icipandwa 5.
Finshi twingasambilila kuli Debora? Debora ali-ipeeleshe kabili ali uwashipa. Alekoselesha abantu ukulacita ifyo Lesa amona ukuti fyalilungama. Kabili alebatasha nga bacita ifyo Lesa afwaya.
▸ Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pali Debora, moneni icipande citila “Naima ne Nyina mu Israele.”
Delila
Bushe Delila ali nani? Ali mwanakashi uo kapingula wa mu Israele Samsone atemenwe.—Abapingushi 16:4, 5.
Finshi acitile? Alipokele indalama ku ntungulushi sha baPelishiti pa kuti afutuke Samsone, uo Lesa alebomfya pa kupususha abena Israele ku baPelishiti. AbaPelishiti balifililwe ukumucimfya pantu ali na maka ya cipesha amano ayo Lesa amupeele. (Abapingushi 13:5) E ico intungulushi sha baPelishiti shaebele Delila ukuti ashafweko.
AbaPelishiti balipeele Delila amafisakanwa pa kuti afwailishe uko Samsone alefumya amaka. Delila alipokele aya amafisakanwa. Kabili pa numa ya kwipusha Samsone imiku iingi uko alefumya amaka, Samsone alisukile amweba. (Abapingushi 16:15-17) Lyena Delila alyebele abaPelishiti uko Samsone alefumya amaka, kabili Samsone balimwikete no kumupoosa mu cifungo.—Abapingushi 16:18-21.
Finshi twingasambilila kuli Delila? Tatufwile ukucita ifyo Delila acitile. Apo alitemenwe sana indalama, alifuutwike umubomfi wa kwa Yehova Lesa kabili tali uwa cishinka kuli ena.
Estere
Bushe Estere ali nani? Ali mwanakashi umuYuda uo Imfumu Ahasuerusi iya ku Persia yasalile ukuti abe namfumu.
Finshi acitile? Namfumu Estere alibomfeshe amaka akwete ku kucingilila abantu bakwe ukuti bebepaya. Alyumfwile ukuti kwalifumine icipoope icalandile ubushiku ubo bali no kwipaya abaYuda bonse abaleikala mu fitungu fyonse ifyo imfumu ya Persia yaleteka. Uwalengele ukuti imfumu ipange ici cipoope ni Hamani, uwali cilolo mukalamba. (Estere 3:13-15; 4:1, 5) Estere balimwafwile ku mufyala wakwe umukalamba Mordekai, kabili alibikile ubumi bwakwe mu kapoosa mweo pa kuti alondolwele umulume wakwe, Imfumu Ahasuerusi ifyo Hamani alepanga ukucita. (Estere 4:10-16; 7:1-10) Lyena Ahasuerusi alisuminishe Estere na Mordekai ukupanga icipoope na cimbi icasuminishe abaYuda ukuipokolola. AbaYuda balicimfishe abalwani babo.—Estere 8:5-11; 9:16, 17.
Finshi twingasambilila kuli Estere? Tufwile ukulapashanya Namfumu Estere pantu ali uwashipa, uwaicefya kabili uwafuuka. (Amalumbo 31:24; Abena Filipi 2:3) Nangu ca kuti ali uwayemba kabili ali ni namfumu, alyebele abantu bambi ukuti bamupandeko amano no kumwafwa. Ilyo alelanda no mulume wakwe, alibomfeshe umucenjelo kabili ali no mucinshi, lelo ali uwashipa. Kabili na pa nshita balefwaya ukwipaya abaYuda, alishipile no kuisokolola ukuti ali muYuda.
▸ Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pali Estere, moneni icipande citila “Alilandiileko Abantu ba kwa Lesa” ne citila “Alishipile, Alicenjele Kabili Ali-ipeeleshe.”
Efa
Bushe Efa ali nani? Ali e mwanakashi wa kubalilapo kabili e mwanakashi uo Baibolo yabalilapo ukulumbula.
Finshi acitile? Efa takonkele ifunde ilyo Lesa abapeele ilyali ilya-anguka. Efa ali uwapwililika nga filya umulume wakwe Adamu ali, kabili alikwete ne nsambu sha kuisalila ifya kucita. Apangilwe mu musango wa kutila kuti aba ne mibele iyo Lesa akwata pamo nga ukutemwa na mano. (Ukutendeka 1:27) Efa alishibe ukutila Lesa alyebele Adamu ukuti nga balya ku muti umo uo abakeenye ukulyako, bali no kufwa. Na lyo line, balimubepele kuli Satana kabili alisumine ubufi bwa kuti tali no kufwa nga alyako. Na kuba Satana alimubepele ukutila kuti alaikala bwino sana nga akaana ukukonka ifyo Lesa abebele. E ico alilile icisabo ca muti uo abakeenye kabili alilengele no mulume wakwe ukulyako.—Ukutendeka 3:1-6; 1 Timote 2:14.
Finshi twingasambilila kuli Efa? Tatulingile ukupashanya Efa uwatwalilile ukutontonkanya pa fyabipa. Alitobele ifunde lya kwa Lesa ilyali ilya-anguka kabili alefwaisha ukukwata ifyo ashalingile ukukwata.—Ukutendeka 3:6; 1 Yohane 2:16.
Hana
Bushe Hana ali nani? Ali mukashi wa kwa Elkana kabili e wafyele Samwele, uwaishileba kasesema uwaishibikwe sana mu Israele.—1 Samwele 1:1, 2, 4-7.
Finshi acitile? Ilyo Hana ashalekwata abana, alipepele kuli Lesa ukuti amusansamushe. Umulume wa kwa Hana akwete abakashi babili. Umukashi wakwe umbi, Penina, alekwata abana, lelo Hana talekwata abana pa nshita iitali ukufuma apo aupilwe. Penina alecusha Hana, lelo Hana alepepa kuli Lesa ukuti amusansamushe. Alilapile umulapo kuli Lesa ukuti nga amupeela umwana umwaume, ali no kumupeela kuli ena ukuti alebombela pa cikuulwa ca mushilo ico abena Israele balebomfya ku kupepa. Ici icikuulwa balecipangila ne tenti ilyo balesenda nga baya ku ncende imbi.—1 Samwele 1:11.
Lesa alyaswike ipepo lya kwa Hana, kabili Hana alifyele umwana uo ainike ati Samwele. Hana alifikilishe ifyo alaile kabili alitwele Samwele ku cikuulwa ca mushilo ninshi ali fye umunono. (1 Samwele 1:27, 28) Cila mwaka Hana alepangila Samwele icakufwala icabula amaboko no kumutwalila. Mu kupita kwa nshita, Lesa alipaala Hana ica kuti alikwete abana na bambi 5. Abaume batatu na banakashi babili.—1 Samwele 2:18-21.
Finshi twingasambilila kuli Hana? Amapepo ayo Hana alepepa ukufuma pa nshi ya mutima e yamwafwile ukushipikisha amesho. Ipepo apepele ilyalembwa pali 1 Samwele 2:1-10 lilalanga ifyo acetekele sana Lesa.
▸ Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pali Hana, moneni icipande citila “Alipepele Kuli Lesa no Kumweba Fyonse Ifyali mu Mutima Wakwe.”
▸ Nga mulefwaya ukwishiba ico Lesa asuminishishe abantu bakwe aba ku kale ukuupa impali, moneni icipande citila “Bushe Lesa Alisuminisha Ukuupa Impali?”
Yaele
Bushe Yaele ali nani? Ali mukashi wa kwa Heberi, uushali mwina Israele. Yaele alishipile pa kuti atungilile abantu ba kwa Lesa.
Finshi acitile? Yaele alicitile ifyalangile ukuti wa mano ilyo Sisera umukalamba wa bashilika abena Kanaani aishile kwi tenti lyakwe. Sisera balimucimfishe mu bulwi ku bena Israele, kabili alefwaya icifulo uko engabelama no kutuushako. Yaele aebele Sisera ukuti abelame no kutuushako mwi tenti lyakwe. Ilyo Sisera aleele utulo, Yaele alimwipeye.—Abapingushi 4:17-21.
Ifyo Yaele acitile fyafikilishe ubusesemo ubo Debora aseseme ubutila: “Ni mu minwe ya mwanakashi e mo Yehova akapeela Sisera.” (Abapingushi 4:9) Filya Yaele acitile fyalilengele bamulumbanye ukuti ali ‘uwapaalwa nga nshi pa banakashi.’—Abapingushi 5:24.
Finshi twingasambilila kuli Yaele? Yaele ali uwashipa kabili uwa mano. Ilyashi lya kwa Yaele lilanga ukuti Yehova kuti alenga ifintu fimo ukucitika pa kuti ubusesemo bufikilishiwe.
Yesebele
Bushe Yesebele ali nani? Ali mukashi wa Mfumu Ahabu iya bena Israele. Yesebele tali mwina Israele kabili talepepa Yehova. Lelo alepepa lesa wa bena Kanaani, Baali.
Finshi acitile? Namfumu Yesebele talelangulukilako, tali no luse, kabili ali umunkalwe. Aletungilila ukupepa Baali no bulalelale ubo abantu balecita pa kupepa Baali. Na kabili, ale-esha ukukaanya bonse abalepepa Lesa wa cine, Yehova.—1 Ishamfumu 18:4, 13; 19:1-3.
Pa kuti Yesebele akwate ifyo alefwaya, alebepa ubufi no kwipaya abantu. (1 Ishamfumu 21:8-16) Nga fintu Lesa asobele, Yesebele afwile imfwa iibi kabili tashikilwe.—1 Ishamfumu 21:23; 2 Ishamfumu 9:10, 32-37.
Finshi twingasambilila kuli Yesebele? Tatufwile ukupashanya Yesebele. Ali ne mibele yabipa kabili alecita icili conse pa kuti fye ifyo alefwaya ficitike. Ici calenga aishibikwa ukuti mwanakashi uushali ne nsoni sha kucita ifyabipa, ali ne mibele yabipa, talecindika amaka abaletungulula bakwete kabili talesakamana nangu ca kuti ifyo acitile nafibipa.
Leya
Bushe Leya ali nani? Ali mukashi wa kubalilapo uwa cikolwe Yakobo. Nkashi nankwe umwaice, Rakele, e wali umukashi walenga bubili uwa kwa Yakobo.—Ukutendeka 29:20-29.
Finshi acitile? Leya alikwete abana abaume 6 kuli Yakobo. (Ruti 4:11) Yakobo talefwaya ukuupa Leya, lelo alefwaya ukuupa Rakele. Na lyo line, wishi wa aba abakashana babili, Labani, mu bucenjeshi aufishe Leya kuli Yakobo, mu cifulo ca kuufya Rakele. Ilyo Yakobo amwene ukuti Labani aufya Leya kuli ena mu bucenjeshi, alimwebele ukuti te fyo baumfwene. Labani alandile ukuti ukulingana no lutambi lwabo te kuti bofye umwana mwanakashi umwaice ilyo umukalamba wakwe ashilaupwa. Ilyo papitile umulungu umo, Yakobo alyupile Rakele.—Ukutendeka 29:20-28.
Yakobo atemenwe sana Rakele ukucila Leya. (Ukutendeka 29:30) Ici calengele Leya afimbile Rakele no kulafwaisha ukuti na o bamutemwe sana kuli Yakobo. Lesa alishibe ifyo Leya aleumfwa kabili alimupaalile ilyo amulengele ukufyala abana 7. Abaume 6 no mwanakashi umo.—Ukutendeka 29:31.
Finshi twingasambilila kuli Leya? Leya alicetekele Lesa kabili alepepa kuli ena. Nangu ca kuti ali na mafya, alemona ifyo Lesa alemwafwa. (Ukutendeka 29:32-35; 30:20) Ilyashi lya kwa Leya lilalanga ico ukuupa impali kwabipila. Nangu ca kuti pa nshita imo Lesa alisuminishe ukuupa impali. Na lyo line, afwaya umwaume ukuupa fye umwanakashi umo, no mwanakashi ukuupwa fye ku mwaume umo.—Mateo 19:4-6.
▸ Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pali Leya, moneni icipande citila “Abana ba Nkashi Abali no Bulanda Nga Nshi Lelo ‘Abakuulile Ing’anda ya kwa Israele”
▸ Nga mulefwaya ukwishiba ico Lesa pa nshita imo asuminishishe abantu bakwe ukuupa impali, moneni icipande citila “Bushe Lesa Alisuminisha Ukuupa Impali?”
Marita
Bushe Marita ali nani? Ali ni nkashi ya kwa Lasaro na Maria, kabili bonse batatu baleikala mupepi no musumba wa Yerusalemu mu mushi baleita ukuti Betani.
Finshi acitile? Marita ali cibusa sana uwa kwa Yesu, ‘uwatemenwe Marita na nkashi nankwe na Lasaro.’ (Yohane 11:5) Marita ali alepokelela bwino abeni. Inshita imo ilyo Yesu abatandaliile, Maria asalilepo ukukutika kuli Yesu, lelo Marita ena alebomba imilimo ya pa ng’anda. Marita ali-ilishenye kuli Yesu ukuti Maria talemwafwako ukubomba imilimo. Yesu cikuuku cikuuku alilungike Marita.—Luka 10:38-42.
Ilyo Lasaro alwele, Marita na nkashi nankwe balilaishe amashiwi kuli Yesu, pantu balicetekele ukutila kuti aposha ndume yabo. (Yohane 11:3, 21) Lelo Lasaro alifwile. Amashiwi Marita alandile ilyo alelanshanya na Yesu yalilangile ukuti alicetekele ifyo Baibolo yalaya ukuti kukaba ukubuuka, kabili taletwishika ukutila Yesu alikwete amaka ya kubuusha ndume yakwe.—Yohane 11:20-27.
Finshi twingasambilila kuli Marita? Marita ale-esha na maka ukupokelela bwino abeni. Ali-itemenwe ukukonka ifyo bamufundile. Taumfwile insoni ukulanda ifyo aleumfwa e lyo ne fyo acetekele.
▸ Nga mulefwaya ukwishiba na fimbi pali Marita, moneni icipande citila “Nasumina.”
Maria (nyina wa kwa Yesu)
Bushe Maria ali nani? Ali mukashana umuYuda, kabili ali ni nacisungu ilyo aimite mu cipesha amano no kufyala Yesu umwana wa kwa Lesa.
Finshi acitile? Maria ali-icefeshe no kucita ukufwaya kwa kwa Lesa. Alikobekelwe kuli Yosefe ilyo malaika amoneke kuli ena no kumweba ukuti ali no kwimita no kufyala Mesia uo abantu balelolela pa nshita iitali. (Luka 1:26-33) Alisumine ukucita ifyo malaika amwebele. Ilyo Yesu afyelwe, Maria na Yosefe balikwete abana abaume 4 na banakashi nalimo ukucila pali babili. Kanshi Maria tatwalilile ukuba nacisungu. (Mateo 13:55, 56) Ilyo Yesu ali pano isonde na lintu Maria aishileba mu cilonganino ca Bena Kristu ica kubalilapo, Maria talefwaya ukuti abantu balemulumbanya kabili tabalemucindikisha, nangu ca kuti alikwete ishuko lya kufyala Yesu.
Finshi twingasambilila kuli Maria? Maria ali mwanakashi uwa citetekelo kabili alisumine umulimo uwali uwacindama nga nshi. Alishibe sana Amalembo. Cimoneka kwati Maria alyambwile Amalembo nalimo 20 ilyo alandile amashiwi yaba pali Luka 1:46-55.
▸ Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pali Maria, moneni icipande citila “Ifyo Twingasambililako Kuli Maria.”
Maria (nkashi ya kwa Marita na Lasaro)
Bushe Maria ali nani? Maria na o ali ni cibusa sana uwa kwa Yesu, nga filya fine ndume yakwe Lasaro na nkashi nankwe Marita bali.
Finshi acitile? Pa miku iingi Maria alilangile ukuti aletasha sana pali Yesu Umwana wa kwa Lesa. Alilangile ukuti alicetekele ukutila Yesu abapo, ndume yabo Lasaro nga tafwile pantu nga alimuposeshe, kabili Maria epo ali ilyo Yesu abuushishe Lasaro. Marita nkashi nankwe alimulengulwile ilyo asalilepo ukukutika kuli Yesu, ukucila ukumwafwako ukubomba imilimo ya pa ng’anda. Lelo Yesu alitashishe Maria pa fyo abikile sana amano ku fya kwa Lesa ukucila ifintu fimbi.—Luka 10:38-42.
Pa nshita imbi, Maria alilangile sana icileela kuli Yesu ilyo aitulwile “amafuta ayanunkila kabili aya mutengo nga nshi” pa mutwe wa kwa Yesu na ku makasa yakwe. (Mateo 26:6, 7) Abantu bambi abalipo ilyo Maria alecita ifi bamwebele ukuti aleonaula amafuta ya mutengo. Lelo Yesu alilandiileko Maria ilyo abebele ati: “Konse uko bakalabila iyi mbila nsuma [ya Bufumu bwa kwa Lesa] ku ba pano calo bonse, ifyo uyu mwanakashi acitile na fyo bakalafilandapo ku kumwibukisha.”—Mateo 24:14; 26:8-13.
Finshi twingasambilila kuli Maria? Maria ali sana ne citetekelo. Alibikile sana amano ku fya kwa Lesa ukucila ifintu fimbi ifishacindeme sana. Kabili ali-icefeshe no kucindika Yesu, nangu ca kuti alipooselepo indalama ishingi.
Maria Umwina Magadala
Bushe Maria umwina Magadala ali nani? Ali musambi wa kwa Yesu uwa cishinka.
Finshi acitile? Maria umwina Magadala ali pa banakashi abengi abale-enda na Yesu na basambi bakwe. Alebomfya indalama shakwe pa kwafwilisha Yesu na batumwa bakwe mu fyo balekabila. (Luka 8:1-3) Alekonka Yesu ukufika na lintu apwishishe umulimo wa kubila imbila nsuma. Kabili na lintu baleipaya Yesu, ali mupepi nankwe. Maria alikwete ishuko lya kuba pa babalilepo ukumona Yesu ilyo abuushiwe.—Yohane 20:11-18.
Finshi twingasambilila kuli Maria? Maria umwina Magadala alebomfya ifyo akwete ku kutungilila Yesu ilyo alebomba umulimo wa kubila imbila nsuma, kabili alitwalilile ukuba umusambi wakwe.
Miriamu
Bushe Miriamu ali nani? Ali ni nkashi ya kwa Mose na Aarone. E mwanakashi wa kubalilapo uo Baibolo ita ukuti kasesema mwanakashi.
Finshi acitile? Apo ali ni kasesema mwanakashi, alebombako umulimo wa kweba abantu ifyebo ukufuma kuli Lesa. Alikwete icifulo icikalamba mu Israele, kabili alimbileko ulwimbo lwa kucimfya pamo na baume ilyo Lesa aipeye abashilika abena Egupti pali Bemba wa Kashika.—Ukufuma 15:1, 20, 21.
Ilyo papitile inshita, Miriamu na Aarone batendeke ukulanda ifibi pali Mose. Icalengele bacite ifi ni co bali ne cilumba no mufimbila. Lesa “alekutika,” kabili alikalipile Miriamu na Aarone. (Impendwa 12:1-9) Lyena Lesa alwalike Miriamu ifibashi. Icalengele acite ifi ni co nalimo Miriamu e watendeke ukulanda ifyabipa pali Mose. Nomba ilyo Mose amupaapaatileko kuli Lesa, Lesa alimuposeshe. Pa numa ya kwikala eka ku nse ya nkambi pa nshiku 7, Miriamu balimusuminishe ukubwelela mu nkambi ya bena Israele.—Impendwa 12:10-15.
Ifyaba mu Baibolo filanga ukuti Miriamu alyumfwile ilyo bamulungike. Ilyo papitile imyaka iingi, Lesa alilandile pa mulimo waibela uo Miriamu akwete ilyo aibukisheko abena Israele ukuti: “Natumine na Mose, Aarone, na Miriamu ku cinso cenu.”—Mika 6:4.
Finshi twingasambilila kuli Miriamu? Ilyashi lya kwa Miriamu litusambilisha ukuti Lesa alabika amano ku fyo abamupepa balanda ku banabo nelyo ifyo balanda pa banabo. Cimbi ico tusambililako ca kutila pa kuti tusekeshe Lesa, tatufwile ukuba ne cilumba no mufimbila. Pantu iyi imibele kuti yalenga twaonaula ishina ilisuma ilya bantu bambi.
Rakele
Bushe Rakele ali nani? Ali mwana umwanakashi uwa kwa Labani, kabili e mukashi uo Yakobo atemenwe sana.
Finshi acitile? Rakele aupilwe kuli Yakobo no kufyala abana abaume babili, abaishileba pa fikolwe fya mikowa 12 iya bena Israele ba ku kale. Ilyo Rakele alecema impaanga sha kwa wishi e lyo akumene na Yakobo uwaishileba umulume wakwe. (Ukutendeka 29:9, 10) Rakele ali “uwayemba” nga ku mulinganya kuli nkashi nankwe umukalamba, Leya.—Ukutendeka 29:17.
Yakobo alitemenwe Rakele, kabili alisumiine ukubomba imyaka 7 pa kuti amuupe. (Ukutendeka 29:18) Na lyo line, Labani alibomfeshe ubucenjeshi no kuufya Leya kuli Yakobo. Lyena pa numa Labani alisuminishe Yakobo ukuupa Rakele.—Ukutendeka 29:25-27.
Yakobo alitemenwe Rakele na bana bakwe babili ukucila ifyo atemenwe Leya na bana afyele muli ena. (Ukutendeka 37:3; 44:20, 27-29) Ici calengele Rakele na Leya balelwishanya.—Ukutendeka 29:30; 30:1, 15.
Finshi twingasambilila kuli Rakele? Rakele alishipikishe amafya alekwata mu cupo, kabili talekele ukucetekela ukuti Lesa ali no kumfwa amapepo yakwe. (Ukutendeka 30:22-24) Ilyashi lya kwa Rakele litusambilisha ukuti umwaume nga aupa impali, mu cupo cakwe mulaba amafya. Na kabili, ifyacitikiile Rakele filalenga twamona ukuti Lesa wa mano sana filya ukufuma pa kutendeka afwaya ukuti umwaume akwata fye umukashi umo.—Mateo 19:4-6.
▸ Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pali Rakele, moneni icipande citila “Abana ba Nkashi Abali no Bulanda Nga Nshi Lelo ‘Abakuulile Ing’anda ya kwa Israele.’”
▸ Nga mulefwaya ukwishiba ico Lesa pa nshita imo asuminishishe abantu bakwe ukuupa impali, moneni icipande citila “Bushe Lesa Alisuminisha Ukuupa Impali?”
Rahabu
Bushe Rahabu ali nani? Ali ni cilende uwaleikala mu musumba wa bena Kanaani uwa Yeriko, kabili alitendeke ukupepa Yehova Lesa.
Finshi acitile? Rahabu alifishile abena Israele babili abaishile mu kulengula icalo ca Kanaani. Ico acitile ifi ni co alyumfwile amalyashi pa fyo Lesa wa bena Israele, Yehova, alubwile abantu bakwe mu Egupti, e lyo ne fyo abapuswishe ilyo abena Amore baishile mu kubasansa.
Rahabu alyafwile balya abena Israele abaishile mu kulengula icalo kabili alibapaapeete ukuti bakamupusushe no lupwa lwakwe ilyo abena Israele bali no kwisa mu konaula umusumba wa Yeriko. Balisumine ukuti bakamupususha, lelo balimwebele ifyo alingile ukucita. Bamwebele ukuti talingile ukwebako abantu ukuti baishile mu kulengula icalo, ena no lupwa lwakwe balingile ukuba mu ng’anda yakwe abena Israele nga baisa mu kusansa umusumba, kabili alingile no kukobeka umwando wakashika pe windo pa kuti abena Israele bakeshibe ing’anda yakwe. Rahabu alikonkele fyonse ifyo bamwebele, kabili ena no lupwa lwakwe balipuswike ilyo abena Israele baonawile umusumba wa Yeriko.
Ilyo papitile inshita, Rahabu alyupilwe ku mwina Israele, kabili aishileba icikolwe umwafumine Imfumu Davidi na Yesu Kristu.—Yoshua 2:1-24; 6:25; Mateo 1:5, 6, 16.
Finshi twingasambilila kuli Rahabu? Rahabu aba pa bantu abo Baibolo ilanda ukuti bali sana ne citetekelo. (AbaHebere 11:30, 31; Yakobo 2:25) Ilyashi lyakwe litusambilisha ukuti Lesa alabelela uluse umuntu nga alapila kabili taba na kapaatulula. Tabika amano ku nkulilo ya muntu, lelo alapaala bonse abamucetekela.
▸ Nga mulefwaya ukwishiba na fimbi pali Rahabu, moneni icipande citila “Alungamikilwe ku Milimo Yakwe Iisuma.”
Rebeka
Bushe Rebeka ali nani? Ali mukashi wa kwa Isaki kabili alifyele bampundu, Yakobo na Esau.
Finshi acitile? Rebeka alicitile ukufwaya kwa kwa Lesa, nangu ca kuti tacamwangukiile. Ilyo aletapa amenshi pa cishima, umwaume alimulombele amenshi ya kunwa. Rebeka bwangu bwangu alimupeele amenshi ya kunwa kabili aebele umwaume ukuti alatapa na menshi ya kunwa ingamila shakwe. (Ukutendeka 24:15-20) Ulya mwaume ali mubomfi wa kwa Abrahamu, kabili alyendele intamfu iitali pa kuti afwaile Isaki, umwana mwaume wa kwa Abrahamu, umukashi. (Ukutendeka 24:2-4) Ulya mwaume alipepele na kuli Lesa ukuti amupaale. Ilyo amwene ifyo Rebeka alebombesha ne fyo amupokelele bwino, alilwike ukuti Lesa alyaswike ipepo lyakwe, kabili alimwene ukuti Rebeka e o Lesa asalile ukuba umukashi wa kwa Isaki.—Ukutendeka 24:10-14, 21, 27.
Ilyo Rebeka aishibe ico umubomfi wa kwa Abrahamu aendeele, alisumine ukuya nankwe no kuyaupwa kuli Isaki. (Ukutendeka 24:57-59) Mu kupita kwa nshita, Rebeka alifyele bampundu abaume. Lesa alimulengele ukwishiba ukuti umwana umukalamba, Esau, ali no kulabombela umwaice wakwe Yakobo. (Ukutendeka 25:23) Ilyo Isaki alefwaya ukupaala Esau uwali ibeli, Rebeka alicitile ifyalengele ukuti Isaki apaale Yakobo, pantu alishibe ifyo Lesa alefwaya.—Ukutendeka 27:1-17.
Finshi twingasambilila kuli Rebeka? Rebeka ali uwafuuka, alebombesha, kabili alepokelela bwino abeni. Iyi imibele yalilengele abe umukashi umusuma, umufyashi umusuma, e lyo no kulapepa bwino Lesa wa cine.
▸ Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pali Rebeka, moneni icipande citila “Ndeya Nankwe.”
Ruti
Bushe Ruti ali nani? Ali mwina Moabu kabili alishile balesa bakwe ne calo aleikalamo pa kuti alepepa Yehova mu calo ca bena Israele.
Finshi acitile? Ruti alilangile ukuti alitemenwe sana nafyala Naomi. Naomi no mulume wakwe e lyo bana babo abaume babili, baile ku calo ca Moabu pa mulandu wa kuti mu Israele mwaliponene icipowe. Ilyo papitile inshita abana babo abaume balyupile abanakashi abena Moabu, Ruti na Olipa. Na lyo line, mu kupita kwa nshita umulume wa kwa Naomi alifwile kabili na bana bakwe abaume na bo balifwile. Ici calengele Naomi, Ruti na Olipa babe bamukamfwilwa.
Naomi asalilepo ukubwelela ku Israele, pantu pali ilya nshita ninshi icilala calipwa muli cilya calo. Ruti na Olipa nabo balefwaya ukuya na Naomi, lelo Naomi abebele ukuti babwelele kuli balupwa lwabo. Olipa alibwelele kuli balupwa lwakwe. (Ruti 1:1-6, 15) Nomba Ruti ena ali uwa cishinka kuli nafyala kabili tamushiile. Alitemenwe sana Naomi kabili alefwaya ukulapepa Lesa wa kwa Naomi, Yehova.—Ruti 1:16, 17; 2:11.
Apo Ruti ali uwa cishinka kuli nafyala kabili alebombesha, abantu aba mwi tauni Naomi aleikala ilya Betelehemu balimwene ukuti ali muntu umusuma. Boasi umukankaala uwakwete ibala, alitemenwe imibele ya kwa Ruti, kabili alimupeele ifya kulya ifyo ena na Naomi bali no kulya. (Ruti 2:5-7, 20) Mu kuya kwa nshita, Ruti alyupilwe kuli Boasi kabili aishileba icikolwe umwafumine Imfumu Davidi na Yesu Kristu.—Mateo 1:5, 6, 16.
Finshi twingasambilila kuli Ruti? Apo Ruti alitemenwe Naomi na Yehova, ali-itemenwe ukusha ing’anda yakwe na balupwa. Alebombesha, ali-ipeeleshe kabili ali uwa cishinka na lintu aleba na mafya.
▸ Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pali Ruti, moneni icipande citila “Uko Mwakulaya e ko Nakulaya,” ne citila “Umwanakashi Umusuma Nga Nshi.”
Sara
Bushe Sara ali nani? Ali mukashi wa kwa Abrahamu kabili nyina wa kwa Isaki.
Finshi acitile? Sara alishile umusumba wa Uri umo aleikala bwino sana, pantu alicetekele ifyo Lesa alaile umulume wakwe Abrahamu. Lesa abele Abrahamu ukusha umusumba wa Uri no kuya ku calo ca Kaanani. Lesa alimulaile ukuti ali no kumupaala no kumulenga ukuba uluko ulukalamba. (Ukutendeka 12:1-5) Pali ilya nshita nalimo Sara ali ne myaka ukucila pali 60. Ukufuma apo Sara no mulume wakwe bashilile umusumba wa Uri, baleikala mu matenti kabili tabaleikala pa ncende imo, lelo bale-endauka fye.
Nangu ca kuti filya bale-endauka fyali no kulenga Sara e cingililwa, alitungilile Abrahamu ilyo alekonka ifyo Lesa amwebele. (Ukutendeka 12:10, 15) Pa myaka iingi Sara takwetepo umwana, kabili ici calilengele aba sana no bulanda. Lelo Lesa alilaile ukuti akapaala abana ba kwa Abrahamu. (Ukutendeka 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Ilyo papitile inshita, Lesa alilaile ukuti Abrahamu na Sara bali no kukwata umwana. Ifi fine e fyacitike. Sara alifyele umwana nangu ca kuti alicilile pa myaka abanakashi bakwatilapo abana. Ali ne myaka 90, kabili umulume wakwe ali ne myaka 100. (Ukutendeka 17:17; 21:2-5) Bainike umwana wabo ukuti Isaki.
Finshi twingasambilila kuli Sara? Ifyo Sara acitile fitusambilisha ukuti lyonse kuti twacetekela ukutila Lesa alafikilisha ifyo alaya, nangu ca kutila filemoneka kwati te kuti ficitike! (AbaHebere 11:11) Na kabili filya ali umukashi umusuma, fitusambilisha ukuti calicindama ukulacindikana mu cupo.—1 Petro 3:5, 6.
▸ Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pali Sara, moneni icipande citila “Uli Mwanakashi Uwayemba,” ne citila “Lesa Amwitile Ukuti ‘Namfumu.’”
Umukashana Umwina Shulamu
Bushe Umukashana umwina Shulamu ali nani? Ali mukashana uwayemba uwaleikala ku mushi, kabili e o balandapo sana mwi buuku lya mu Baibolo ilya Ulwimbo lwa Nyimbo. Baibolo tayalanda ishina lyakwe.
Finshi acitile? Umukashana umwina Shulamu alitwalilile ukuba uwa cishinka kuli kacema uo atemenwe. (Ulwimbo lwa Nyimbo 2:16) Apo umukashana umwina Shulamu ali uwayemba nga nshi, Imfumu Solomone iyakwete sana ifyuma yalefwaya ukuti aitemwe. (Ulwimbo lwa Nyimbo 7:6) Nangu ca kuti abantu balemukoselesha ukuti opwe kuli Solomone, umukashana umwina Shulamu alikeene. Atemenwe kacema uwali umupiina kabili ali uwa cishinka kuli ena.—Ulwimbo lwa Nyimbo 3:5; 7:10; 8:6.
Finshi twingasambilila ku mukashana umwina Shulamu? Ali uwafuuka, nangu ca kuti ali uwayemba nga nshi kabili abantu balemukumbwa. Talekele ifyo ifibusa fyakwe balemweba nelyo ifyuma ifyo Imfumu Solomone yamulaile fyalenga aleka ukutemwa kacema. Aleilama kabili talecita ifyali no kulenga abembuka.
Muka Lote
Bushe muka Lote ali nani? Baibolo tayalanda ishina lyakwe. Na lyo line, yalitweba ukuti alikwete abana abanakashi babili no kuti ena no lupwa lwakwe baleikala mu musumba wa Sodomu.—Ukutendeka 19:1, 15.
Finshi acitile? Takonkele ifyo Lesa abebele. Lesa alilandile ukuti ali no konaula umusumba wa Sodomu ne misumba imbi iyapalamineko, pantu balecita sana ubulalelale. Apo Lesa alitemenwe Lote uwali umulungami no lupwa lwakwe abaleikala mu Sodomu, alitumine bamalaika babili ukuti bafumye Lote no lupwa lwakwe muli ulya musumba pa kuti bacingililwe.—Ukutendeka 18:20; 19:1, 12, 13.
Bamalaika balyebele Lote no lupwa lwakwe ukuti bafulumuke mu musumba, kabili tabalingile ukulolesha ku numa. Pantu bali no kufwa nga balolesha ku numa. (Ukutendeka 19:17) Muka Lote “aloleshe ku numa, kabili asangwike ilibwe lya mucele.”—Ukutendeka 19:26.
Finshi twingasambilila kuli muka Lote? Ilyashi lyakwe lilalenga twamona ububi bwaba mu kutemwisha ifyuma ica kuti twafilwa no kumfwila Lesa. Yesu alitusokele ukuti tatufwile ukupashanya muka Lote, atile: “Ibukisheni muka Lote.”—Luka 17:32.
Inshita Abanakashi Abalembwa mu Baibolo Baaliko
Ilyeshi (2370 Ninshi Yesu talaisa pano isonde.)
Abena Israele Balubuka Ukufuma mu Egupti (1513 ninshi Yesu talaisa pano isonde.)
Imfumu ya kubalilapo iya bena Israele (1117 ninshi Yesu talaisa pano isonde.)
Yesu abatishiwa (mu mwaka wa 29.)
Yesu afwa (mu mwaka wa 33.)
Nalimo Kuti Mwatemwako ne fi
PASHANYENI ICITETEKELO CABO
Alilandiileko Abantu ba kwa Lesa
Ukuipeelesha sana nga filya Estere acitile kufwaikwa ukushipa e lyo no kuba ne citetekelo.
PASHANYENI ICITETEKELO CABO
Alipepele Kuli Lesa no Kumweba Fyonse Ifyali mu Mutima Wakwe
Icitetekelo ca kwa Hana muli Yehova ca mulengele ashipikishe amafya ayo amwene ukuti teti yapwe.
AMASUKO KU MEPUSHO YA MU BAIBOLO
Ifyo Baibolo Ilanda Pali Nacisungu Maria
Abantu bamo bamona kwati Maria tali no lubembu ilyo aimite Yesu. Bushe ifi e fyo Baibolo isambilisha?
ULUPUNGU LWA KWA KALINDA
Rebeka: “Ndeya Nankwe”
Rebeka alikwete icitetekelo kabili alikwete ne mibele na imbi iisuma.
PASHANYENI ICITETEKELO CABO
Ruti—“Uko Mwakulaya e ko Nakulaya”
Cinshi calengele Ruti afume ku mwabo no kusha balupwa lwa kwe? Mibele nshi akwete iyalengele Yehova amutemwe sana?
PA NTE SHA KWA YEHOVA
Ukusangwa ku Kulongana
Belengeni pa kulongana kwesu. Fwayeni ukwa kulonganina mupepi no ko mwikala.