BO SENGUMUNAKA kima yina ya mbalu na nsuka ya Desembri 1922, ntangu Ivané Javakhishvili, muntu mosi ya insi Géorgie vandaka kusala bansosa sambu na kuzaba mutindu alfabe ya ndinga Géorgien yantikaka. Yandi monaka kopi mosi ya Talmud ya Yeruzalemi. Ntangu yandi vandaka kufimpa yo, yandi monaka na nsi ya masonama ya Kiebreo mwa bitini ya masonama ya ndinga Géorgien yina bo me vwansa. *

Masonama yina “bumbamaka” na Talmud, vandaka kopi ya kitini mosi ya mukanda ya Yeremia ya mvu-nkama ya tanu, T.B. Na ntwala ya kumona yo, maniskri ya ntama ya Biblia yina zabanaka mingi na ndinga Géorgien vandaka ya mvu-nkama ya 9, T.B. Ntangu fioti na nima, bo monaka mikanda ya nkaka ya Biblia ya mvu-nkama ya 5, T.B. to na ntwala. Yindula mutindu bo waka ntangu bo sengumunaka mikanda yai ya Biblia, yina bakopi na yo salaka kaka bamvu-nkama fioti na nima ya nsungi ya Yezu mpi ya bantumwa!

Nani balulaka mikanda yai? Keti yo vandaka kisalu ya muntu mosi to ya kimvuka ya bambaludi ya me kudipesaka? Tii bubu yai, bo me sengumunaka ntete ve mukanda mosi ya ntama yina lenda pesa mvutu. Yo vanda nani balulaka yo, yo ke monana nde bo balulaka Biblia to bitini na yo na ndinga Géorgien na luyantiku ya mvu-nkama ya iya mpi yantika ntangu yina, bantu ya Géorgie kumaka ti Ndinga ya Nzambi na ndinga na bo.

Mukanda mosi (The Martyrdom of St. Shushanik the Queen) yina ziku bo sonikaka na nsuka ya mvu-nkama ya tanu, ke tubila disolo mosi yina ke monisa mutindu bantu ya Géorgie zabaka Masonuku. Nsoniki ya mukanda yango vutukilaka mpi tubilaka baverse ya Bankunga, Baevanzile, mpi mikanda ya nkaka ya Biblia, ntangu yandi taka disolo ya mambu ya mpasi yina kuminaka ntotila-nkento. Yandi tubilaka mpi nde sambu na kulembika ntima ya bamfumu ya ngolo ya Persia, Varsken bakala ya Shushanik, guvernere ya Kartli na Kimfumu ya Géorgie, yambulaka “dibundu ya Bukristu,” mpi kotaka na dibundu ya Zoroastre ya Bantu ya Persia, mpi yandi lombaka nkento na yandi na kusala mutindu mosi. Mukanda yina ke tuba nde, nkento na yandi buyaka kukota na dibundu yina,  mpi na ntwala nde bo fwa yandi, yandi vandaka kubaka ndembikilu na Masonuku.

Yo ke monana nde, tii na mvu-nkama ya tanu, kisalu ya kubalula Biblia mpi kusala bakopi na yo na ndinga Géorgien manaka ve. Bamaniskri mingi ya Biblia na ndinga yina ke monisa kisalu ya ngolo ya bantu yina kudipesaka na kubalula mpi kusala bakopi na yo. Bika beto tadila mambu zole ya disolo yai ya ke benda dikebi—mutindu bo balulaka Biblia mpi niemaka yo.

Giorgi Mtatsmindeli, moine mosi ya Géorgie ya mvu-nkama ya 11 tubaka nde: “Mono, Giorgi, moine mosi ya kukonda mfunu salaka bikesa sambu na kubalula mukanda yai ya Bankunga na ndinga Géorgien tuka na Kigreki ya bilumbu yai.” Sambu na nki yo lombaka nde bo balula diaka Biblia, na ntangu mbalula ya nkaka ya ndinga Géorgien vandaka dezia tuka mwa bamvu-nkama?

Na mvu-nkama ya 11, yo vandaka ti mwa bamaniskri ya Biblia na ndinga Géorgien yina bo sonikaka ntete na maboko. Mikanda ya nkaka vilaka yonso. Mpi ndinga sobaka mwa fioti, yo yina yo vandaka mpasi sambu nde batangi kubakisa bakopi yina ya ntete. Ata bambaludi mingi salaka bikesa sambu na kubalula diaka Biblia na ndinga Géorgien, Giorgi salaka kisalu mosi ya mfunu mingi. Yandi vandaka kufwanisa bambalula ya Géorgie ti bamaniskri ya Kigreki mpi kubalula bitini yina kondaka, ata nkutu mukanda ya mvimba. Na ntangu, yandi vandaka kulungisa kisalu na yandi ya mfumu ya monastere. Na mpimpa yandi vandaka kubalula Biblia.

Katula kisalu ya kubalula, Ephrem Mtsire, muntu yina zingaka nsungi mosi ti Giorgi salaka diambu ya nkaka. Yandi basisaka mwa mukanda mosi ya mfunu sambu na kusadisa bambaludi. Yo vandaka ti minsiku ya mfunu sambu na kisalu ya kubalula, mu mbandu kubaka mambu yina kele na ndinga mosi ya kisina mpi kubalula yo mbote-mbote na kulanda mutindu yina bantu ke tubaka yo na ndinga yina. Yandi yantikisaka mpi kikalulu ya kutula banoti na nsi ya lutiti mpi bareferanse na kati-kati na Babiblia na ndinga Géorgien. Ephrem salaka mpi mbalula ya mpa ya mikanda mingi ya nkaka ya Biblia. Kisalu yina Giorgi ti Ephrem salaka sadisaka bambaludi mingi.

Na mvu-nkama yina landaka, bo basisaka mikanda mingi na Géorgie. Bo salaka banzo-nkanda ya nene na mbanza Gelati mpi Ikalto. Bantu mingi ya mayele tubaka nde Biblia ya mpa yina bo ke bingaka Gelati Bible, yina bo me bumbaka na Centre national des manuscrits Géorgiens, kele mbalula ya mpa yina muntu mosi ya mayele ya Gelati to ya Ikalto balulaka.

Inki bupusi kisalu yai ya kubalula Biblia vandaka na yo na bantu ya Géorgie? Na mvu-nkama ya 12, Shota Rustaveli poete mosi ya Géorgie sonikaka mukanda mosi (Vepkhis-tqaosani ) (Knight in the Panther Skin), mukanda yina vandaka ti bupusi mingi na bamvu-nkama mingi yina bo vandaka kubinga Biblia ya zole na ndinga Géorgien. K. Kekelidze muntu ya mayele ya ntangu na beto ya insi Géorgie, tubaka nde yo  vanda poete yina vutukilaka mbala mosi bangogo ya Biblia to ve, “bangindu na yandi ya nkaka fwananaka mpenza ti baverse mingi ya Biblia.” Ata, poeme yina vandaka kutubila mambu yina vandaka mpenza ve ya kieleka, mbala mingi yandi tubilaka bantu-diambu bonso kinduku ya kieleka, kikalulu ya kukaba, kuzitisa bankento, mpi zola ya kukonda bwimi sambu na banzenza. Mambu yai mpi malongi ya nkaka ya mbalu yina Biblia ke longaka sadisaka bantu ya Géorgie ya bamvu-nkama mingi mpi tii bubu yai bo ke tadilaka yo bonso minsiku ya bikalulu ya mbote yina bo fwete landa.

Na nsuka ya mvu-nkama ya 17, dibuta ya ntotila ya Géorgie kumaka na mpusa ya kuniema Biblia. Yo yina, Ntotila Vakhtang VI tungaka nzo ya kinyeminu na Tbilisi, ntu-mbanza ya Géorgie. Kansi, masonama ya Biblia vandaka ve ya kuyidika sambu nde bo niema yo. Yo ke monana bonso nde, Biblia na ndinga Géorgien bumbamaka diaka. Bo vandaka ti bamaniskri ya mikanda ya nkaka mpi yo vandaka ya kulunga ve mpi bo sonikaka yo na ndinga yina bantu vandaka kutuba diaka ve. Bo pesaka Sulkhan-Saba Orbeliani, muntu ya mayele yina zabaka mbote-mbote bansiku ya bandinga, mukumba ya kubalula mpi kuyidika diaka masonama ya Biblia.

Orbeliani salaka kisalu yina na dikebi yonso. Sambu yandi zabaka bandinga mingi, mu mbandu Kigreki mpi Latini, yandi vandaka ti makuki ya kutadila mikanda ya nkaka ya kuswaswana katula bamaniskri ya Géorgie. Kansi, Dibundu ya Ortodokse sepelaka ve ti dibanza na yandi ya masonga. Bamfumu ya mabundu fundaka yandi nde yandi yekulaka dibundu mpi salaka yonso sambu na kundimisa ntotila na kubuyisa kisalu ya kubalula Biblia. Mikanda ya nkaka ya Géorgie, ke monisa nde na lukutakanu mosi ya bamfumu ya mabundu, bo lombaka Orbeliani na ngolo na kuyoka Biblia yina yandi salaka bikesa ya ngolo sambu na kubalula na nsungi ya bamvula mingi!

Diambu ya mfunu, kopi mosi ya maniskri Mtskheta (Mcxeta), yina bo ke bingaka Biblia ya Saba, kele tii bubu yai, mpi yo kele ti mambu yina Orbeliani sonikaka. Kansi, bantu ya nkaka ke kwikilaka ve nde yo kele Biblia yina bamfumu ya mabundu telaminaka. Kaka mambu yina kele na appendice kele kibeni ya yandi.

Ata bampasi vandaka mingi, kuniemama ya Biblia vandaka lukanu ya mfunu yina bantu ya nkaka ya dibuta ya ntotila tulaka na kisika ya ntete. Yantika na mvu 1705 tii na mvu 1711, bo niemaka mikanda ya nkaka ya Biblia. Sambu na bikesa yina Bakari mpi Vakhushti, bana ya ntotila ya Géorgie, salaka bo niemaka Biblia na mvimba na yo na mvu 1743. Yo lendaka kubumbama diaka ve.