Nikua, sa rawarawa sara nomu kila na itukutuku, me vaka na sala mo taqomaki qai bulabula kina. Ia qo eso na ka mo qarauna:

•   Nius veivakacalai

•   iTukutuku lasu

•    iTukutuku e sega ni vakadeitaki

 Kena ivakaraitaki, ena gauna ni matedewa na COVID-19, e kaya na vunivola ni Matabose kei Vuravura meda qarauna na itukutuku lasu e rawa ni veivakaleqai. E kaya, “E vakarerevaki na kena tete totolo na ivakasala me wali na tauvimate. Eso mada ga era saga mera rawata kina vakailawaki na ilavo. E rogoci e levu na itukutuku lasu ena tivi kei na retio qai vakatetei na itukutuku e sega ni vakadeitaki ena internet. Qori e uqeta na veicati kei na nodra vosa vakacacataki eso tale.”

 Macala ga ni sega ni ka vou noda rogoca na itukutuku lasutaki. Ia sa tukuna makawa tu na iVolatabu ni “o ira na daucaka ca kei ira na dauveidabui era na qai torosobu ga, era na veivakacalai, era na vakacalai tale ga.” (2 Timoci 3:1, 13) Sa vakarawarawataki ena internet na noda ciqoma, kei na noda vakauta na itukutuku lasutaki. Levu na gauna eda sega ni kidava nida sa vakaitavi tiko ena kena vakau totolo na itukutuku lasutaki. E lai vakavuna meda kumuna kina e levu na itukutuku e sega ni vakadeitaki ena noda imeli, se sala ni veikilai ena internet.

 O na taqomaki iko vakacava mai na itukutuku e veivakacalai, qai sega ni vakadeitaki? Ena rawa ni yaga vei iko eso na ivakavuvuli vakaivolatabu qo.

•   Kua ni vakabauta na ka kece o raica se rogoca

   Ka e kaya na iVolatabu: “Na tamata yalowai e vakabauta na vosa kece, ia o koya e yalomatua e vakasamataka na nona ilakolako kece.”—Vosa Vakaibalebale 14:15.

   Ke da sega ni qaqarauni, ena rawarawa sara na noda vakacalai. Kena ivakaraitaki, e dau vakau vakalevu ena sala ni veikilai ena internet na itaba sa tu vata na kena ivakamacala,kei na vidio leleka. E dau caka qori me ka ni lasa. Ia e rawarawa sara ni dau veisautaki, se sega ni okati ena itaba se vidio leleka qori na itukutuku kece. Levu mada ga era dau vakarautaka kina na kedra vidio eso tale nira tukuna se cakava tu eso na ka, ia era sega ni cakava dina.

   “Era raica na daunivakadidike ni levu na itukutuku lasu era tu ena internet e vu mai na kena veisautaki, se vakaikuritaki na ivakamacala ni itaba se vidio.”—Axios Media.

   Mo taroga: ‘E dina na itukutuku qo?’

•   Saga mo kila na dina ni dua na itukutuku

   Ka e kaya na iVolatabu: “Ni vakadeitaka na dina ni ka kece.”—1 Cesalonaika 5:21.

   Ni bera ni o vakabauta se vakauta e dua na italanoa e kilai levu se rogoci vakalevu ena nius, saga mo kila mada i liu na kena dina. O na cakava vakacava qori?

   Dikeva vinaka me nuitaki na vanua e yavutaki mai kina na itukutuku qori. O ira na tabana ni itukutuku se so tale na isoqosoqo, e rawa nira vakarautaka na nius me tokona na nodra ile se rai vakapolitiki. Ni o rogoca e dua na nius, saga mo vakatauvatana kei na ka era kaya na vo tale ni tabana ni itukutuku. Eso mada ga na noda itokani era sega ni dau nakita mera vakauta na itukutuku lasu ena imeli, se so tale na sala ni veikilai ni internet. Kua gona ni vakabauta na itukutuku kece o ciqoma, saga mada i liu mo dikeva vakavinaka na vanua era yavutaki mai kina.

   Vakadeitaka ni dina na itukutuku o rogoca. Mo raica ni donu na kena tikinisiga, kei na ivakadinadina mo kila kina ni yaco dina na itukutuku qori. Mo qaqarauni sara ke sega ni vakamacalataki vinaka e dua na itukutuku vereverea, se tukuni mai ena sala me vakavuna na nomu rarawa se cudru.

   “E bibi meda dau savata na ligada, e va tale ga qori na bibi ni noda dau vakadeitaka na dina ni dua na itukutuku eda rogoca.”—Sridhar Dharmapuri, a Senior Food Safety and Nutrition Officer for the U.N.

   Mo taroga: ‘Vakacava na veika e kacivaki qo ena nius, e yaco dina se na ka ga e nanuma o daunitukutuku? E vakamacalataki ga vakatikina na italanoa qo?’

•   Me dusimaki iko na itukutuku dina, sega ni ka ga o vinakata.

   Ka e kaya na iVolatabu: “O koya e nuitaka na lomana e lialia.”—Vosa Vakaibalebale 28:26.

   E dau totolo noda vakabauta e dua na itukutuku e tokona ga na noda rai. Na itukutuku era vakauta mai vei iko na kabani ni internet e yavutaki ena ka o dau taleitaka, kei na ka o dau qara ena internet ena veigauna sa oti. Ia eso na gauna e dau veicalati na ka eda nanuma, kei na veika era yaco dina.

   “Dina ni levu era dau saga mera vakasama vakayalomatua, qai kua ni vakatulewa vakariri. Ia era dau lai vakabauta na itukutuku e sega ni dina qai salavata ga kei na veika era vinakata, se lomaleqataka.”—Peter Ditto, social psychologist.

   Mo taroga: ‘Au dau vakabauta ga na itukutuku e tokona na noqu rai?’

•   Mo tarova na kena vakatetei na itukutuku lasu

   Ka e kaya na iVolatabu: “Mo kua ni vakatetea e dua na itukutuku e sega ni dina.”—Lako Yani 23:1.

   Mo nanuma tiko ni itukutuku o wasea vei ira eso tale, ena uqeta na nodra rai, kei na ka era cakava. Dina ga ni o sega ni nakita nomu vakauta e dua na itukutuku lasu, ia ena rawa ni vakavu leqa.

   “Ni bera ni o vakauta e dua na itukutuku, e bibi mo tauri iko mada vakamalua qai vakasamataka, ʻAu sa vakadeitaka ni dina na itukutuku qo?’ Ke da cakava kece qori, ena vakalailaitaki na kena vakateitei na itukutuku lasu ena internet.”— Peter Adams, a senior vice president of the News Literacy Project.

   Mo taroga: ‘Au sa vakadeitaka ni dina na itukutuku au vakarau vakauta qo?’