Бәре мәрьва нькарьбун һаԛас информасийа бьстанда, чьԛас кӧ рʹожа иройин дькарьн бьстиньн. Мәсәлә, щурʹә-щурʹә информасийа дәрһәԛа ве йәке, кӧ чаԝа сьһʹәт-ԛәԝата хԝә хԝәй кьн у хԝәйкьри бьн, гәләк ә. Ле чахе әм дәрһәԛа тьштәки информасийайе дьгәрʹьн, әм дькарьн рʹасти информасийед ԛәлп бен, мәсәлә:

•   Нучәйед ԛәлп

•   Әʹламәтийед нәрʹаст

•    Теорийед конспирасийе

 Мәсәлә, секретаре сәрәкә йе Тʹәшкиләта Мьләтед Йәкбуйи гот, ԝәки ԝәʹде пандәмийа COVID-19, диса вирусәкә гәләк хоф бәла дьбә, әв һәйә информасийа нәрʹаст. Әԝи ӧса жи гот: «Иро гәләк информасийа нәрʹаст бәла дьбә, дәрһәԛа хԝәйкьрьна сьһʹәт-ԛәԝате у ресептед дәрмана. Нучәйада гәләк информасийа нәрʹаст те бәлакьрьне. Интернетеда гәләк теорийед конспирасийе бәла дьбьн. Нәфрʹәти жь вирусе зутьр бәла дьбә, рʹуйе ве йәкеда мәрьв фьрԛийе дькьнә ортʹа һәв у дьбьнә мәрьвнә берʹәʹм».

 Рʹаст ә информасийа нәрʹаст тʹьме жи һәбуйә, ле Кʹьтеба Пирозда пешда һатьбу пʹехәмбәртикьрьне кӧ рʹожед мәда, «мәрьвед хьрабә хԝәйифел ԝе хьрабийеда пешда һәрʹьн, бьхальфиньн у бьхальфьн» (2 Тимотʹейо 3:1, 13). Рʹожа иройин мәрьв бь сайа интернете дькарьн зу-зу у гәләк һеса информасийа нәрʹаст бьстиньн у бе һʹәмде хԝә бәла кьн. Ахьрийеда ӧса дьбә кӧ емаилед мә, малпәред сосйал у нучә, бь информасийа ԛәлп йан жи нивида рʹаст, тʹьжә дьбьн.

 Ле тӧ чаԝа дькари хԝә жь информасийа нәрʹаст хԝә ки у нәкʹәви тʹәлька теорийед конспирасийе? Ԝьра чәнд принсипед Кʹьтеба Пироз һатьнә дайине, йед кӧ дькарьн али тә бькьн.

•   Һәр тьшти чь кӧ тӧ дьвини у дьбьһейи баԝәр нәкә

   Кʹьтеба Пироз чь дьбежә: «Мәрьве сахьке дьле хԝә һәр готьне баԝәр дькә, ле йе аԛьл дина хԝә дьдә гавед хԝә» (Мәтʹәлок 14:15).

   Әм дькарьн һеса бенә хапандьне, һәгәр фәсал нибьн. Соз мәсәлә, шькьлед бь ньвисара у видеойед кьн, йед кӧ ча бежи һʹәнәк тенә һʹәсабе, интернетеда у һʹәчʹи зәʹф малпәред сосйалида, зу бәла дьбьн. Ле гәләк щар ньвисаред бәр шькьл у видеойед ӧса, жь контексте тенә бьрʹине у ӧса информасийа нәрʹаст те бәлакьрьне. Иро мәрьв һеса дькарьн видеойед ԛәлп чекьн, кʹижанида кәсәк дькарә тьштед ӧса хәбәр дә йан жи бькә, чь кӧ әԝи тʹӧ щар нә готийә у нә кьрийә.

   «Гәләк леколинкʹар, йед кӧ леколин дькьн кӧ информасийа нәрʹаст чаԝа бәла дьбә, дьвиньн ԝәки гәләк нучәйед сәр малпәред сосйал, мина һьнә шькьл у видеойед ԛәлп, жь контексте һатьнә бьрʹине» (Axios Media).

   Жь хԝә бьпьрсә: «Гәло әв нучә рʹаст ә йан дәрәԝ ә?».

•   Пебьһʹәсә кӧ әв информасийа жь кʹӧ те у бь итʹбар ә йан на

   Кʹьтеба Пироз чь дьбежә: «Һәр тьшти бьщерʹьбиньн» (1 Тʹесалоники 5:21).

   Пешийа кӧ тьштәки баԝәр ки у ве информасийайе кәсәкирʹа бьшини, избат бә ԝәки әв рʹаст ә, һәла һе ви чахи жи һәгәр әв информасийа гәләк бәла буйә у нучәйада гәләк щар һатийә готьне. Ле чь щурʹәйи тӧ дькари информасийайе бьщерʹьбини?

   Пебьһʹәсә кӧ әв информасийа жь кʹӧ те у бь итʹбар ә йан на. Организасийед нучәйа у ӧса жи йед дьн, гәләк щар информасийа нәрʹаст дьдьнә хәбате бона кʹара хԝә йан жи политике. Леколин кә һәла канийед дьнда жи әв информасийа һәйә. Щарна һәвал бе һʹәмде хԝә пе емаила йан жи малпәред сосйал информасийа нәрʹаст һәвдӧрʹа дьшиньн. Ләма жи ләз нәкʹәвьн һәр информасийа баԝәр кьн, һʹәта кӧ избат нәбьн һәла әв рʹаст ә йан на.

   Дина хԝә бьдьне һәла әв информасийа дәрһәԛа чь йә у избат бьн ԝәки әв информасийа рʹаст ә. Пебьһʹәсьн әв йәк чьчах ԛәԝьмийә у избатийа леколин кьн. Илаһи ви чахи гәләк фәсал бьн, гава информасийәкә чәтьн бь щурʹәки һеса әʹлам дькьн, йан жи чахе тьштәки ӧса нучәйеда әʹлам дькьн, йа кӧ емосийед мәзьн пешда тинә.

   «Иро щерʹьбандьна информасийайе ӧса фәрз буйә чаԝа кӧ дәстшуштьн» (Сридһар Дһармапури, ԝәкʹиләки Тʹәшкиләта Мьләтед Йәкбуйи).

   Жь хԝә бьпьрсә: «Гәло ве нучәйеда тʹәне ньһерʹандьна кәсәки йә, йан әв сәр һʹиме избатийа йә? Гәло әв дәрәщә тʹәне аликива әʹйан дькьн, йан щурʹә-щурʹә алийава?».

•   Избатийа һьлдә һʹәсаб, нә кӧ ньһерʹандьна хԝәйә шәхси

   Кʹьтеба Пироз чь дьбежә: «Йе хԝәда гӧман ә, әԝ ахмах ә» (Мәтʹәлок 28:26).

   Гәләк щар мәрьв итʹбарийа хԝә ван тьшта тиньн, чь кӧ дьхԝазьн баԝәр кьн. У компанийед интернете гәләк щар нучәда у малпәред сосйалида информасийед ӧса бәла дькьн, чь кӧ мәрьварʹа һʹәԝас ә у чь кӧ әԝана интернетеда дьгәрʹьн. Ле нә һәртʹьм әв чь кӧ мә хԝәш те бьбьһен, бона мә керһати йә.

   «Мәрьв дькарьн информасийайе бьщерʹьбиньн у бь логики бьфькьрьн, ле гәләк щар хԝәстьн, мәрәм, тьрс у емосийед мә һʹьш-аԛьле мә дадьдьн у жь бо ве йәке әм дьхԝазьн баԝәр кьн кӧ фьлан информасийа рʹаст ә, чьмки әв ль гора хԝәстьна дьле мә йә» (Питер Дито, психоложе сосйали).

   Жь хԝә бьпьрсә: «Дьбәкә әз итʹбарийа хԝә ве информасийайе тиньм, чьмки дьхԝазьм кӧ бь рʹасти жи ӧса бә?».

•   Информасийа нәрʹаст бәла нәкә

   Кʹьтеба Пироз чь дьбежә: «Дәнг-бәʹсед дәрәԝ бәла нәкә» (Дәркʹәтьн 23:1).

   Бир нәкьн ԝәки һʹәму информасийед кӧ әм бәла дькьн, дькарьн бәрбь тьштәки бьвьн. Әв дькарә сәр фькьр у кьред мәрьва һʹӧкӧм бә. Һәгәр һун информасийа нәрʹаст бе һʹәмде хԝә жи бәла кьн, йәкә әв дькарә зийанәкә мәзьн бинә.

   «Бәри пешьн, бьсәкьнә у жь хԝә бьпьрсә: ‹Гәло әв информасийа кӧ әз дьхԝазьм бьшиньм рʹаст ә йан на?› Һәгәр һәр кәс ӧса бькьра, интернетеда ԝе һаԛас информасийа нәрʹаст бәла нәбуйа» (Питер Адамс, висе-президенте News Literacy Project).

   Жь хԝә бьпьрсә: «Пешийа кӧ әз ве информасийайе бьшиньм, әз сәд сәләфи баԝәр ьм кӧ әв рʹаст ә?»