Biblu dọhodo otàn gbẹzan yọnnu susu tọn ji ehe mẹ mí gán plọn onú dagbedagbe delẹ sọn. (Lomunu lẹ 15:4; 2 Timoti 3:16, 17) Hosọ ehe dọhodo vude poun to yọnnu he go Biblu donù lẹ mẹ ji. Susu to yé mẹ wà nudagbe bọ mí gán hodo apajlẹ yetọn. Amọ́, mẹdevo lẹ wà nue ma yọ́n bọ mí ma dona hodo apajlẹ yetọn.—1 Kọlintinu lẹ 10:11; Heblu lẹ 6:12.

  Abigaili

 Mẹnu Wẹ Yin Abigaili? Asi Nabali tọn wẹ, yèdọ dawe adọkunnu he yin fifiẹtọ de. Amọ́, Abigaili yin zinzintọ bosọ yin whiwhẹnọ, mahopọnna dọ e yọnwhanpẹ bo tindo jẹhẹnu he nọ hẹn homẹ Jehovah tọn hùn lẹ.—1 Samuẹli 25:3.

 Etẹwẹ e wà? Abigaili yí nuyọnẹn po zinzin po do yinuwa nado dapana nuhahun sinsinyẹn. Ewọ po Nabali po nọ nọ̀ lẹdo he mẹ Davidi he na wá duahọlu to Islaeli họ̀n whlá do taidi fibẹtado-dintọ. To ojlẹ he mẹ Davidi po sunnu etọn lẹ po nọ̀ finẹ te, yé basi hihọ́na lẹngbọpa Nabali tọn sọn jaguda lẹ si. Amọ́, to whenue Davidi do wẹnsagun lẹ hlan nado biọ núdùdù vude Nabali, e gbẹ́ gbidigbidi dọ emi ma na na yé. Homẹgble Davidi taun! Enẹwutu, ewọ po sunnu etọn lẹ po tọ́nyi nado hù Nabali po sunnu he to owhé etọn gbè lẹpo po.—1 Samuẹli 25:10-12, 22.

 Abigaili yawu yinuwa whenue e sè nuhe asu etọn wà. E bẹ núdùdù susu na devizọnwatọ etọn lẹ bo dọ yé ni ze e yì na Davidi podọ e hodo yé nado yì vẹvẹna Davidi. (1 Samuẹli 25:14-19, 24-31) Whenue Davidi mọ nunina etọn po whiwhẹ etọn po bosọ sè ayinamẹ nuyọnẹn tọn etọn lẹ, e wá mọ dọ Jiwheyẹwhe ko yí i zan nado glọnalina nuhahun sinsinyẹn lọ. (1 Samuẹli 25:32, 33) Ojlẹ vude godo, Nabali kú bọ Abigaili lẹzun asi Davidi tọn.—1 Samuẹli 25:37-41.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Abigaili tọn mẹ? Mahopọnna whanpẹ po adọkun he Abigaili tindo po, e ma nọ yigo. Nado dín jijọho, e desọn ojlo mẹ bo vẹvẹna nuhe e ma wà. E yí zinzin po adọgbigbo po do didẹ ninọmẹ sinsinyẹn de po kọdetọn dagbe po.

•  ▸ Na nudọnamẹ lẹ dogọ gando Abigaili go, pọ́n hosọ lọ “E Yinuwa po Wuntuntun Po.”

  Asi Lọti tọn

 Mẹnu wẹ yin asi Lọti tọn? Biblu ma dọ yinkọ etọn na mí. Amọ́, e dọ dọ e tindo viyọnnu awe bọ ewọ po whẹndo etọn po nọ̀ tòdaho Sodọmi tọn mẹ.—Jenẹsisi 19:1, 15.

 Etẹwẹ e wà? E vẹtolina gbedide Jiwheyẹwhe tọn. Jiwheyẹwhe ko magbe nado và Sodọmi po otò he lẹdo e lẹpo sudo na yé peve to fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn mẹ wutu. Lọti dodonọ lọ po whẹndo etọn po nọ nọ̀ Sodọmi, podọ na Jiwheyẹwhe yiwanna yé wutu, e do angẹli awe hlan nado plan yé sọn finẹ awuyẹyẹ-afọyẹyẹ.—Jenẹsisi 18:20; 19:1, 12, 13.

 Angẹli lọ lẹ dọna whẹndo Lọti tọn nado họnyi sọn lẹdo lọ mẹ bo ma lẹkọ pọ́n godo blo, e ma yinmọ yé na kú. (Jenẹsisi 19:17) Asi Lọti tọn “lẹkọ pọ́n godo, ewọ sọ lẹzun dòtin ojẹ̀ tọn.”—Jenẹsisi 19:26.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa asi Lọti tọn mẹ? Otàn etọn plọn mí dọ owùnu wẹ e yin nado yiwanna nutindo agbasa tọn lẹ kaka bo wá vẹtolina Jiwheyẹwhe. Jesu yí apajlẹ etọn zan nado na mí avase. E dọmọ: “Mì flin asi Lọti tọn.”—Luku 17:32.

Debola

   Mẹnu wẹ yin Debola? Yẹwhegán-yọnnu de wẹ he Jiwheyẹwhe Islaeli tọn, Jehovah yizan nado dọ nuhe e jlo dọ omẹ etọn lẹ ni nọ wà lẹ na yé. Jiwheyẹwhe sọ yí i zan nado didẹ nuhahun lẹ to Islaelivi lẹ ṣẹnṣẹn.—Whẹdatọ lẹ 4:4, 5.

 Etẹwẹ e wà? Yẹwhegán-yọnnu lọ, Debola yí adọgbigbo do nọgodona mẹhe nọ sẹ̀n Jiwheyẹwhe lẹ. To anademẹ Jiwheyẹwhe tọn glọ, e degbena Balak nado deanana awhànpa Islaeli tọn nado funawhàn sọta Kenaninu he to kọgbidina yé lẹ. (Whẹdatọ lẹ 4:6, 7) Whenue Balak biọ to Debola si nado yì hẹ ẹ, e ma dibu bo gbẹ́, amọ́ e desọn ojlo mẹ bo hodo e.—Whẹdatọ lẹ 4:8, 9.

 To whenue Jiwheyẹwhe na awhàngbigba daho Islaelivi lẹ godo, Debola pà adà de to ohàn he ewọ po Balak po ji nado pìntàn nujijọ lọ tọn mẹ. To ohàn lọ mẹ, e donù adà he Jaeli, yèdọ yọnnu adọgbotọ devo yiwà go nado gbawhàn Kenaninu lẹ tọn.—Whẹdatọ lẹ weta 5tọ.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Debola tọn mẹ? Debola yí adọgbigbo do ze ede jo na dagbe mẹdevo lẹ tọn. E na tuli mẹdevo lẹ nado wà nuhe jlọ to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ. To whenue yé wàmọ, e gbọn homẹdagbe dali na yé pipà na nuhe yé wà.

•  ▸ Na nudọnamẹ lẹ dogọ gando Debola go, pọ́n hosọ lọ “Je me suis levée, telle une mère en Israël.”

  Dẹlila

 Mẹnu wẹ yin Dẹlila? Dẹlila yin yọnnu de he Samsọni he yin whẹdatọ Islaeli tọn jẹ yiwanna ji.—Whẹdatọ lẹ 16:4, 5.

 Etẹwẹ e wà? E yí akuẹ sọn ogán Filistinu lẹ tọn si nado sà Samsọni, mẹhe Jiwheyẹwhe to yiyizan nado whlẹn Islaelivi lẹ sọn alọ Filistinu lẹ tọn mẹ. Filistinu lẹ ma penugo nado duto e ji na huhlọn jiawu he e tindo wutu. (Whẹdatọ lẹ 13:5) Enẹwutu wẹ ogán yetọn lẹ do bladọ hẹ Dẹlila.

 Filistinu lẹ na alọgodo-kuẹ Dẹlila nado yọ́n nue yin aṣli huhlọn Samsọni tọn. Dẹlila yí akuẹ lọ podọ to vivẹnudido susu godo, e wá yọ́n aṣli Samsọni tọn. (Whẹdatọ lẹ 16:15-17) Enẹgodo, e dọ aṣli lọ na Filistinu lẹ bọ yé wle Samsọni bo ze e do gànpamẹ.—Whẹdatọ lẹ 16:18-21.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Dẹlila tọn mẹ? Avase de wẹ apajlẹ Dẹlila tọn yin na mí. Nukunkẹn zọ́n bọ e yí oklọ, nugbonọ-mayin po ṣejannabi po do dùpa to devizọnwatọ Jehovah Jiwheyẹwhe tọn de ji.

  Evi

 Mẹnu wẹ yin Evi? Evi wẹ yin yọnnu tintan lọ to aihọn mẹ podọ yọnnu tintan he go Biblu donù.

 Etẹwẹ e wà? Evi vẹtolina gbedide Jiwheyẹwhe tọn he họnwun de. Evi lọsu yin didá di gbẹtọ pipé de taidi asu etọn Adam, bo tindo mẹdekannujẹ po nugopipe lọ po nado wleawuna jẹhẹnu Jiwheyẹwhe tọn delẹ taidi owanyi po nuyọnẹn po. (Jenẹsisi 1:27) Evi yọnẹn dọ Jiwheyẹwhe ko dọna Adam dọ eyin yé dù sọn atin-sinsẹ́n tangan de mẹ, yé na kú. Etomọṣo, e yin yẹdoklọ nado yise dọ e ma na kú. Na nugbo tọn, e yin kiklọ nado yise dọ eyin emi vẹtolina Jiwheyẹwhe gbẹzan emitọn na pọnte. Enẹwutu, e dù atin-sinsẹ́n lọ bo wá hẹn asu etọn nado dù i ga.—Jenẹsisi 3:1-6; 1 Timoti 2:14.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Evi tọn mẹ? Apajlẹ Evi tọn yin avase de he dohia dọ owùnu wẹ e yin nado nọ lẹnnupọndo nuylankan lẹ ji. Ojlo sinsinyẹn he e do na nuhe ma yin etọn zọ́n bọ e yinuwa jẹagọdo gbedide Jiwheyẹwhe tọn he họnwun tlọlọ lọ.—Jenẹsisi 3:6; 1 Johanu 2:16.

  Ẹsteli

 Mẹnu wẹ yin Ẹsteli? Ewọ wẹ yọnnu Juvi he Ahọlu Pẹlsia tọn Ahasuelusi de nado lẹzun ahọsi etọn.

 Etẹwẹ e wà? Ahọsi Ẹsteli yí otẹn he mẹ e te zan nado whlẹn omẹ etọn lẹ sọn akọ̀ husudo si. E sè dọ gbedide ahọlu tọn de ko yin didetọn bọ yè ko de azán de nado hù Juvi he to Ahọluduta Pẹlsia tọn glọ lẹpo. Hamani, yèdọ mẹhe bọdo ahọlu go wẹ kàn ayiha ylankan ehe. (Ẹsteli 3:13-15; 4:1, 5) Po alọgọ tavẹ-vi etọn Mọldekai tọn po gọna ogbẹ̀ ede tọn zizedo owù mẹ, Ẹsteli de ayiha ylankan lọ gbà na asu etọn Ahọlu Ahasuelusi. (Ẹsteli 4:10-16; 7:1-10) Enẹwutu, Ahasuelusi nagbè Ẹsteli po Mọldekai po nado de gbedide devo tọ́n, ehe na aṣẹ Juvi lẹ nado yiavùnlọna yede. Juvi lẹ gbawhàn kẹntọ yetọn lẹ tọn pete.—Ẹsteli 8:5-11; 9:16, 17.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Ẹsteli tọn mẹ? Ahọsi Ẹsteli ze apajlẹ he jẹ na ayidego dai gando adọgbigbo, whiwhẹ po jlẹkajininọ po go. (Salmu lẹ 31:24; Filipinu lẹ 2:3) Mahopọnna dọ e yọnwhanpẹ bosọ to otẹn nukundeji mẹ, e nọ dín ayinamẹ po alọgọ po sọn mẹdevo lẹ dè. Whenue e to hodọ hẹ asu etọn, e yí zinzin, sisi po adọgbigbo po do dọhona ẹn. Podọ to ojlẹ he mẹ Juvi lẹ to owù sinsinyẹn mẹ, e yí adọgbigbo do dohia dọ Juvi de wẹ emi.

•  ▸ Na nudọnamẹ lẹ dogọ gando Ẹsteli go, pọ́n hosọ lọ “E Yiavùnlọna Omẹ Jiwheyẹwhe Tọn Lẹ” po “Nuyọnẹntọ, Adọgbotọ, He Ma Tindo Ṣejannabi” po.

Hanna

 Mẹnu wẹ yin Hanna? Asi Ẹlkana tọn wẹ podọ onọ̀ Samuẹli he wá lẹzun yẹwhegán he diyin de to Islaeli hohowhenu tọn.—1 Samuẹli 1:1, 2, 4-7.

   Etẹwẹ e wà? To whenue Hanna ma mọ viji, e dín homẹmimiọn sọn Jiwheyẹwhe dè. Asi awe wẹ asu Hanna tọn do. Asi etọn awetọ, Pẹnina ji ovi lẹ; amọ́ Hanna ma mọ viji na ojlẹ susu to alọwle etọn godo. Pẹnina nọ to vivlẹ ẹ kò po kanyinylan po, amọ́ Hanna nọ hodẹ̀ hlan Jiwheyẹwhe nado mọ homẹmimiọn. E dopá na Jiwheyẹwhe dọ eyin e na emi visunnu de, emi na na ẹn visunnu lọ bọ e na sẹ̀n ẹn to gòhọtúntún mẹ, yèdọ gòhọ de he nọ yin tẹnsẹna na sinsẹ̀n-bibasi to Islaeli.—1 Samuẹli 1:11.

 Jiwheyẹwhe sè odẹ̀ Hanna tọn, podọ e jivi de he nọ yin Samuẹli. Hanna de opà etọn podọ e ze Samuẹli jo nado sẹ̀n to gòhọtúntún mẹ whenue e gbẹ́ yin yọpọ sunnu de. (1 Samuẹli 1:27, 28) To owhe dopodopo mẹ, e nọ basi awù pẹvi he ma tindo awà de bo nọ hẹn ẹn yì na ẹn. To nukọn mẹ, Jiwheyẹwhe dona Hanna bọ e jivi atọ́n dogọ—sunnu atọ̀n yọnnu awe.—1 Samuẹli 2:18-21.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Hanna tọn mẹ? Odẹ̀ ahundopo tọn he Hanna hò gọalọna ẹn nado doakọnna whlepọn lẹ. Odẹ̀ pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn tọn etọn he yin kinkandai to 1 Samuẹli 2:1-10 mẹ, dohia dọ e do yise sisosiso to Jiwheyẹwhe mẹ.

•  ▸ Na nudọnamẹ lẹ dogọ gando Hanna go, pọ́n hosọ lọ “E Dọ Nuhe to Ahun Ji Na Ẹn lẹ Na Jiwheyẹwhe.”

•  ▸ Na nudọnamẹ dogọ gando nuhewutu Jiwheyẹwhe natẹn asi susu didà to Islaeli hohowhenu tọn mẹ, pọ́n hosọ lọ “Dieu approuve-t-il la polygamie?”

  Jaeli

 Mẹnu wẹ yin Jaeli? Asi Hebeli he ma yin Islaelivi de tọn wẹ. Jaeli yí adọgbigbo do yiavùnlọna omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ.

 Etẹwẹ e wà? Jaeli yawu yinuwa to whenue Sisela, yèdọ ogán awhànpa Kenaninu lẹ tọn, wá osla etọn mẹ. Sisela ṣíawhàn whenue e to awhànfun hẹ Islaeli bo wá to fie e na họ̀n whlá do bo gbọjẹ te de dín. Jaeli basi oylọna ẹn nado wá whlá do gòhọ etọn mẹ bo gbọjẹ. To whenue e to amlọndọ, Jaeli hù i.—Whẹdatọ lẹ 4:17-21.

 Nuyiwa Jaeli tọn hẹn dọdai he Debola dọ di, enẹ wẹ: “Alọ yọnnu de tọn mẹ wẹ Jehovah na jo Sisela do.” (Whẹdatọ lẹ 4:9) Na adà he Jaeli yiwà wutu, yè pà ẹ taidi “donanọ hugan to yọnnu lẹ ṣẹnṣẹn.”—Whẹdatọ lẹ 5:24.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Jaeli tọn mẹ? Jaeli yawu yinuwa po adọgbigbo po. Otàn etọn do lehe Jiwheyẹwhe gán diọ ninọmẹ lẹ nado hẹn dọdai etọn di do hia.

  Jezebẹli

 Mẹnu wẹ yin Jezebẹli? Asi Ahọlu Ahabi Islaeli tọn wẹ. Jezebẹli ma yin Islaelivi de podọ e ma sẹ̀n Jehovah. Kakatimọ, yẹwhe Kenaninu lẹ tọn Baali wẹ e nọ sẹ̀n.

 Etẹwẹ e wà? Ahọsi Jezebẹli nọ paṣẹ glanglan bo yin hùnylantọ bosọ nọ wadanu. E nọgodona Baali sinsẹ̀n gọna fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn he nọ zọnpọ hẹ ẹ. To ojlẹ dopolọ mẹ, e tẹnpọn nado de sinsẹ̀n-bibasi hlan Jiwheyẹwhe nugbo lọ, Jehovah sẹ̀ sọn aimẹ.—1 Ahọlu lẹ 18:4, 13; 19:1-3.

 Jezebẹli nọ to gbesisọ mẹ nado do lalo bo hùmẹ nado hẹn pekọ wá na ojlo ṣejannabi tọn etọn. (1 Ahọlu lẹ 21:8-16) Dile Jiwheyẹwhe ko dọ dọdai etọn do, e kú to aliho kanyinylan tọn mẹ bọ mẹde ma diṣiọ etọn.—1 Ahọlu lẹ 21:23; 2 Ahọlu lẹ 9:10, 32-37.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Jezebẹli tọn mẹ? Apajlẹ Jezebẹli tọn yin avase de. Na e ma do jijọ dagbe de podọ e nọ to gbesisọ mẹ nado wà nudepope he jlo e wutu, e ko wá yin yinyọnẹn taidi yọnnu hùnylantọ, gblewanọ podọ mẹhe ma tindo sisi depope na aṣẹpipa.

Lahabi

 Mẹnu wẹ yin Lahabi? Galọtọ de wẹ he nọ nọ̀ Kenani to tòdaho Jẹliko tọn mẹ, podọ e lẹzun mẹhe wá sẹ̀n Jehovah Jiwheyẹwhe nugbo lọ.

   Etẹwẹ e wà? Lahabi whlá Islaelivi awe he wá bẹ̀ aigba lọ pọ́n lẹ. E wàmọ, na e sè otàn lehe Jiwheyẹwhe Islaeli tọn, Jehovah, whlẹn omẹ etọn lẹ sọn Egipti podọ sọn mẹgbeyinyan hẹnnu de he yin Amolinu lẹ tọn si do.

 Lahabi gọalọna amẹ́ lọ lẹ bo vẹ̀ yé dọ yé ni whlẹn emi po whẹndo emitọn po to whenue Islaelivi lẹ na wá nado và Jẹliko sudo. Yé kẹalọyi obiọ etọn, amọ́ e dona wà nudelẹ: E dona hẹn whẹho lọ di aṣli, ewọ po whẹndo etọn po dona gbọṣi owhé etọn gbè to whenue Islaelivi lẹ na tọ́nawhàn Jẹliko, podọ e na sìn okàn vẹẹ ṣẹ́ṣẹ́ de do fleṣe etọn nù na yé nido yọ́n owhé etọn. Lahabi setonuna anademẹ lọ lẹpo, podọ ewọ po whẹndo etọn po luntọ́n to whenue Islaelivi lẹ gbawhàn Jẹliko tọn.

 To godo mẹ, Lahabi dà Islaelivi de podọ e wá lẹzun onọ̀-daho Ahọlu Davidi po Jesu Klisti po tọn.—Jọṣua 2:1-24; 6:25; Matiu 1:5, 6, 16.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Lahabi tọn mẹ? Biblu dlẹnalọdo Lahabi taidi mẹhe tindo yise he jẹna ayidego. (Heblu lẹ 11:30, 31; Jakọbu 2:25) Otàn etọn dohia dọ Jiwheyẹwhe nọ jonamẹ bo masọ nọ homẹnukuntapọn, podọ e nọ dona mẹhe dejidego lẹ mahopọnna fihe yé wá sọn.

•  ▸ Na nudọnamẹ lẹ dogọ gando Lahabi go, pọ́n hosọ lọ “Elle a été ‘déclarée juste par des œuvres.’”

Laheli

   Mẹnu wẹ yin Laheli? Dopo to viyọnnu Labani tọn lẹ mẹ wẹ, podọ asi yiwanna tọgbo Jakọbu tọn.

 Etẹwẹ e wà? Laheli dà Jakọbu bo ji visunnu awe na ẹn, podọ ovi lọ lẹ tin to nukọntọ hẹnnu 12 Islaeli hohowhenu tọn lẹ mẹ. Laheli dukosọ hẹ mẹhe e na wá dà to whenue e to nukunpedo lẹngbọ otọ́ etọn tọn lẹ go. (Jenẹsisi 29:9, 10) Ewọ “yọnwhanpẹ tlala” hú mẹdaho etọn Lea.—Jenẹsisi 29:17.

 Jakọbu jẹ wanyina Laheli ji, podọ e yigbe nado wazọ́n na owhe ṣinawe na e nido dà ẹ. (Jenẹsisi 29:18) Amọ́, Labani doyẹklọ Jakọbu bọ e dà Lea jẹnukọn, podọ Labani wá yigbe bọ Jakọbu dà Laheli to godo mẹ.—Jenẹsisi 29:25-27.

 Jakọbu yiwanna Laheli po visunnu etọn awe lẹ po hugan lehe e yiwanna Lea po ovi etọn lẹ po do. (Jenẹsisi 37:3; 44:20, 27-29) Enẹwutu, yọnnu awe ehelẹ whlẹnagbà hẹ ode awetọ.—Jenẹsisi 29:30; 30:1, 15.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Laheli tọn mẹ? Laheli doakọnna nuhahun whẹndo tọn sinsinyẹn de bo deji dọ Jiwheyẹwhe na sè odẹ̀ emitọn lẹ. (Jenẹsisi 30:22-24) Otàn etọn do obá he mẹ yọnnu bibẹpli ylan jẹ hia to whẹndo de mẹ. Otàn Laheli tọn dohia dọ nujinọtedo Jiwheyẹwhe tọn na alọwle sọn dowhenu yin nuyọnẹnnu—enẹ wẹ yindọ sunnu de na tindo asi dopo.—Matiu 19:4-6.

•    ▸ Na nudọnamẹ lẹ dogọ gando Laheli go, pọ́n hosọ lọ “Nọviyọnnu Ayimajainọ He ‘Do Owhé Islaeli Tọn Ai Lẹ.’”

•  ▸ Na nudọnamẹ gando nuhewutu Jiwheyẹwhe natẹn yọnnu bibẹpli to omẹ etọn lẹ ṣẹnṣẹn na ojlẹ de go, pọ́n hosọ lọ “Dieu approuve-t-il la polygamie?”

Lea

 Mẹnu wẹ yin Lea? Asi tintan tọgbo Jakọbu tọn wẹ. Nọviyọnnu etọn pẹvi Laheli, yin asi awetọ Jakọbu tọn.—Jenẹsisi 29:20-29.

 Etẹwẹ e wà? Visunnu ṣidopo wẹ Lea ji na Jakọbu. (Luti 4:11) Ojlo Jakọbu tọn wẹ nado dà Laheli, e ma yin Lea. Amọ́ Labani, baba yetọn kàn ayiha bọ Lea yí otẹn Laheli tọn. To whenue Jakọbu wá mọdọ emi ko yin yẹdoklọ nado dà Lea, e gblọnhona Labani po homẹgble po. Labani dọ dọ e ma sọgbe hẹ aṣa yetọn na nọvi ni dà asu jẹnukọnna mẹdaho. To osẹ dopo godo, Jakọbu dà Laheli.—Jenẹsisi 29:26-28.

   Jakọbu yiwanna Laheli hugan Lea. (Jenẹsisi 29:30) Taidi kọdetọn de, Lea nọ whànwu nọviyọnnu etọn na Jakọbu nido yiwanna ewọ lọsu ganji. Jiwheyẹwhe doayi numọtolanmẹ Lea tọn go bo dona ẹn bọ e ji ovi ṣinawe—visunnu ṣidopo po viyọnnu dopo po.—Jenẹsisi 29:31.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Lea tọn mẹ? Lea ganjẹ Jiwheyẹwhe go to odẹ̀ mẹ podọ mahopọnna dọ e do nuhahun to whẹndo mẹ, e gbẹ́ nọ mọdọ Jiwheyẹwhe nọ gọalọna emi. (Jenẹsisi 29:32-35; 30:20) Otàn etọn dohia dọ yọnnu bibẹpli ma nọ wà dagbe de, yèdọ tito de he Jiwheyẹwhe natẹn na ojlẹ de. Nujinọtedo he Jiwheyẹwhe zedai na alọwle wẹ yindọ asu de na tindo asi dopo, podọ asi de na tindo asu dopo.—Matiu 19:4-6.

•  ▸ Na nudọnamẹ lẹ dogọ gando Lea go, pọ́n hosọ lọ “Nọviyọnnu Ayimajainọ He ‘Do Owhé Islaeli Tọn Ai Lẹ.’”

•  ▸ Na nudọnamẹ gando nuhewutu Jiwheyẹwhe natẹn yọnnu bibẹpli to omẹ etọn lẹ ṣẹnṣẹn na ojlẹ de go, pọ́n hosọ lọ “Dieu approuve-t-il la polygamie?”

  Lebeka

 Mẹnu wẹ yin Lebeka? Asi Isaki tọn wẹ podọ onọ̀ visunnu ahoho yetọn lẹ tọn, enẹ wẹ Jakọbu po Esau po.

 Etẹwẹ e wà? Lebeka wà ojlo Jiwheyẹwhe tọn, etlẹ yin to whenue mọwiwà vẹawu. To whenue e to osin dọ̀n sọn dotọ̀ mẹ, dawe de biọ ẹ osin vude. Lebeka yawu na sin-nùnù dawe lọ bosọ dọ emi na dọ̀n na kanklosọ́ etọn lẹ. (Jenẹsisi 24:15-20) Devizọnwatọ Ablaham tọn wẹ dawe ehe podọ e ko zìn gbejizọnlin sọn fidindẹn nado dín asi na visunnu Ablaham tọn, Isaki. (Jenẹsisi 24:2-4) E sọ hodẹ̀ bo biọ dona Jiwheyẹwhe tọn. To whenue e mọ vivẹnudido po johẹmẹ Lebeka tọn po, e mọdọ Jiwheyẹwhe ko sè odẹ̀ emitọn, podọ enẹ dohia ẹ dọ Lebeka wẹ mẹhe Jiwheyẹwhe jlo na Isaki.—Jenẹsisi 24:10-14, 21, 27.

 To whenue Lebeka sè nuhe hẹn devizọnwatọ lọ wá, e yigbe nado hodo e podọ nado lẹzun asi Isaki tọn. (Jenẹsisi 24:57-59) Lebeka wá ji ahoho sunnu awe. Jiwheyẹwhe ko dehia ẹ dọ visunnu mẹho lọ Esau, na sẹ̀n visunnu pẹvi lọ Jakọbu. (Jenẹsisi 25:23) Whenue Isaki bayi tito na Esau nido mọ dona plọnji tọn yí, Lebeka ze afọdide lẹ nado hẹn ẹn diun dọ Jakọbu wẹ mọ dona lọ yí, na e yọnẹn dọ enẹ sọgbe hẹ ojlo Jiwheyẹwhe tọn.—Jenẹsisi 27:1-17.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Lebeka tọn mẹ? Lebeka yin whiwhẹnọ, vivẹnudotọ bosọ nọ hẹjómẹ—yèdọ jẹhẹnu he zọ́n bọ e tindo kọdetọn dagbe taidi asi de, onọ̀ de, podọ taidi sinsẹ̀n-basitọ Jiwheyẹwhe nugbo lọ tọn.

•  ▸ Na nudọnamẹ lẹ dogọ gando Lebeka go, pọ́n hosọ lọ “E Jlo Mi Nado Yì.”

  Luti

 Mẹnu wẹ yin Luti? Moabinu de wẹ he jo yẹwhe etọn po omẹ etọn lẹ po do bo wá lẹzun mẹhe sẹ̀n Jehovah to Islaeli.

 Etẹwẹ e wà? Luti do owanyi vonọtaun hia asu-nọ̀ etọn Naomi. Naomi po asu etọn po gọna visunnu yetọn awe lẹ yì Moabi na huvẹ he tọ́n to Islaeli wutu. To godo mẹ, visunnu yetọn awe lẹ dà yọnnu Moabinu lẹ—yèdọ Luti po Ọlpa po. Amọ́ to ojlẹ de godo, asu Naomi tọn po visunnu yetọn awe lẹ po kú bo jo asuṣiọsi atọ̀n do.

 Naomi de nado lẹkọyi Islaeli, na akúdido he hẹn huvẹ wá lọ ko doalọte wutu. Luti po Ọlpa po de nado hodo e. Amọ́ Naomi biọ to yé si nado lẹkọyi hẹnnumẹ yetọn lẹ dè. Ọlpa uwọ lẹkọ. (Luti 1:1-6, 15) Amọ́ Luti uwọ, tẹdo asu-nọ̀ etọn go. E yiwanna Naomi podọ e jlo na sẹ̀n Jehovah, yèdọ Jiwheyẹwhe he Naomi nọ sẹ̀n.—Luti 1:16, 17; 2:11.

 Na Luti yin ovisi nugbonọ po azọ́n sinsinyẹnwatọ de po wutu, e wá do yinkọ dagbe de to otò Naomi tọn mẹ, enẹ wẹ to Bẹtlẹhẹm. Onú Luti tọn jẹ dawe adọkunnọ de he nọ yin Boazi bo tindo ogle susu tọn ji taun podọ e yí alọtútlú do na núdùdù ewọ po Naomi po. (Luti 2:5-7, 20) Luti wá dà Boazi to godo mẹ bosọ lẹzun onọ̀-daho Ahọlu Davidi po Jesu Klisti po tọn.—Matiu 1:5, 6, 16.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Luti tọn mẹ? Na Luti yiwanna Jehovah po Naomi po wutu, e desọn ojlo mẹ bo jo owhé etọn po whẹndo etọn po do. E yin azọ́n sinsinyẹnwatọ, mẹdezejotọ, podọ nugbonọ, etlẹ yin to whenue e pehẹ nuhahun susu.

•  ▸ Na nudọnamẹ dogọ gando Luti go, pọ́n hosọ lọ “Fihe Hiẹ Jei Wẹ Yẹn Na Yì” po “Yọnnu Walọ Dagbenọ De” po.

Malia Magdaleni

   Mẹnu wẹ yin Malia Magdaleni? Devi nugbonọ Jesu tọn de wẹ.

 Etẹwẹ e wà? Malia Magdaleni yin dopo to yọnnu he zingbejizọnlin hẹ Jesu po devi etọn lẹ po mẹ. E gbọn alọtútlú dali yí akuẹ etọn titi zan do penukundo nuhudo yetọn lẹ go. (Luku 8:1-3) E hodo Jesu kakajẹ vivọnu lizọnyizọn etọn tọn, podọ e gbọṣi apá na ẹn whenue e yin hùhù. E tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado yin dopo to omẹ tintan he mọ Jesu whenue e fọnsọnku godo lẹ mẹ.—Johanu 20:11-18.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Malia Magdaleni tọn mẹ? Malia Magdaleni nọgodona lizọnyizọn Jesu tọn bosọ yin devi he ze ede jo pete de.

Malia (nọviyọnnu Malta po Lazalọsi po tọn)

 Mẹnu wẹ yin Malia? Ewọ po nọvisunnu etọn Lazalọsi po gọna nọviyọnnu etọn Malta vẹ́ po Jesu po taun.

 Etẹwẹ e wà? Whla susu wẹ Malia dohia dọ emi yọ́n pinpẹn Jesu tọn taidi Visunnu Jiwheyẹwhe tọn. E yise dọ Jesu gán ko glọnalina okú nọvisunnu etọn Lazalọsi tọn, podọ e to finẹ to whenue Jesu fọ́n ẹn sọnku. Nọviyọnnu etọn, Malta, mọhodọdo Malia go to whenue e de nado dotoaina Jesu kakati nido gọalọ to whégbè-zọ́n lẹ mẹ. Amọ́, Jesu pà Malia na gbigbọnu lẹ he e ze do otẹn tintan mẹ.—Luku 10:38-42.

 To ojlẹ devo mẹ, Malia do gbigbọ johẹmẹ tọn he jẹna ayidego tọn de hia bo kọ̀n “amisisa owán gblingblinnọ akuẹgegenu tọn” de do ota po afọ Jesu tọn po. (Matiu 26:6, 7) Mẹhe to finẹ lẹ dowhẹ Malia dọ e to nuhẹngu. Amọ́, Jesu yiavùnlọna ẹn bo dọmọ: “Fidepope he yẹwheho wẹndagbe [Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn] lọ tọn ehe yin didọ te to aihọn lọ lẹpo mẹ, nuhe nawe ehe wà lọsu na yin didọ ga nado nọ flin in.”—Matiu 24:14; 26:8-13.

   Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Malia tọn mẹ? Malia wleawuna yise nujọnu tọn. E ze sinsẹ̀n-bibasi Jiwheyẹwhe tọn do otẹn tintan mẹ hugan onú aihọn tọn lẹ. Podọ e gbọn whiwhẹ dali gbògbéna Jesu, etlẹ yin to whenue mọwiwà biọ akuẹzinzan susu to e si.

Malia (onọ̀ Jesu tọn)

 Mẹnu wẹ yin Malia? Juvi jọja de wẹ podọ e yin yọnnu he to alọji de to ojlẹ he mẹ e ji Jesu, na azọ́njiawu-liho wẹ e mọhò visunnu Jiwheyẹwhe tọn te wutu.

 Etẹwẹ e wà? Malia gbọn whiwhẹ dali wà ojlo Jiwheyẹwhe tọn. E ko dopà alọwle tọn na Josẹfu to whenue angẹli de sọawuhia ẹ bo dọna ẹn dọ e na mọhò bo na ji Mẹsia he yè ko to nukundo sọn ojlẹ dindẹn die lọ. (Luku 1:26-33) E kẹalọyi azọngban lọ sọn ojlo mẹ. To whenue Jesu yin jiji godo, Malia po Josẹfu po sọ ji visunnu ẹnẹ podọ e whè gbau, viyọnnu awe. Enẹwutu, Malia ma gbọṣi alọji kakadoi. (Matiu 13:55, 56) Dile etlẹ yindọ e yin dide nado wazọ́n vonọtaun enẹ, e ma jlo gbede dọ mẹlẹ ni nọ pà emi kavi dọ yè ni nọ yinuwa hẹ emi to aliho vonọtaun mẹ, etlẹ yin to lizọnyizọn Jesu tọn whenu kavi whenue e yin dopo to hagbẹ agun Klistiani dowhenu tọn lẹ tọn mẹ.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Malia tọn mẹ? Malia yin yọnnu nugbonọ de he kẹalọyi azọngban sinsinyẹn de sọn ojlo mẹ. E mọnukunnujẹ Owe-wiwe lẹ mẹ taun. Sọgbe hẹ sọhayinanú de, e yihodọ sọn Owe-wiwe lẹ mẹ whla 20 nkọ whenue e to ohó he to Luku 1:46-55 mẹ lẹ dọ.

•  ▸ Nado mọ nudọnamẹ dogọ gando Malia go, pọ́n hosọ lọ “Nuhe Mí Sọgan Plọn sọn Apajlẹ Malia Tọn Mẹ.”

  Malta

 Mẹnu wẹ yin Malta? Nọviyọnnu Lazalọsi po Malia po tọn wẹ, podọ yé omẹ atọ̀n lẹ nọ nọ̀ fie ma dẹn do Jelusalẹm to gbétatò Bẹtani tọn mẹ.

 Etẹwẹ e wà? Malta vẹ́ po Jesu po taun, yèdọ mẹhe “yiwanna Malta po nọviyọnnu etọn po gọna Lazalọsi.” (Johanu 11:5) Malta yin yọnnu johẹmẹtọ de. To dlapọn Jesu tọn de whenu, Malia de nado dotoaina Jesu to whenue Malta to nukunpedo whégbè-zọ́n lẹ go. Malta wule dọ Malia ma to alọgọna emi. Jesu yí homẹdagbe do jla linlẹn Malta tọn do.—Luku 10:38-42.

 Whenue Lazalọsi to azọ̀njẹ, Malta po nọviyọnnu etọn po do owẹ̀n hlan Jesu, na yé kudeji dọ e gán hẹn azọ̀n nọvisunnu yetọn tọn gbọ̀. (Johanu 11:3, 21) Amọ́ Lazalọsi kú. Ohó he Malta dọ po Jesu po lẹ do jidide etọn to opagbe Biblu tọn he gando fọnsọnku go mẹ hia, podọ e kudeji dọ Jesu tindo nugopipe lọ nado hẹn nọvisunnu etọn gọwá ogbẹ̀.—Johanu 11:20-27.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Malta tọn mẹ? Malta nọ hẹjómẹ taun. E nọ yawu kẹalọyi ayinamẹ. E voawu bo dọho gando linlẹn po yise etọn po go.

•  ▸ Na nudọnamẹ lẹ dogọ gando Malta go, pọ́n hosọ lọ “Yẹn Yise.”

Miliami

   Mẹnu wẹ yin Miliami? Nọviyọnnu Mose po Aalọn po tọn wẹ. Ewọ wẹ yin yọnnu tintan he Biblu ylọ dọ yẹwhegán-yọnnu.

 Etẹwẹ e wà? Taidi yẹwhegán-yọnnu de, e tindo azọngban lọ nado do owẹ̀n Jiwheyẹwhe tọn mẹdevo lẹ. E nọ otẹn nukundeji de mẹ to Islaeli podọ e ji ohàn awhàngbigba tọn to pọmẹ hẹ sunnu lẹ whenue Jiwheyẹwhe và awhànpa Egipti tọn sudo to Ohù Vẹẹ mẹ godo.—Eksọdusi 15:1, 20, 21.

 To ojlẹ de godo, Miliami po Aalọn po mọhodọdo Mose go sinsinyẹn. Matin ayihaawe goyiyi po awuwhàn po wẹ na ko sisẹ́ yé nado wàmọ. Jiwheyẹwhe “sọ to sisè,” podọ e gbẹnuna Miliami po Aalọn po sinsinyẹn. (Sọha lẹ 12:1-9) Enẹgodo, Jiwheyẹwhe yí pòzọ̀n do hò Miliami, na e taidi dọ ewọ wẹ yin tọ́ntlọ́ngbọ́n to homọdọdomẹgo lọ mẹ. Whenue Mose vẹ̀ Jiwheyẹwhe na etọn wutu, Jiwheyẹwhe hẹnazọ̀ngbọna ẹn. To whenue e ko yin ginglọn na azán ṣinawe godo, yè na ẹn dotẹnmẹ nado lẹkọwa osla Islaeli tọn mẹ.—Sọha lẹ 12:10-15.

 Biblu dohia dọ Miliami kẹalọyi wọhẹ lọ. To owhe susu godo, Jiwheyẹwhe dlẹnalọdo azọ́n titengbe he e wà whenue e to nuflin Islaelivi lẹ dọ: “Yẹn wẹ do Mose, Aalọn po Miliami po hlan nukọn mìtọn.”—Mika 6:4.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Miliami tọn mẹ? Otàn Miliami tọn dohia dọ Jiwheyẹwhe nọ na ayidonugo nuhe mẹhe nọ sẹ̀n ẹn lẹ nọ dọ gando ode awetọ go. Mí sọ plọn dọ nado hẹn homẹ Jiwheyẹwhe tọn hùn, mí dona dapana goyiyi po awuwhàn po—yèdọ jijọ he gán zọ́n bọ mí gán kọnmasin do oyín dagbe mẹdevo lẹ tọn go.

Sala

   Mẹnu wẹ yin Sala? Asi Ablaham tọn wẹ podọ onọ̀ Isaki tọn.

 Etẹwẹ e wà? Sala jo gbẹzan fẹẹmẹninọ tọn etọn do to otò adọkun tọn etọn Uli mẹ, na e tindo yise to opagbe he Jiwheyẹwhe do na asu etọn Ablaham mẹ. Jiwheyẹwhe dọna Ablaham nado tọ́n sọn Uli bo yì aigba Kenani tọn ji. Jiwheyẹwhe dọna ẹn dọ emi na dona ẹn bo nasọ hẹn ẹn zun akọta daho de. (Jenẹsisi 12:1-5) Sala na ko tindo owhe 60 linlán to ojlẹ enẹ mẹ. Sọn ojlẹ enẹ mẹ sọyi, Sala po asu etọn po nọ nọ̀ gòhọ lẹ mẹ bo nọ to yìyì sọn fide jẹ fide.

 Dile etlẹ yindọ dọ gbẹzan tẹnsisẹ sọn fide jẹ fide tọn yin owùnu de na Sala, e nọgodona Ablaham dile e to anademẹ Jiwheyẹwhe tọn hodo. (Jenẹsisi 12:10, 15) Na owhe susu lẹ, Sala yin wẹnsinọ bọ ehe nọ hẹn ẹn blawu taun. Etomọṣo, Jiwheyẹwhe ko dopà nado dona kúnkan Ablaham tọn. (Jenẹsisi 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) To nukọn mẹ, Jiwheyẹwhe dopà dọ Sala na jivi de na Ablaham. E wá jivi to whenue e ko zẹ̀ owhe vijiji tọn go godo. E ko do owhe 90 podọ asu etọn do owhe 100. (Jenẹsisi 17:17; 21:2-5) Yé do oyín na ovi lọ bo ylọ ẹ dọ Isaki.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa Sala tọn mẹ? Apajlẹ Sala tọn plọn mí dọ mí gán gbẹ́ deji dọ opagbe Jiwheyẹwhe tọn lẹ na mọ hẹndi, etlẹ yin dehe taidi nuhe ma yọnbasi lẹ! (Heblu lẹ 11:11) Podọ apajlẹ etọn dohia dọ, taidi asi de, nujọnu wẹ e yin nado nọ do sisi hia to alọwle mẹ.—1 Pita 3:5, 6.

•    ▸ Na nudọnamẹ dogọ gando Sala go, pọ́n hosọ lọ “Yọnnu Whanpẹnọ Taun de Wẹ Hiẹ” po “Jiwheyẹwhe Ylọ Ẹ Dọ ‘Ahọvi-Yọnnu’” po.

Viyọnnu Ṣulaminu lọ

 Mẹnu wẹ yin viyọnnu Ṣulaminu lọ? Viyọnnu whanpẹnọ de wẹ to otò etọn mẹ, podọ ewọ wẹ yin nùdego hugan to owe Biblu tọn he yin Ohàn Sọlomọni tọn mẹ. Biblu ma dọ yinkọ etọn na mí.

 Etẹwẹ e wà? Awhli Ṣulaminu lọ yin nugbonọ na dẹpẹ lẹngbọhọtọ lọ he e yiwanna. (Ohàn Sọlomọni Tọn 2:16) Amọ́, whanpẹ ayidego tọn etọn dọ̀n ayidonugo Ahọlu Sọlomọni adọkunnọ lọ tọn bọ e tẹnpọn nado yinuwadeji nido yiwanna ẹn. (Ohàn Sọlomọni Tọn 7:6) Dile etlẹ yindọ mẹdevo lẹ na ẹn tuli nado dà Sọlomọni, viyọnnu Ṣulaminu lọ gbẹ́. E yiwanna dẹpẹ lẹngbọhọtọ he ma do nude lọ bosọ yin nugbonọ na ẹn.—Ohàn Sọlomọni Tọn 3:5; 7:10; 8:6.

 Etẹ mí gán plọn sọn nuyiwa viyọnnu Ṣulaminu lọ tọn mẹ? E yin whiwhẹnọ dile etlẹ yindọ e yọnwhanpẹ bọ mẹsusu sọ nọ na ẹn ayidonugo. E ma dike na kọgbidinamẹ mẹdevo lẹ tọn, opagbe adọkunnu lẹ tọn po yindidi po ni glọnalina owanyi etọn na dẹpẹ lẹngbọhọtọ lọ. E duto numọtolanmẹ etọn lẹ ji bosọ hẹn wiwejininọ go to walọyizan-liho.

 Todohukanji Ojlẹ he mẹ yọnnu he yin nùdego to Biblu mẹ lẹ nọgbẹ̀ te tọn

1.  Evi

2. Singigọ Whenu (2370 J.W.M.)

3.  Sala

4.  Asi Lọti tọn

5.  Lebeka

6.  Lea

7.  Laheli

8. Tundote sọn Egipti (1513 J.W.M.)

9.  Miliami

10.  Lahabi

11.  Luti

12.  Debola

13.  Jaeli

14.  Dẹlila

15.  Hanna

16. Ahọlu tintan Islaeli tọn (1117 J.W.M.)

17.  Abigaili

18.  Viyọnnu Ṣulaminu lọ

19.  Jezebẹli

20.  Ẹsteli

21.  Malia (onọ̀ Jesu tọn)

22. Baptẹm Jesu tọn (29 W.M.)

23.  Malta

24.  Malia (nọviyọnnu Malta po Lazalọsi po tọn)

25.  Malia Magdaleni

26. Okú Jesu (33 W.M.)