Kahoy Gid Bala Ina?

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

SA TUNGA sang batuhon kag balasbalason nga duog, ang matambok kag manipulon nga kahoy sang Australia nga boab, tuhay gid sa iban nga kahoy kag daw kalaw-ay tan-awon. Kon tig-ilinit, wala ini sing dahon kag daw makatalanhaga nga tinuga nga may mga gawaygaway nga nagatilingkarag. Ginasugidsugid sang mga tumandok nga ini nga kahoy ginsumpa kag ginpasuli!

Kon linghod pa, medyo maniwang kag matahom ini nga kahoy. Apang samtang nagagulang, ang abuabuhon nga puno sang kahoy nangin daw buy-unan, nagakulurinot, kag daw arikison. ‘Ang hitsura sang boab daw balatianon nga kahoy,’ sulat sang manuglagulad nga si George Grey sang 1837. Ngaa tuhay gid ang boab sa iban nga kahoy, kag ngaa ginapabaloran gid ini sang mga tumandok sang Australia?

Mas Maayo Kon Malip-ot

Nagatubo ang mga kahoy nga boab sa Aprika, Madagascar, kag sa naaminhan-katundan sang Australia. Ginatawag ini sa kalabanan nga pungsod nga baobab, apang sa Australia madugay na nga ginatawag ini nga boab. Ang mga tumandok mahiligon magpalip-ot sing mga ngalan agod suno sa mga palalahog indi sila makatulon sang langaw nga nagalinupad sa palibot. Gani, ginpalip-ot nila ang baobab kag nangin boab na lang. Ining bag-o nga ngalan nangin bahin na sang lenguahe sang mga tumandok.

Gintawag man ang boab nga patay nga ilaga nga kahoy. Ngaa amo sina kalaw-ay sang ila pagtawag? Sa malayo, ang nagatunton nga bunga sang kahoy daw patay nga mga ilaga nga ginbitin sa ila mga ikog. Subong man, kon ang bulak may samad, nagakadunot ini nga daw garok nga karne kabaho. Apang ang wala samad nga mga bulak sini dalagku, maputi, kag mahumot.

Mahunit Gid

Madamo nga boab ang nagatubo sa nabaw-ing nga bahin sang Kimberley sa Nakatundan nga Australia kag sa kaiping sini nga Northern Territory. Sa sini nga lugar nagabulosbulos ang panahon sang tingulan kag tig-ilinit.

Kilala gid ang boab nga mahunit nga kahoy. Sa masami nagakabuhi ini sing siniglo. “Bisan pa guhaban sang kalayo ang kahoy, ukon pikitan, nagapamuhi ini gihapon kag, sa tapos maulian ang halit, padayon ini nga nagatubo,” siling sang pisiologo sa tanom nga  si D. A. Hearne. * Nagdugang sia: “Mahunit gid ini nga kahoy kay kon indi paghungdon nga patyon, nagapamuhi ini gihapon.” Mahunit gid ini kay ang isa gani ka boab nga ginsulod sa kahon nga nagahulat nga ipadala sa iban nga pungsod nanggamot pa kag naglinusot ang gamot sini sa inutlan sang tapi tubtob nakalab-ot sa duta!

Ang mga boab nga nagatubo sa mga kabatuhan, banglid, ukon balasbalason nga mga duog, mas mataas sangsa iban nga mga kahoy sa tupad sini. Sa Kimberley Plateau, ang pila ka boab nagataas sing 25 metros ukon kapin pa kag halos amo man sini ang iya kadabong.

Ang sekreto sang kadakuon sang boab amo ang tubig. Kaangay sa espongha, ang kahoy sang boab mahumok, uganuton kag tubigon. Kon maulanan sing tudo, ang puno sang boab nagahitad kag daw mabusdik. Kon tig-ilinit na, amat-amat na ini nga nagakupos.

Sa tion sang tigtulugnaw, nagakalagas ang mga dahon sang kalabanan nga mga kahoy. Apang tuhay ang boab, nagakalagas ang dahon sini kon tig-ilinit. Sa hingapusan nga bahin sang tig-ilinit, nagapamulak ini kag nagapangdahon. Nagapatimaan ini nga malapit na ang tingulan, amo nga kon kaisa ginatawag ini sang mga tumandok nga kalendaryo nga kahoy.

Nagapamukadkad ang bulak sini kon gab-i lang sa sulod sang pila ka oras, dayon nagakalayong ini pagbutlak sang adlaw. Ang bunga sini kon maggulang na, nagakahulog sa duta, nagakabuka, kag nagalinapta ang mga liso.

Kahoy sang Kabuhi

Madugay na nga ginapabaloran sang mga tumandok sa Kimberley ang mga liso, dahon, tagok, kag mga gamot sang boab kay ginakaon nila ini. Kon wala pa magkaging, ang liso sini mahumok kag may maputi nga kulamog nga manamit kaunon. Kon tig-ilinit, ginapang-os sang mga tumandok ang uganot nga maduga kag ang mga gamot. Kon tingulan, makita kon kaisa sang mga tumandok ang nagtipon nga tubig sa mga uhang sini nga kahoy kag sa inutlan sang mga sanga.

Sang 1856, ang mga miembro sang ekspedisyon ni Augustus Gregory sa Kimberley Plateau nagmasakit sing scurvy. Ginlaga nila ang unod sang liso sang boab kag gindulse. Bugana ini sa bitamina C amo nga nag-ayo sila.

Nagasugid sang Nagligad

Sang una, ginagamit nga sululatan sang mga tumandok kag sang mga Europeanhon ang boab. Sang 1820, nagdungka ang sakayan nga Mermaid sa baybayon sang Kimberley agod kaayuhon ini. Bilang pagtuman sa instruksion sang Admiralty nga magbilin sing pamatuod agod indi pagduhaduhaan ang ila pagdungka, nagtigib si Kapitan Phillip Parker King sing inskripsion nga “HMC Mermaid 1820” sa puno sang daku nga boab.

Sadto nga tion, ang kadakuon sang puno sang Mermaid Tree, subong amo ang pagtawag sa sini, 8.8 metros pa lang. Sa karon, 12.2 metros na ang kadakuon sini. Bisan indi na athagon, ang inskripsion nagapahanumdom sa gihapon sa sadtong mga manuglagulad. Ang mga  mensahe nga gintigib sing madalom sa pila ka gulang na nga boab mabasahan gihapon tubtob sa karon kag ginakadtuan ini sang madamo nga mga turista gikan sa bug-os nga kalibutan.

Sang nag-abot ang mga taga-Europa nga nangin pumuluyo sang Kimberley Plateau, ang dalagku nga mga boab nangin palatandaan sa mga dalan, talabuan, kag ginapaligaran sing gab-i sang mga nagalakbay. Ginapapahuway sang mga nagalakbay nga manug-atipan sang mga sapat ang ila mga baka sa idalom sang mga boab nga natigiban sing makagalanyat nga mga ngalan subong sang Oriental Hotel, Club Hotel, ukon Royal Hotel.

Sang ginkawat sang mga tumandok ang sakayan sang pangayaw nga Aleman nga si August Lucanus sang 1886, kinahanglan latason sang iya grupo ang 100 kilometros nga distansia pakadto sa banwa sang Wyndham. Madamo sing buaya ang mga sapa kag mga suba nga ila agyan. Nagsulat sang ulihi si Lucanus nga nahibaluan niya kag sang iya mga kaupdanan gikan sa lista-adlawan sang mas nauna nga manuglagulad “kon diin niya ginlubong ang pila ka gamit sa pagpamanday malapit sa Pitt Springs sa idalom sang daku nga boab nga gintigban niya sang iya inisyal.” Daw indi mapatihan nga natultulan nila ang kahoy kag ang mga kagamitan. Dayon, “ginpulod nila ang daku nga kahoy sang boab,” kag sa sulod sang lima ka adlaw nakahuman sila sing sakayan. Maayo gid ang paglutaw sini, kag nakapauli sila tanan nga luwas sa katalagman.

Ang duha ka bantog nga kahoy sang boab nga Derby kag Wyndham Prison Trees, ginhingalanan sunod sa malapit nga mga banwa. Madamo nga tawo ang nagapati nga ining dalagku kaayo nga mga kahoy nga ginguhaban, sarang mapasilungan sang madamo nga tawo, kag nangin prisuhan anay sang ika-19 nga siglo. Apang, ginpangduhaduhaan ini sang pila ka modernong istoryador. Sa gihapon, tumalagsahon gid ini nga kahoy kag bantog sa mga turista.

Mga Produkto Halin sa Boab

Sadto anay, gintigban sang mga tawo sing mga laragway kag mga mensahe ang puno sang kahoy nga boab. Sa karon, wala na sila nagatigib sa puno sang kahoy, sa baylo sa bunga na lang sang boab nga korte itlog nga mga 25 sentimetros ang laba kag 15 sentimetros ang diametro.

Sa tapos maipo ang maayo nga bunga, ang manugtigib nagagamit sing gamay nga kutsilyo sa pagtigib sing detalyado nga mga laragway sa matig-a nga duag-kaki nga panit sini. Lakip sa mga desinyo amo ang tumandok nga mga sapat, pagpangayam sang mga tumandok, kag mga nawong kag dagway sang tawo. Ang pila ka tawo nanamian sa pagbakal kag sa pagtipon sining mga produkto. Ginabakal man ini sang mga turista kag sang mga manugbaligya sa gagmay nga mga tindahan.

Huo, ang boab indi labing daku ukon labing tumalagsahon nga kahoy sa bug-os nga duta. Apang, ining mabakod kag mahunit nga kahoy, mapuslanon gid para sa mga tumandok, nagahatag pagdayaw sa Manunuga, kag nagapakita nga nagapakadlaw man sia.

[Nota]

[Retrato sa pahina 17]

Nagapamukadkad ang bulak kon gab-i kag nagakalayong pagligad sang pila ka oras

[Retrato sa pahina 18]

Ang bunga sang boab nga gintigban sang laragway sang frilled lizard