Rĩera Itheru na Ũtheri wa Riũa—Hihi no Ciũrage Bacteria?
RĨRĨA athomi a sayansi maahotire gwĩthondekera ndawa cia kũrũa na bacteria gatagatĩ-inĩ ga karine ya 20, mandagĩtarĩ nĩ maagĩire na mwĩhoko atĩ ndawa icio njerũ nĩ ingĩaninire mĩrimũ ĩmwe biũ. Kĩambĩrĩria-inĩ, ndawa icio njerũ nĩ cionekete ta ingĩhota gwĩka ũguo. Ĩndĩ ũhũthĩri mũnene wa ndawa icio kuuma hĩndĩ ĩyo, ũtũmĩte kũgĩe na bacteria ingĩ itaiguaga ndawa.
Nĩguo mahote kũgĩa na njĩra njerũ cia kũrũa na mĩrimũ, athomi amwe a sayansi nĩ mambĩrĩirie gũthuthuria njĩra iria ciahũthagĩrũo tene. Ĩmwe yacio ĩrĩ ũrĩa mũndũ angĩhũthĩra ũtheri wa riũa na rĩera itheru nĩguo imũteithĩrĩrie kũgĩa na ũgima mwega wa mwĩrĩ.
Kwĩruta na Ũndũ Wekagwo Tene
Bũrũri wa Ngeretha warĩ na andũ maigana ũna meekĩrĩire mũno bata wa kũhũthĩra ũtheri wa riũa na rĩera itheru ĩrĩ ta njĩra ya kũhonia mĩrimũ. Ndagĩtarĩ ũmwe wetagwo John Lettsom (watũũraga mĩaka ya 1744-1815) aandĩkagĩra ciana iria irĩ na TB ithiĩ igoote riũa hakuhĩ na iria ikĩhuhagia rĩera rĩa iria-inĩ. Mwaka-inĩ wa 1840, ndagĩtarĩ ũmwe wĩtagwo George Bodington, nĩ oonire atĩ andũ arĩa marutagĩra wĩra kũndũ kũrĩ na rĩera rĩingĩ ta arĩmi na arĩithi, ti ũhũthũ manyitwo nĩ TB, no arĩa mahũthagĩra mahinda mao maingĩ marĩ kũndũ thĩinĩ, nĩo moonekaga ta mangĩnyitwo nĩyo.
Florence Nightingale (watũũraga mĩaka ya 1820-1910), ũrĩa wagĩire igweta mũno nĩ ũndũ wa gwetha njĩra njerũ cia kũrigitana rĩrĩa aarũmbũyagia njeshi cia Ngeretha hĩndĩ ya Mbaara ya Crimea, oririe ũũ: “Hihi nĩ ũrĩ waingĩra nyũmba ĩrĩa andũ makomaga, . . . ũtukũ, kana rũcinĩ ndirica itanahingũrũo, ũgakora rĩera rĩkirĩte kuo, na rĩranunga ũũru?” Aheanire ũtaaro atĩ nyũmba cia arwaru ciigwo ũndũ rĩera itheru rĩrĩa rĩrĩ nja rĩrĩingĩraga thĩinĩ, no arwaru matikaigue heho. Agĩcoka akiuga ũũ: “Ũndũ ũrĩa ndĩyoneire ngĩrũmbũiya arwaru nĩ atĩ, kĩndũ gĩa kerĩ na kĩa bata mũno kuuma harĩ rĩera nĩ ũtheri, . . . Na atĩ to ũtheri tu, no nĩ ũtheri wa ĩmwe kwa ĩmwe kuuma kũrĩ riũa.” Andũ aingĩ mahinda-inĩ macio ningĩ nĩ meetĩkĩtie atĩ kwanĩka mĩrengeti, macuka, na nguo riũa-inĩ nĩ gũteithagia harĩ ũgima wa mwĩrĩ.
Sayansi nĩ ĩthiĩte na mbere mũno kuuma mĩaka-inĩ ĩyo ya 1800, no o na athomi a mahinda maya nĩ monete atĩ ũguo nĩguo kũrĩ. Kwa ngerekano, ũthuthuria ũmwe wekirũo mwaka-inĩ wa 2011 thĩinĩ wa bũrũri wa China, nĩ wonanirie atĩ nyũmba cia gũkoma cia korenji iria ikoragwo na andũ aingĩ mũno, na itirĩ na kũndũ kũingĩ gwa kũingĩrĩria rĩera “nĩ ikoragwo ihutanĩtie na kuongerereka kwa mĩrimũ ya mahũri.”
Kĩama kĩa Ũgima wa Mwĩrĩ gĩa Thĩ (WHO) kĩonanagia atĩ nyũmba ĩngĩakwo ũndũ rĩera rĩrĩingĩraga wega rĩkiumaga, no gũteithie kũgirĩrĩria mĩrimũ. Motaaro marĩa kĩama kĩu kĩandĩkire mwaka wa 2009 mekĩraga andũ ngoro mahũthĩre njĩra ta ĩyo, kũnyihanyihia ũgwati wa kũgwatania mĩrimũ mathibitarĩ-inĩ. *
Wahota kuuga ũũ: ‘Ũcio nĩ ũndũ mwega mũno, no hihi sayansi nĩ yonanĩtie ũguo? Ũtheri wa riũa na rĩera igiragĩrĩria mĩrimũ na njĩra ĩrĩkũ?’
Ndawa cia Kũũraga Njamuthi
Ũthuthuria wekĩirũo kĩhaaro-inĩ kĩa United Kingdom Ministry of Defence nĩ ũheanaga macokio. Athomi a sayansi maageragia kũmenya rĩera rĩngĩikara rĩrĩ ũgwati ihinda rĩigana atĩa kũngĩrekio kĩndũ kĩ na bacteria njũru gĩthũkie rĩera kũu London. Nĩguo mahote kũmenya njamuthi ingĩikara ihinda rĩigana atĩa rĩera-inĩ, meekĩrire njamuthi ciĩtagwo E. coli rũrenda-inĩ rwa mbũmbũĩ rwĩarĩire kũndũ nja kwĩ rĩera rĩingĩ. Meekire ũndũ ũcio ũtukũ tondũ nĩ moĩ atĩ ũtheri wa riũa nĩ ũragaga bacteria. Moimĩrĩro maarĩ marĩkũ?
Kĩndũ ta mathaa merĩ thutha ũcio, bacteria icio ciakuĩte hakuhĩ ciothe. Ĩndĩ rĩrĩa ingĩ ta icio ciaigirũo ikunĩkĩirio gathandũkũ-inĩ, o harĩa icio ingĩ ciaigĩtwo, na harĩ o na ũrugarĩ o ta ũrĩa warĩ harĩ icio ingĩ, nyingĩ ciacio ciarĩ o muoyo thutha wa mathaa macio merĩ. Nĩkĩ hihi? Hatarĩ nganja, nĩ harĩ kĩndũ gĩkoragwo rĩera-inĩ rĩtarĩ ihingĩrĩrie kĩũragaga njamuthi. No gũtirĩ kwamenyeka kĩndũ kĩu nĩ kĩrĩkũ. O na kũrĩ ũguo, athuthuria nĩ monanagia atĩ harĩ kĩndũ gĩkoragwo rĩera-inĩ kĩrĩa “kĩhanaga ta ndawa ya kũũraga njamuthi ciothe iria irĩ rĩera-inĩ rĩrĩa rĩtũrigicĩirie.”
Ũtheri wa riũa o naguo nĩ ũrĩ kĩndũ kĩhotaga kũũraga njamuthi. Ngathĩti ĩĩtagwo Journal of Hospital Infection ĩtaaragĩria atĩ, “tũingĩ twa tũnyamũ tũnini tũrĩa tũkoragwo rĩera-inĩ na tũrehaga mĩrimũ yumanĩte na rĩera tũtingĩhota gũikara handũ harĩ na ũtheri wa riũa.”
Ũndũ ũyũ ũngĩkũguna atĩa? Hihi no ũthiĩ handũ nja, ũkenere guota riũa ihinda rĩtarĩ inene ũkĩhuhagia rĩera itheru. Ũndũ ũcio wahota o gũteithia.
^ Maũndũ mamwe no matũme kwage kũhoteka gũtiga ndirica irĩ hingũre. Maũndũ macio nĩ ta, rĩera rĩrĩa rĩrĩ nja gũkorũo ti rĩega, inegene, mawatho megiĩ mwaki, na wĩki naĩ.
