Icintu Icacindama Ico Basangile pa Numa ya Myaka Iingi

Ilyo uwasoma umo aleceeceeta ifyebo ifyalembelwe mu ciHebere, alipapile ifyo amwene kabili ici calengele ukuti aceeceete ifi fyebo imiku iingi. Ifyo ifilembo fyalemoneka na mashiwi babomfeshe e fyalengele ukuti ashininkishe ukuti ici icalembwa ciputusha ca Baibolo ya kale sana iya mu lulimi lwa bena Georgia.

ICI calembwa bacisangile ku kupwa kwa December mu 1922, ilyo uwasoma sana umwina Georgia, Ivané Javakhishvili alefwailisha pa fyo alufabeti ya lulimi lwa bena Georgia yatendeke. Ilyo alefwailisha, asangile icitabo ico batila Jerusalem Talmud. Ilyo aleciceeceeta, alemona ukuti pe samba lya filembo fya mu ciHebere pali ne filembo ne fishibilo fya lulimi lwa bena Georgia ifyo bafutile. *

Ifilembo fya ciGeorgia ifyali pe samba lya filembo fya mu ciHebere ifyali mwi buuku lya Talmud, fyafumine mwi buuku lya mu Baibolo ilya kwa Yeremia. Ici calembwa calembelwe muli ba 400 C.E. Ilyo ici calembwa bashilacisanga, ifyalembwa fya Baibolo ya ciGeorgia ifyo abantu baishibe ukuti e fyaliko kale sana fya muli ba 800 C.E. Tapakokwele balisangile ne fyalembwa fimbi ifya mabuuku yambi aya mu Baibolo ifyalembelwe muli ba 400 C.E., nelyo mu kubangilila. Bafwile balitemenwe ukusanga ifi fyalembwa ifyaliko ninshi tapalapita sana inshita apo Yesu na batumwa babelele pano calo.

Ni bani bapilibwile ifi fyalembwa? Bushe muntu fye umo nelyo bantu abengi abaipeeleshe ukubomba uyu umulimo? Takwaba ifili fyonse ifilangilila ukuti muntu umo uwapilibwile nelyo bantu abengi abapilibwile. Na lyo line, cimoneka kwati Baibolo yonse nelyo amabuuku yamo aya Baibolo yalipilibwilwe mu lulimi lwa ciGeorgia muli ba 300 C.E., kabili ukutula lilya, abena Georgia balikwata Icebo ca kwa Lesa mu lulimi lwabo.

Icitabo ca The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, ico nalimo balembele muli ba 400 C.E., calilandapo pa fyo abena Georgia baishibe bwino Amalembo. Ilyo uwalembele ici citabo aleshimika pa fibi ifyacitikiile namfumu Shushanik, alyambwile amashiwi yamo e lyo no kulanda pali fimo ifyaba mu fipande fya Amalumbo, amabuuku ya Mbila Nsuma e lyo na malembo yambi aya mu Baibolo. Uyu kalemba alembele no kuti pa kusekesha bakateka ba bena Persia, umulume wa kwa namfumu Shushanik, Varsken uwali cilolo wa Buteko bwa Kartli ubwa bena Georgia, alekele ubuKristu no kutendeka ukupepa na bena Persia ku mipepele  baleita ati Zoroastriani na kabili apatikishe namfumu ukutendeka ukupepa uko alepepa. Icitabo cikonkanyapo ukulanda pali namfumu ukuti alitwalilile ukuba umwina Kristu kabili Amalembo e yamukoseshe ilyo bashilamwipaya.

Ukutula mu 400 C.E., amaBaibolo ya mu ciGeorgia yalitwalilila ukupilibulwa e lyo no kukopololwa. Ifimfungwa ifingi ifyabako mu ciGeorgia filanga fye ukuti kwali abantu ababombeshe sana ukukopolola no kupilibula Baibolo. Natulande pa fyo bacitile pa kupilibula no kupulinta iyi Baibolo ya mu ciGeorgia.

BAPILIBULA AMA BAIBOLO NA YAMBI AYENGI

Shimapepo umwina Georgia, Giorgi Mtatsmindeli uwaliko muli ba 1000 C.E., atile: “Nine Giorgi, shimapepo kabili umuntu yaweyawe. Nalibikileko sana amano kabili nalibombeshe pa kupilibula ili ibuuku lya Amalumbo ukufuma mu lulimi lwa ciGriki ulupya ukutwala mu lulimi lwa ciGeorgia.” Apo pa myaka iingi kwali Baibolo ya ciGeorgia, mulandu nshi balefwaila ukupilibwila amaBaibolo na yambi?

Muli ba 1000 C.E., kwali fye ifimfungwa fya Baibolo ifinono ifyakubalilapo ifya mu ciGeorgia ifyo balembele ku minwe. Amabuuku yamo aya mu Baibolo yalilubile. Na kabili ululimi lwalyalwike, ne ci calelenga abantu ukukanaumfwikisha ifyalembelwe mu fimfungwa fya kale. Nangu ca kuti bakapilibula abengi balibombeshe ukupilibula amaBaibolo na yambi mu ciGeorgia, ifyo Giorgi ena abombele uyu mulimo fyaliweme sana. Pa kupilibula alelinganya amaBaibolo aya mu ciGeorgia ku fimfungwa fya mu ciGriki kabili alepilibula ne fipande na mabuuku ayashali muli aya maBaibolo. Mu nshita ya kasuba alebomba imilimo ya fya mapepo e lyo ubushiku alepilibula Baibolo.

Ephrem Mtsire uwaliko mu nshita ya kwa Giorgi na o alilengele umulimo wa kupilibula uo Giorgi alebomba ukuwaminako pantu alembele ibuuku ilyakwete ifyebo ifyaleafwa bakapilibula. Muli ili ibuuku mwali ifyo bakapilibula balekabila ukukonka pa kupilibula pamo nga ukupilibula ifyebo ukufuma mu lulimi Baibolo yalembelwemo nga ca kuti nabakwata ifyo ifimfungwa. Na kabili balekabila ukupilibula ifyebo filya fine fye fyaleba kabili fyalekabila ukulaumfwika bwino. Muli lilya ibuuku, Ephrem aebele bakapilibula ukulabika amafutunoti ne fisontelelo mu fyo balepilibula mu ciGeorgia. Alipilibwile cipya cipya amabuuku yamo yamo aya mu Baibolo. Imilimo Giorgi na Ephrem babombele yalyafwile sana bambi mu mulimo wa kupilibula.

Mu myaka iyakonkelepo, ukupanga amabuuku mu Georgia kwaliseekele sana. Mwi tauni lya Gelati ne lya Ikalto balibikilemo amasukulu ayengi. Abasoma abengi batila Baibolo iyo beta ati Gelati Bible, iyo basungila ku Georgian National Centre of Manuscripts, ni Baibolo iipya iyo abasambilile pa masukulu ya mu Gelati nelyo mu Ikalto bapilibwile.

 Bushe iyi Baibolo bapilibwile ya-afwile shani abena Georgia? Muli ba 1100 C.E., kalemba wa mishikakulo umwina Georgia, Shota Rustaveli alilembele icitabo icitila Vepkhis-tqaosani (Mushika wa Mfumu Uwafwele Umukupo wa Nama). Abengi balitemwa sana ici citabo ica kuti bacimona fye kwati e cakonka pali Baibolo ukucindama. Umwina Georgia umo uwasoma, K. Kekelidze, alandile pali ili ibuuku ukuti nampo nga kalemba aleambula mu kulungatika ukufuma mu Baibolo nelyo iyo, “ifyo alembele filanga fye ukuti ifyebo fimo fyafumine mu fipande fyalekanalekana ifya mu Baibolo.” Uyu mushikakulo ulalanda pa fintu ifisuma pamo nga ifya kukwata ifibusa ifisuma, ukuba na bukapekape, ukucindika abanakashi e lyo no kulatemwa abo tushaishiba. Ifyaba muli uyu mushikakulo e lyo ne fyo Baibolo yalandapo, fyalyafwa sana abena Georgia pa myaka iingi kabili filabafwa na nomba ukuba ne mibele isuma.

ABA KU BUFUMU E BALENGELE UKUTI BAIBOLO IPULINTWE

Ku kupwa kwaba 1600 C.E., aba ku bufumu abena Georgia balefwaisha ukuti Baibolo ipulintwe. Ici calengele ukuti Imfumu Vakhtang VI ikuule icikuulwa ca kupulintilamo mu musumba ukalamba uwa Tbilisi. Nangu cibe ifyo, pali iyi inshita calyafishe ukuti bapulinte Baibolo pantu mu fimfungwa fimo fimo tamwali ifyebo ifyalekabila ukubamo kabili na mashiwi babomfeshe pa kupilibula yalipusene na mashiwi abantu balebomfya pali iyo inshita. Sulkhan-Saba Orbeliani, uwaishiba sana indimi, e o bapeele umulimo wa kupitulukamo no bweseshamo ifyabulilemo.

Orbeliani alibikileko sana amano kuli uyu mulimo. Apo alishibe indimi ishingi, ukubikako ne ciGriki e lyo ne ciLatin, pa kubomba uyu mulimo Orbeliani alebomfyako ifimfungwa fya mu ndimi shimbi, e lyo ne fimfungwa fya mu ciGeorgia. Lelo abena Georgia aba mwi Calici lya Orthodox, tabatemenwe ifi alecita. Bashimapepo balimubepeshe ukuti alipondokele icalici kabili bailenashanasha imfumu pa kuti imuleshe ukupilibula Baibolo. Ibuuku limo ilya bena Georgia litila, ilyo kwali icilye ce calici, bashimapepo bapatikishe Orbeliani ukooca Baibolo iyo acucutikiile pa myaka iingi. Ilyo baocele iyi Baibolo, cali kwati Baibolo ya ciGeorgia yaluba na kabili.

Icawama ca kuti mu cimfungwa ico beta ati Mtskheta (Mcxeta) nelyo Baibolo iyo beta ati Saba’s Bible mwaliba ifyebo fimo ifyo Orbeliani alembele. Lelo bamo balatwishika nga ca kuti iyi e Baibolo bashimapepo bashalefwaya ukuti ibeko. Ifyebo fyaba ku mpela ya Baibolo e fyo bashininkisha fye ukuti uwalembele ni Orbeliani.

Nangu ca kuti calyafishe ukupulinta iyi Baibolo, aba ku bufumu balibikileko sana amano ukuti ipulintwe. Ukufuma mu 1705 ukufika mu 1711, ifiputulwa fimo ifya mu Baibolo fyalipulintilwe. Tufwile ukutasha sana ifyo aba ku bufumu, Bakari na Vakhushti, babombeshe pa kuti Baibolo yonse ipulintwe mu 1743. Baibolo yalisukile yapulintwa mu ciGeorgia.

[Futunoti]

[Abatusuminishe]

© The Bodleian Libraries, University of Oxford [Ms.Georg.c.1(P) Verso]; inset: National Archives of Georgia

[Abatusuminishe]

National Archives of Georgia

[Akabokoshi pe bula 10]

MULI BAIBOLO YA CIGEORGIA MWALIBA ISHINA LYA KWA LESA

Lesa alisokolola ishina lyakwe mu Baibolo. Ne li ishina ni Yehova (mu ci Hebere, יהוה). Ili ishina lisangwa imiku 7,000 mu fimfungwa fya mu lulimi Baibolo yalembelwemo. Mu maBaibolo ya ciGeorgia ayengi ayapilibulwa, ishina lya kwa Lesa balilifumyamo no kupyanikamo ilumbo lya kuti “Shikulu.” Na lyo line, mu fyebo na fimbi ifyaba ku mpela ya Baibolo iyo beta ati Saba’s Bible, Sulkhan-Saba Orbeliani alandile pa bupilibulo bwe shina lya kwa Yesu ukuti lyafuma kwi shiwi: “leses: Ukufuma kwi shiwi lya ciHebere: leova Shikulu umupusushi.” Icawamako ca kuti ishina lya kwa Lesa, Yehova, lilasangwa monse umo lifwile ukusangwa muli Baibolo Amalembo ya Calo Cipya iya mu ciGeorgia, iyalembelwe ne Nte sha kwa Yehova mu 2006.

[Abatusminishe]

National Center of Manuscripts

[Akabokoshi pe bula 11]

UBUKRISTU BWATENDEKA MU GEORGIA

Ni lilali ubuKristu bwatendeke mu Georgia? Takwaba ifyalembwa fine fine ifilangilila ilyo ubuKristu bwatendeke mu Georgia. Na lyo line, ibuuku lya Imilimo lyalilanda pa baYuda bamo na bena fyalo abasangwike abaYuda abafumine ku Ponti ukuti nabo, baali pa bantu bamo abasangilwe ku Yerusalemu, abakutiike ku mbila nsuma pa Pentekoste mu 33 C.E. Ilyo babwelelemo bafwile balisabankenye ubukombe pa buKristu. Ukwabula no kutwishika, ifilonganino fya Bwina Kristu ifyali mu Ponti fyatendeke nalimo mu 62 C.E. Mu nshita ya batumwa, Ponti yabelele ku kapinda ka kuso aka calo ca Turkey, icapakana ne calo ca Georgia.​—Imilimo 2:9; 1 Petro 1:⁠1.

[Mapu]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

ICALO CA GEORGIA

Icitungu ca ku kale ica Ponti

Yerusalemu