E vutucoqa ena iVolatabu na kedra itukutuku e levu na yalewa e rawa nida vuli ena nodra ivakaraitaki. (Roma 15:4; 2 Timoci 3:16, 17) Na ulutaga qo e vakamacalataka eso na yalewa era cavuti ena iVolatabu. Levu era ivakaraitaki vinaka e yaga meda vakatotomuria, ia eso tale meda qaqarauni kina.—1 Korinica 10:11; Iperiu 6:12.

  Apikali

 O cei o Apikali? Na wati Nepali, e dua na turaga vutuniyau qai voravora nona ivakarau. Ia e marama yalomalumalumu o Apikali, totoka na kena irairai, e matua tale ga vakayalo.—1 Samuela 25:3.

 Cava e cakava? E vakaraitaka na yalomatua kei na vuku me kua ni yaco na leqa. Rau vakaitikotiko kei Nepali ena vanua e veidroyaki voli kina o Tevita, na nodra tui na Isireli. Gauna e tiko kina e kea o Tevita kei ira nona tamata, era taqomaka na qelenisipi i Nepali me kua ni butakoci. Ia nira kere kakana vei koya na italai nei Tevita, e sega ni via wasea. Dua na ka nona cudru o Tevita! E mani gole kei ira nona tamata mera vakamatei Nepali kei ira kece nona lewenivuvale.—1 Samuela 25:10-12, 22.

 Ni rogoca ga o Apikali na ka e cakava o watina, e vuki totolo sara, vakarautaka na kakana mera kauta nona dauveiqaravi vei Tevita kei ira nona tamata. Oti sa qai muri ira nona dauveiqaravi me kerei Tevita me vakabulai ratou. (1 Samuela 25:14-19, 24-31) Ni raica o Tevita nona iloloma, yalomalumalumu, kei na nona ivakasala vuku, e kila sara ga ni vakayagataki koya na Kalou me kua ni veivakamatei. (1 Samuela 25:32, 33) Sega ni dede e mate o Nepali, rau qai veiwatini o Tevita kei Apikali.—1 Samuela 25:37-41.

 Cava eda vulica vei Apikali? E marama rairai totoka, vutuniyau tale ga, ia e donu tiko ga nona rai. E saga na veiyaloni, e yalorawarawa tale ga me kere veivosoti ena vuku ni nona cala e dua tale. E raica na ituvaki e rawa ni vakavu leqa, qai saga me walia ena sala e malumu, maqosataka na ka e kaya, doudou, qai vakasama vakayalomatua.

•  ▸ Me ikuri ni vakamacala me baleti Apikali raica na ulutaga “Na Yalewa Yalomatua.”

  Tepora

 O cei o Tepora? E dua na parofita yalewa, e vakayagataki koya na Kalou ni Isireli o Jiova me vakaraitaka nona inaki vei ira nona tamata. E vakayagataki koya tale ga na Kalou me walia na leqa e basika vei ira na Isireli.—Dauveilewai 4:4, 5.

 Cava e cakava? E doudou ni tokoni ira na dauveiqaravi ni Kalou. Ena veiuqeti ni Kalou, e vakaroti Peraki me liutaka na mataivalu ni Isireli mera valuti ira na lewe i Kenani era dau veivakalolomataki. (Dauveilewai 4:6, 7) Ni kerei koya o Peraki me rau veitomani, e sega ni rere, e yalorawarawa ni vakayacora nona kerekere.—Dauveilewai 4:8, 9.

 Oti nona solia na Kalou na qaqa vei ira na Isireli, e vola sara o Tepora e dua na wase ni kena sere rau lagata vata kei Peraki ni rau vakananuma tiko na veika e yaco. E cavuta tale ga ena sere qori e dua tale na yalewa yaloqaqa o Jaeli, ena nona vakaitavi nodra valuti na lewe i Kenani.—Dauveilewai, wase 5.

 Cava eda vulica vei Tepora? E dau vakuai koya, e yaloqaqa tale ga. E uqeti ira eso tale mera cakava na ka e dodonu ena mata ni Kalou. Dau vakavinavinakataki ira tale ga nira muria.

•  ▸ Me ikuri ni vakamacala me baleti Tepora raica na ulutaga “Niu Basika Meu Tinadra na Isreli.”

  Tilaila

 O cei o Tilaila? Na marama a domona na turaganilewa e Isireli o Samisoni.—Dauveilewai 16:4, 5.

 Cava e cakava? Era vaqumi koya na vakailesilesi ni Isireli me liumuritaki Samisoni, na turaga e vakayagataka na Kalou me vakabulai ira na Isireli mai na ligadra na kai Filisitia. Ia era sega ni vakadrukai koya rawa na kai Filisitia ni rui turaga kaukaua. (Dauveilewai 13:5) Era mani kerea gona na vakailesilesi nona veivuke o Tilaila.

 Era vaqumi Tilaila na kai Filisitia me vaqaqa na vu ni kaukaua i Samisoni. E taura na ilavo, oti toka e vica nona sasaga, sa qai kila na vu ni nona kaukaua o Samisoni. (Dauveilewai 16:15-17) E vakaraitaka sara vei ira na kai Filisitia, ra mani vesuki Samisoni qai biuti koya e valeniveivesu.—Dauveilewai 16:18-21.

 Cava eda vulica vei Tilaila? Kua ni muria nona ivakaraitaki ca. Na nona kocokoco e lawaki kina, tawayalodina, qai nanumi koya ga ena ka e cakava vua na dauveiqaravi ni Kalou o Jiova.

  Esiteri

 O cei o Esiteri? E marama Jiu, e digitaki koya sara ga na Tui Perisia o Esuerosi me nona ranadi.

 Cava e cakava? E vakayagataka nona kaukaua me vakabulai ira na kai nona. E qai kila ni vakatulewataki ena lawa, na siga mera vakamatei kina na Jiu kece era vakarurugi ena veivanua e qali vei Perisia. Na inaki ca qori e bukana na paraiminisita o Emani. (Esiteri 3:13-15; 4:1, 5) Dina ni rivarivabitaki kina nona bula o Esiteri, ia nona veivuke o Motekai e vakaraitaka sara na ranadi vei Tui Esuerosi na inaki ca qori. (Esiteri 4:10-16; 7:1-10) E mani vakadonuya o Esuerosi me rau vola e dua tale na lawa o Motekai kei Esiteri, mera vala na Jiu mera rawa ni taqomaki ira kina. Era qaqa kina vei ira na meca na Jiu.—Esiteri 8:5-11; 9:16, 17.

 Cava eda vulica vei Esiteri? E ivakaraitaki vinaka ni yaloqaqa, yalomalumalumu, e lokomi tale ga. (Same 31:24; Filipai 2:3) E marama rairai totoka qai vakaitutu, ia e yalomalumalu ni taro ivakasala kei na veivuke vei ira eso tale. E vakaraitaka na doudou, veinanumi qai veidokai ni vosa vei watina. Ni rivarivabitaki nodra bula na Jiu, e yaloqaqa ni vakatakilai koya ni dua tale ga na Jiu.

•  ▸ Me ikuri ni vakamacala me baleti Esiteri raica na ulutaga, “E Bolemate ena Vukudra na Tamata ni Kalou” kei “E Marama Vuku, Yaloqaqa, Qai Sega ni Nanumi Koya Ga.”

  Ivi

 O cei o Ivi? Na imatai ni yalewa me buli, imatai tale ga ni yalewa e cavuti ena iVolatabu.

 Cava e cakava? E beca na ivakaro matata ni Kalou. E uasivi me vakataki watina o Atama, soli vua na galala ni vakatulewa, e bucina tale ga na itovo vakalou me vaka na loloma kei na vuku. (Vakatekivu 1:27) E kila vinaka tu ni kaya na Kalou vei watina ni rau na mate ke rau kana mai na dua na kau e tu e loma ni were. Ia e vakacalai ni na sega ni mate, e kaya vua o Setani ni na marautaka na bula ke talaidredre vua na Kalou. Mani kania na vuanikau, rawai watina tale ga me kania.—Vakatekivu 3:1-6; 1 Timoci 2:14.

 Cava eda vulica vei Ivi? E vakarerevaki na kena dau vakasamataki tiko ga na gagadre ca. E talaidredre ena ivakaro matata ni Kalou, dua na ka nona vinakata me taura na ka e sega ni nona.—Vakatekivu 3:6; 1 Joni 2:16.

  Ana

 O cei o Ana? Na wati Elikana, e tinai Samuela e dua na parofita kilai levu e Isireli makawa.—1 Samuela 1:1, 2, 4-7.

 Cava e cakava? Ni sega ni vakaluveni e kerea nona veivakacegui na Kalou. E tiko tale ga na karuana, o Penina e vakaluveni. Ia o Ana e sega ni vakaluveni tu vakadede ni oti nona vakamau. Dau vakalialiai koya o Penina, ia e masuta na Kalou me vakacegui koya. E yalataka vua na Kalou ke solia e dua na luvena tagane, ena solia lesu me veiqaravi ena valeniveitavaki, na valelaca ni sokalou e dau veikauyaki era vakayagataka na Isireli mera sokalou kina.—1 Samuela 1:11.

 E sauma na Kalou nona kerekere mani vakasucuma na luvena tagane o Samuela. E dina tiko ga ena nona yalayala o Ana qai kauti Samuela me veiqaravi ena valeniveitavaki ni se gonetagane lailai. (1 Samuela 1:27, 28) E dau cula o Ana e veiyabaki e dua nona isulu balavu, qai kauta vua. E vakalougatataki Ana na Kalou me tolu tale na luvena tagane kei na rua na luvena yalewa.—1 Samuela 2:18-21.

 Cava eda vulica vei Ana? Nona dau masu mai vu ni lomana e vakayaloqaqataki koya me vosota nona vakatovolei. Na nona masu ni vakavinavinaka ena 1 Samuela 2:1-10,e vakavotuya na titobu ni nona vakabauta na Kalou.

•  ▸ Me ikuri ni vakamacala me baleti Ana, raica na ulutaga, “Taluacaka na Lomana Vua na Kalou ena Masu.”

•  ▸ Me ikuri ni vakamacala me baleta nona vakatara na Kalou vei ira nona tamata era bula ena gauna makawa me levu na watidra, raica na ulutaga, “E Vakadonuya na Beka na Kalou me Dua e Vica Vata na Watina?”

  Jaeli

 O cei o Jaeli? Na wati Eperi, e sega ni Isireli. E doudou ni totaki ira na tamata ni Kalou.

 Cava e cakava? E yavala totolo ni gole yani ena nona keba o Sisera na iliuliu ni mataivalu ni Kenani. E druka vei Isireli o Sisera, e lai vaqara gona na vanua me vuni qai vakacegu kina. E sureti koya sara o Jaeli ena nona loma ni valelaca. E qai labati koya o Jaeli ni moce lutu tu.—Dauveilewai 4:17-21.

 Na ka e cakava qori e vakayacori kina e dua na parofisai i Tepora: “Ni na soli Sisera o Jiova ina ligana e dua na marama.” (Dauveilewai 4:9) E vakacaucautaki kina ni “kalougata vakalevu vei ira na marama.”—Dauveilewai 5:24.

 Cava eda vulica vei Jaeli? E yaloqaqa qai yavala ena doudou. Na ka e cakava e vakaraitaka ni rawa ni veisautaka na Kalou na ituvaki me vakayacori kina na parofisai.

  Jesepeli

 O cei o Jesepeli? Na wati Eapi na tui Isireli, ia e sega ni Isireli, sega tale ga ni sokaloutaki Jiova. E qaravi Peali na kalou ni Kenani.

 Cava e cakava? E veivakasaurarataki, tawayalololoma, e voravora tale ga nona itovo. E uqeta na sokalou vei Peali e vakabibitaki kina na veiyacovi dukadukali. E saga tale ga me vakawabokotaki ira na qaravi Jiova, na Kalou dina.—1 Tui 18:4, 13; 19:1-3.

 Nona nanumi koya ga, e lasu qai labati ira e levu. (1 Tui 21:8-16) Ia e parofisaitaka na Kalou ni na mate vakaloloma, sega tale ga ni bulu.—1 Tui 21:23; 2 Tui 9:10, 32-37.

 Cava eda vulica vei Jesepeli? E ivakaraitaki ca. Ena vuku ni nona itovo vakasisila kei na nona lawaki ca, e dau vakaibalebaletaki na yacana vei ira na yalewa era sega ni kila na madua, vakasisila, ra qai sega ni kauai ena ka ca era cakava.

  Lia

 O cei o Lia? Na imatai ni wati Jekope na peteriaki. Na tacina tale ga o Raijeli e wati Jekope.—Vakatekivu 29:20-29.

 Cava e cakava? E ono na luve i Jekope vei Lia. (Ruci 4:11) A via vakawatitaki Raijeli o Jekope, sega ni o Lia. Ia o Lepani na tamadrau na goneyalewa, a soli Lia me isosomi kei Raijeli. Ni liaca o Jekope ni lawakitaki me wati Lia, e mani tarogi Lepani vakadodonu. E kaya o Lepani ni sega ni kena ivakarau me vakawati e liu o koya e gone ke se dawai voli o tuakana. Oti tale e dua na macawa sa qai vakawatitaki Raijeli.—Vakatekivu 29:26-28.

 E domoni Raijeli vakalevu o Jekope, sega ni o Lia. (Vakatekivu 29:30) Qori e vakavuna me vuvu o Lia, qai saga vakaukaua me domoni koya o Jekope, me kauaitaki koya tale ga. E raica na Kalou nona rarawa o Lia, e vakalougatataki koya me ono na luvena tagane, e dua na luvena yalewa.—Vakatekivu 29:31.

 Cava eda vulica vei Lia? E vakararavi vua na Kalou ena masu, e sega tale ga ni vakalaiva na leqa e vakila nona vuvale me vakalatilati ena nona dau vakavinavinakataka na Kalou ni tokoni koya tu ga. (Vakatekivu 29:32-35; 30:20) Dua na gauna e vakatara na Kalou me levu na watina e dua, ia na itukutuku kei Lia e matata kina ni vakaleqa na bula vakawati na ivakarau qori. Me yacova mai nikua e vinakata na Kalou me dua ga na isa ni vakawati.—Maciu 19:4-6.

•  ▸ Me ikuri ni vakamacala kei Lia, raica na ulutaga, “Nodrau Rarawa na Veitacini Rau ‘Tara na Vale i Isireli.’”

•  ▸ Me ikuri ni vakamcala me baleta nona vakatara na Kalou ena dua na gauna me levu na watina e dua, raica na ulutaga, “E Vakadonuya Beka na Kalou me Dua e Vica Vata na Watina?”

  Marica

 O cei o Marica? Na ganei Lasarua, e taci Meri tale ga, ratou vakaitikotiko ena koro o Pecani volekati Jerusalemi.

 Cava e cakava? Na itokani voleka i Jisu, dua na ka nona “lomani Marica” o Jisu, e lomani rau tale ga na “tacina kei Lasarusa. (Joni 11:5) E marama dau veikauaitaki. Dua na siga ni sikovi ratou o Jisu, e dabe o Meri me vakarorogo vua, ia o Marica e ogaoga ena cakacaka ni vale. E vakatukutuku vei Jisu ni sega ni vukei koya o Meri. E mani vakadodonutaki Marica ena yalololoma o Jisu.—Luke 10:38-42.

 Ni tauvimate o Lasarusa, rau talatala sara o Marica kei tacina vei Jisu ni rau nuidei ni na vakabulai koya. (Joni 11:3, 21) Ia sa mate o Lasarua. E matata nona veitalanoa o Marica kei Jisu nona nuitaka tu na yalayala ni iVolatabu ni veivakaturi, e tu tale ga vei Jisu na kaukaua me vakabulai ganena.—Joni 11:20-27.

 Cava eda vulica vei Marica? E dau veikauaitaki o Marica. E tu vakarau ni muria na ka e vakadodonutaki kina. E doudou ni talaucaka na lomana kei na nona vakabauta.

•  ▸ Me ikuri ni vakamacala me baleti Marica raica na ulutaga, “Au Vakabauta.”

  Meri (tina i Jisu)

 O cei o Meri? E goneyalewa Jiu, e kunekunetaka vakacakamana na luve ni Kalou, ni se sega ni dua rau veiyacovi me yacova nona vakasucu.

 Cava e cakava? E yalomalumalumu ni cakava na loma ni Kalou. Rau veimusumusuki kei Josefa na gauna e tukuna kina vua e dua na agilosi ni na kunekune, qai vakasucuma na Mesaia e waraki tu mai vakadede. (Luke 1:26-33) E yalorawarawa ni ciqoma na itavi qori. Ni sucu oti o Jisu, e vakaluveni tale o Meri e va na luvedrau tagane kei Josefa, e rairai rua tale ga na luvedrau yalewa. (Maciu 13:55, 56) E itavi dokai dina qori, ia e sega ni vinakata me vakalagilagi se dokai kina.

 Cava eda vulica vei Meri? E marama yalodina, e tu vakarauta tale ga me cakava na itavi bibi. E buta vinaka ena iVolatabu. Ena dua na vakadidike, e laurai ni voleka ni cavuti vaka20 ena iVolatabu nona ivakamacala ena Luke 1:46-55.

•  ▸ Me ikuri ni vakamacala baleti Meri, raica na ulutaga vakavalagi “What Mary’s Example Can Teach Us.”

  Meri (taci Marica, ganei Lasarusa tale ga)

 O cei o Meri? Ratou marautaka vakaveiganeni na veitokani voleka kei Jisu.

 Cava e cakava? E dokai Jisu vakalevu na luve ni Kalou. E vakaraitaka nona vakabauta ena nona kaya ni rawa ni vakabulai ganena o Jisu, e tiko tale ga ena gauna e vakaturi kina o Lasarusa. E vakalewai koya o Marica ni vakarogoci Jisu tiko, qai sega ni cakava na cakakaca ni vale. Ia e vakacaucautaki koya o Jisu ni kauaitaka na veika vakayalo.—Luke 10:38-42.

 Ena dua tale na gauna e kauaitaki Jisu o Meri ni livia e ulu i Jisu kei na yavana na “waiwai boivinaka saulevu.“ (Maciu 26:6, 7) Era beitaki Meri na tu e kea ni vakamaumautaka na waiwai qori. Ia e totaki koya o Jisu ena nona kaya: “Ni vunautaki na itukutuku vinaka [ni Matanitu ni Kalou] ena veiyasa i vuravura kece, ena tukuni tale ga na ka e vakayacora na yalewa qo me kena ivakananumi.”—Maciu 24:14; 26:8-13.

 Cava eda vulica vei Meri? E titobu nona vakabauta. E vakaliuca na sokalou, qai muri na veika tale eso. E yalomalumalumu, e dokai Jisu tale ga, ke vakayagataka mada ga e kina e levu na ilavo.

  Meri Makitala

 O cei o Meri Makitala? Dua na taisaipeli yalodina i Jisu.

 Cava e cakava? Dua vei ira na marama e salavata kei Jisu kei ira nona tisaipeli. E lomasoli ni vakayagataka nona cau me qarava kina na veika era vinakata. (Luke 8:1-3) E muri Jisu tiko ga me yacova ni cava nona cakacaka vakaitalatala kei na gauna mada ga e vakamatei kina. E ka dokai vua me dua vei ira na isevu e raici Jisu ni sa vakaturi.—Joni 20:11-18.

 Cava eda vulica vei Meri? E dau tokona na cakacaka vakaitalatala i Jisu, e tisaipeli yalodina tale ga.

  Miriama

 O cei o Miriama? E ganei Mosese kei Eroni. E imatai ni parofita yalewa me cavuti ena iVolatabu.

 Cava e cakava? Ni parofita e yalewa e nona itavi me vakasavauya na itukutuku ni Kalou. E marautaka nona itavi dokai e Isireli, e lagata tale ga na sere ni qaqa kei ira na tagane ni vakarusa oti na Kalou na sotia ni Ijipita ena Wasa Damudamu.—Lako Yani 15:1, 20, 21.

 Oti toka e dua na gauna rau vakalewai Mosese o Miriama kei Eroni, ena vuku ni nodrau dokadoka kei na vuvu. Ia e “vakarorogo tiko” na Kalou, mani vakasalataki rau vakaukaua. (Tiko Voli Mai na Lekutu 12:1-9) E vakavuna na Kalou me vukavuka o Miriama ni uqeta na veivakalewai qori. E vakamasuta na Kalou o Mosese ena vukuna, mani vakabulai koya. Oti e vitu na siga nona vakasavasavataki, e lesu ina nodra keba na Isireli.—Tiko Voli Mai na Lekutu 12:10-15.

 E tukuni ena iVolatabu ni rogoca o Miriama na veivakadodnutaki. Oti e vica vata tale na senitiuri e kaya na Kalou nona lesi koya ena itavi bibi: “Au talai Mosese, Eroni kei Miriama me liu vei iko.”—Maika 6:4.

 Cava eda vulica vei Miriama? E laurai ena italanoa kei Miriama ni kila vinaka na Kalou na ka era veitalanoataka nona dauveiqaravi, se ka era tukuna me baleti ira eso tale. Eda vulica kina ke da via vakamarautaka na Kalou, meda kua ni dokadoka se vuvu, na itovo eda rawa ni vakaucacataki ira kina eso tale.

  Raijeli

 O cei o Raijeli? Na luve i Lepani, e domoni koya vakalevu na peteriaki o Jekope.

 Cava e cakava? E vakawatitaki Jekope, rua kina na luvena tagane. Era basika gona ena nodrau iyatukawa na 12 na yavusa e Isireli makawa. E sotavi watina ni vakatawa tiko na qelenisipi i tamana. (Vakatekivu 29:9, 10) E “matakamica” ni vakatauvatani kei Lia na tuakana.—Vakatekivu 29:17.

 E domoni Raijeli o Jekope, e bolea kina me cakacaka me vitu na yabaki me rawa ni vakawatitaki koya. (Vakatekivu 29:18) Ia e lawakitaki Jekope o Lepani me vakawatitaki Lia e liu, oti sa qai soli Raijeli me watina.—Vakatekivu 29:25-27.

 E lomani Raijeli vakalevu kei na rua na luvenatagane o Jekope, sega ni o Lia kei ira na luvena. (Vakatekivu 37:3; 44:20, 27-29) Rau sega gona ni dau veiriti na veikaruani qori.—Vakatekivu 29:30; 30:1, 15.

 Cava eda vulica vei Raijeli? E vosota o Raijeli e dua na tuvaki ena nona vuvale, ia e vakanuinui ni na rogoca nona masu na Kalou. (Vakatekivu 30:22-24) Na kena italanoa e vakavotui kina na leqa ena sotavi ena vuvale e levu kina na watina e dua. Na ituvaki qori e laurai kina nona vuku na Kalou ena ituvatuva ni imatai ni vakawati, oya me dua ga na wati tagane.—Maciu 19:4-6.

•  ▸ Me ikuri ni ivakamacala kei Raijeli, raica na ulutaga, “Nodrau Rarawa na Veitacini Rau ‘Tara na Vale i Isireli.’”

•  ▸ Me ikuri ni vakamcala me baleta nona vakatara na Kalou ena dua na gauna ni rawa ni levu na watina e dua, raica na ulutaga, “E Vakadonuya Beka na Kalou me Dua e Vica Vata na Watina?”

  Reapi

 O cei o Reapi? Na yalewa saqamua, e vakaitikotiko e Jeriko e dua na siti e Kenani, a yaco sara me qarava na Kalou o Jiova.

 Cava e cakava? E vunitaki rau na yamata ni Isireli rau lai vakaraica lo na vanua. E cakava qori ni sa rogoca na italanoa ni nona vakabulai ira na Isireli na Kalou mai Ijipita, vaka kina nona vakabulai ira ena ligadra na kai Amoraiti.

 E vukei rau na yamata vuni, qai vakamasuti rau me rau vakabulai koya kei na nona vuvale nira valuti Jeriko na Isireli. Rau vakadonuya na yamata, ia e tiko na ka me cakava. Me kua ni tukuna vua e dua na ka qori, me tiko ga kei na nona vuvale e loma ni vale ena gauna era ravuti Jeriko kina na Isireli. Me vakaliliga tale ga e dua na wa damudamu ena nona katubaleka me kilai kina ni nona vale. E talairawarawa o Reapi ena ka kece e tukuni vua, ratou vakabulai kina vakavuvale ni valuti o Jeriko.

 Oti e vakawatitaka e dua na Isireli, rau qai basika ena nona iyatukawa o Tui Tevita, kei Jisu Karisito.—Josua 2:1-24; 6:25; Maciu 1:5, 6, 16.

 Cava eda vulica vei Reapi? E kaya na iVolatabu ni ivakaraitaki vinaka ni vakabauta o Reapi. (Iperiu 11:30, 31; Jemesa 2:25) E vakavotui ena kena italanoa ni dau veivosoti na Kalou, sega ni veivakaduiduitaki, e vakalougatataki ira na nuitaki koya se mani vakacava nodra isususu.

•  ▸ Me ikuri ni vakamacala me baleti Reapi raica na ulutaga, “Okati me Yalododonu ena Nona Cakacaka.’”

  Repeka

 O cei o Pepeka? Na wati Aisake, e tinadrau na drua o Jekope kei Iso.

 Cava e cakava? E cakava na inaki ni Kalou, veitalia mada ga ke dredre. E taki wai tiko ena toevu qai sotava e dua na turaga e kerea me gunu vakalailai. Sega ni bera nona solia o Repeka na wai, e takiva tale ga na medra wai nona kameli na turaga qori. (Vakatekivu 24:15-20) Qori na dauveiqaravi i Eparama, e lako tiko mai vakayawa me vaqara e dua na wati Aisake, na luve i Eparama. (Vakatekivu 24:2-4) E masuta tale ga na turaga qori nona veivakalougatataki na Kalou. Ni raica nona mamakutu o Raijeli kei na nona veikauaitaki, e kila ni sa sauma nona masu na Kalou, e digitaki Repeka sara me wati Aisake.—Vakatekivu 24:10-14, 21, 27.

 E vakadonuya o Repeka me wati Aisake ena gauna e tukuni kina vua na inaki ni nona veisiko na dauveiqaravi qori, e mani lesu vata kei na turaga qori. (Vakatekivu 24:57-59) E drua tagane na luve i Repeka, e ulumatua o Iso, e gone o Jekope. E vakatakila vua na Kalou ni na qaravi Jekope o Iso. (Vakatekivu 25:23) Ni vakarau vakalougatataki Iso o Aisake na nona ulumatua, e saga sara o Repeka me vakalougatataki o Jekope, ni sa kila tiko na inaki ni Kalou.—Vakatekivu 27:1-17.

 Cava eda vulica vei Repeka? E yalomalumalumu, daucakacaka, e veikauaitaki tale ga. Na itovo qori e yaco kina me dua na yalewa vakawati vinaka, tina, dauveiqaravi tale ga ni Kalou dina.

•  ▸ Me ikuri ni ivakamacala me baleti Repeka, raica na ulutaga, “Au na Lako.”

  Ruci

 O cei o Ruci? Na marama ni Moapi, e biuta nona kalou kei na nona vanua me dauveiqaravi i Jiova e Isireli.

 Cava e cakava? Vakasakiti na ivakaraitaki ni nona lomani vugona o Neomai. A gole i Moapi o Neomai, watina kei rau na luvena tagane ena vuku ni dausiga e Isireli. Rau mani vakawatitaka na luvedrau tagane e rua na yalewa ni Moapi, o Ruci kei Oripa. Ratou qai mate kece na tagane ena vuvale qori, ratou bula tiko ga na le tolu na yada.

 Ni oti na dausiga e vakatulewataka o Neomai me lesu i Isireli. Rau via muri koya talega o Ruci kei Oripa, ia e kerea o Neomai me rau lesu vei ira na wekadrau. E cakava sara qori o Oripa. (Ruci 1:1-6, 15) Ia o Ruci e yalodina ni kabiti vugona tiko ga. E lomani Neomai, e via qarava tale ga nona Kalou o Jiova.—Ruci 1:16, 17; 2:11.

 Nona yalodina kei na nona dau cakacaka e vakasakiti kina na kena irogorogo ena nona itikoiko o Neomai, e Peceliema. E taleitaka vakalevu e dua na itaukei ni qele vutuniyau, o Poasa, na nona itovo mani lomasoli me vakarautaka na kakana vua kei Neomai. (Ruci 2:5-7, 20) Toso na gauna, e vakawatitaki Ruci o Poasa rau qai basika mai na iyatukawa qori o Tui Tevita kei Jisu Karisito.—Maciu 1:5, 6, 16.

 Cava eda vulica vei Ruci? E yalorawararawa ni biuta nona vuvale kei na nona vanua ni lomani Neomai kei Jiova. Ke dredre mada ga na ituvaki e sotava e yalodina tiko ga, e dei, dau cakacaka tale ga.

•  ▸ Me ikuri ni ivakamacala baleti Ruci, raica na ulutaga, “Au na Lako ina Vanua o Lako Kina” kei “Na Yalewa Yalododonu.”

  Sera

 O cei o Sera? Na wati Eparama, na tina i Aisake tale ga.

 Cava e cakava? Nona vakabauta na yalayala ni Kalou vei Eparama na watina, e biuta sara ga na bula vakacegu ena koro vutuniyau o Uri. E vakasalataki Eparama na Kalou me biuti Uri me lako i Kenani. E yalataka tale ga ni na vakalougatataki koya, ena yaco me dua na matanitu levu. (Vakatekivu 12:1-5) E rairai yabaki 60 vakacaca o Sera ena gauna qori. Tekivu mai na gauna qori rau sa dau veitokiyaki vakaveiwatini ena valelaca.

 Sega ni rawarawa na veitokiyaki ni rivarivabitaki kina nona bula o Sera, ia e tokoni Eparama qai muria na veidusimaki ni Kalou. (Vakatekivu 12:10, 15) Dua na ka nona rarawa o Sera ni sega ni vakaluveni rawa ena vica vata na yabaki. Ia e yalataka na Kalou ni na vakalougatataka na kawa i Eparama. (Vakatekivu 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Yaco na gauna e yalataka na Kalou ni na vakaluveni tagane vei Sera o Eparama. E mani vakasucu ni sa sivi na yabaki me vakasucu gone kina e dua na marama. E yabaki 90 tiko ena gauna qori, o Eparama e yabaki 100. (Vakatekivu 7:17; 21:2-5) Rau vakayacani luvedrau o Aisake.

 Cava eda vulica vei Sera? Meda nuitaka tiko ga na Kalou ni na vakayacora nona yalayala, ke dredre mada ga me vakabauti. (Iperiu 11:11) Nona ivakaraitaki tale ga ni yalewa vakawati e vakabibitaki kina na veidokai ena bula vakawati.—1 Pita 3:5, 6.

•  ▸ Me ikuri ni vakamcala me baleti Sera, raica na ulutaga, “O sa Rui Marama Totoka” kei “Vakatokai Koya na Kalou me ‘Raluve.’”

  Goneyalewa ni Sulamaiti

 O cei na goneyalewa ni Sulamaiti? Dua na goneyalewa totoka ni lomanivanua, e talanoataki ena ivola vakaivolatabu na Sere i Solomoni. Ia e sega ni vakatakilai na yacana ena iVolatabu.

 Cava e cakava? E yalodina tiko ga vua na ivakatawanisipi e domona. (Sere i Solomoni 2:16) Na totoka ni kena irairai e mateci koya kina o Tui Solomoni, qai saga me taleitaki koya. (Sere i Solomoni 7:6) Levu era uqeti goneyalewa ni Sulamaiti me digitaki Solomoni, ia e sega ni vinakati koya. E domona ga na cauravou ivakatawanisipi dravudravua, e yalodina tale ga vua.—Sere i Solomoni 3:5; 7:10; 8:6.

 Cava eda vulica vua na goneyalewa ni Sulamaiti? E sega ni dokadokataka na totoka ni kena irairai se nona taleitaki. E sega ni vakailava me rawai na lomana ena nodra veiuqeti nona icaba, na iyau kei na itutu. E lewai koya matau, e savasava tiko ga nona itovo.

  Wati Loti

 O cei na wati Loti? Sega ni tukuni ena iVolatabu na yacana. E vakamacalataka ga ni rua na luvena yalewa, ratou vakaitikotiko vakavuvale ena siti o Sotoma.—Vakatekivu 19:1, 15.

 Cava e cakava? E talaidredre ena ivakaro ni Kalou. E vinakata na Kalou me vakarusai Sotoma kei na siti voleka nira dau veiyacovi tawadodonu. Ia nona lomani Loti kei na nona vuvale, e tala e rua na agilosi me rau kauti ratou tani.—Vakatekivu 18:20; 19:1, 12, 13.

 Rau tukuna na agilosi ina vuvale i Loti me ratou dro, ratou kua tale ga ni railesu, ke sega ratou na mate. (Vakatekivu 19:17) Ia e “railesu” na wati Loti, “mani vuki me durumasima.”—Vakatekivu 19:26.

 Cava eda vulica vei wati Loti? Na domodomoiyau e vakavuna meda talaidredre vua na Kalou. E kaya o Jisu nona ivakaraitaki meda vuli kina, e kaya: “Nanuma na wati Loti.”—Luke 17:32.

 Kedra iTukutuku na Yalewa ena iVolatabu

1.  Ivi

2. Waluvu (2370 B.G.V.)

3.  Sera

4.  Wati Loti

5.  Repeka

6.  Lia

7.  Raijeli

8. Lako Yani (1513 B.G.V.)

9.  Miriama

10.  Reapi

11.  Ruci

12.  Tepora

13.  Jaeli

14.  Tilaila

15.  Ana

16. iMatai ni tui e Isireli (1117 B.G.V.)

17.  Apikali

18.  Goneyalewa ni Sulamaiti

19.  Jesepeli

20.  Esiteri

21.  Meri (tina i Jisu)

22. Papitaiso i Jisu (29 G.V.)

23.  Marica

24.  Meri (taci Marica, ganei Lasarusa tale ga)

25.  Meri Makitala

26. Mate o Jisu (33 G.V.)