KIGONSA: Bamfumu mingi ya politiki mpi ya mabundu salaka yonso sambu bantu kuzaba ve nsangu ya Biblia. Mbala mingi, bo sadilaka kiyeka na bo sambu na kukanga bantu nzila ya kuvanda ti Biblia, ya kubasisa yo to ya kubalula yo. Beto tadila bambandu zole:

• Pene-pene ya mvu 167 na ntwala ya ntangu na beto: Antiochus Épiphane, ntotila ya luyalu ya dibuta ya Seleucid, sosaka kupusa Bayuda na kundima dibundu ya Bagreki. Yandi pesaka nsiku nde bo fwa bakopi yonso ya Masonuku ya Kiebreo. Heinrich Graetz, muntu ya ke longukaka mambu ya ntama, sonikaka nde bantu ya ntotila yango “vandaka kupasula mpi kuyoka barulo ya Nsiku kana bo mona yo, mpi kana bo mona bantu ke tanga yo sambu na kuzwa ngolo mpi kikesa, bo vandaka kufwa bo.”

• Na Moyen-Âge: Bamfumu ya nkaka ya Katolika waka makasi sambu bantu ya nkaka yina vandaka ve mimpe vandaka kulonga mambu yina Biblia ke longaka na kisika ya kulonga malongi ya dibundu ya Katolika. Yo yina bo tubaka nde kana bo mona muntu yina kele ve mumpe ti mikanda ya nkaka ya Biblia na kisika ya kuvanda kaka ti mukanda ya Bankunga na Kilatini, bo ta binga yandi mbeni ya dibundu. Na lukutakanu mosi yina dibundu salaka, bo kumisaka nsiku yango ngolo ntangu bo tubaka nde bantu na bo “kusosa bambeni yango na kikesa yonso, na kwikama yonso, mpi mbala na mbala . . . bo sosa na banzo mpi na basuku yonso ya ke na nsi ya ntoto ya bo ke mona nde bambeni kele kuna. . . Nzo yonso yina bo ta mona mbeni na kati, bo fwete panza yo.”

Kana bambeni nungaka na kuvidisa Biblia, nsangu na yo mpi zolaka kuvila.

MUTINDU BIBLIA GULUKAKA: Ntotila Antiochus salaka mambu yai yonso na Izraele, kansi bimvuka mingi ya Bayuda vandaka na bansi mingi ya nkaka. Nkutu, bantu ya mayele ke tubaka nde na mvu-nkama ya ntete ya ntangu na beto, Bayuda kuluta 60% vandaka kuzinga na bansi ya nkaka. Bayuda vandaka kubumba bakopi ya Masonuku na basinagoga na bo. Bantu yina butukaka na nima mpi Bakristu kumaka kusadila Masonuku yango.—Bisalu 15:21.

Na nsungi ya Moyen-Âge, bantu yina vandaka kuzola Biblia kangaka ntima ntangu bo niokulaka bo mpi bo landaka kubalula Masonuku mpi kusala bakopi na yo. Na ntwala nde bo sala masini ya ke niemaka mikanda na kati-kati ya mvu-nkama ya 15, yo lenda vanda nde bo balulaka mikanda ya nkaka ya Biblia na bandinga kiteso ya 33. Na nima, bo balulaka mpi basisaka Biblia na mutindu mosi ya kuyituka mpenza.

MBUMA YINA YO ME BUTAKA: Biblia kele mukanda ya bo me kabulaka mpi me balulaka mingi kuluta mikanda ya nkaka, ata bantotila ti bamfumu ya mabundu salaka yonso sambu na kuvidisa yo. Yo kele na kisina ya bansiku ti ya bandinga ya bansi mingi, mpi yo me sobaka luzingu ya bantu mingi.