Bana yina kele na ba smartphone kena kukuma kaka mingi, a mpe mingi kati na bau kesadilaka yau samu na kukota na Internet ntangu bakele kaka bau mosi na kati ya shambre. Yinki kele bivonza ya kubika muana na nge vuanda na smartphone? Yinki kele mambote na yau? Yinki lenda sadisa nge samu nge zaba kana muana kelutisaka ntangu mingi na smartphone na yandi?

•  Yina nge fueti zaba

•  Yina nge fueti kukiyuvusa

•  Kukiyuvusa kana nge kele ya kukubama

 Mambote

•   Luvuvamu samu na bana, kiyenge ya makanisi samu na bibuti. Bethany, mama mosi yina kele na bantuenia zole metuba: “Beto kele na yinza yina mefuluka na mambu ya yimbi, na yau yakele na mfunu mingi bana vuanda na kisadulu yina kesadisa bau babokila bibuti na bau konso ntangu.”

   Catherine, mama yankaka ya dibuta metuba: “Yakele na baaplikasion yankaka kesadisaka na kukota na smartphone ya muana na yandi samu na kuzaba yinki kisika yandi kele. Mpe kana yandi kena kunata ntomabilu nge lenda zaba yandi kena kutambula na yinki vitese.”

•   Yakesadisaka samu na mambu metadila kalasi. Marie, mama mosi ya dibuta metuba: “Bana kebakaka badevuare na bau ya kusala na nzila ya e-mail to mesaje, mpe kaka mutindu yina nde bakesololaka na banlongisi na bau.

 Bivonza

•   Kulutisa ntangu mingi na kuniema yau. Bantuenia mingi kelutisaka bawola mingi na kilumbu na ntuala ya telefone na bau. Na ndambu na bau, bibuti kelutisaka kaka bawola ya mutindu yina samu na kusadila bapareyi elektronike na bau na kisika ya kubula masolo ya mbote na bana na bau. Muntu mosi kepesaka malongi metuba ti “bayinzo yankaka mekumaka lokola kisika yina bantu yina zabana ve kekuizaka kutana konso kilumbu mpe bakekukipesaka kaka na mambu ya baapareyi konso muntu na ndambu na yandi.” b

•   Pornografi. Na kutadila kusosasosa mosi salamaka, yamemonana ti ndambu ya kufuana ya bantuenia kekotaka na basite ya pornografi konso ngonda—mpe yakele diambu ya kukamua ve, na kutala mutindu kutala pornografi mekuma pete na batelefone. William, tata mosi ya bantuenia zole metuba: “Na kubikaka nzila na bana na bau bakuma na ba smartphone, kondua kuzola, bibuti lenda pesa nzila na magazen ya pornografi yina kelanda bana na bau konso kisika bakena kukuenda.”

•   Kinanga. Bantu mingi mekangamaka na batelefone na bau. Baketubaka ti kana bakele ve na telefone, bakevuandaka mbote ve, bakezabaka ve yinki basala mpe bakebelaka. Mpe bibuti mebakusa ti ntangu bana na bau kena kusadila basmartphone na bau, bakevuandaka diaka luzitu ve. Carmen metuba: “Na bantangu yankaka kana munu zola solola na muana na munu ya bakala, yandi kezangulaka meso na zulu, mpe yandi ketalaka munu na meso ya yimbi samu yandi sepela ve mutindu munu mezenga nsatu na yandi.”

•   Bivonza yankaka. Kusadila smartphone kebikaka nzila na mambu lokola misokosi na nzila ya telefone mpe bamesaje ya mambu ya nsoni. Yalenda nata diaka mambu mingi na yina metadila mavimpi na kifuani kukonvama ya nzutu to kukondua pongi. Diaka, bantuenia yankaka kesadilaka aplikasion mosi bakebokidilaka “application fantôme” (yakevuandaka lokola kalkilatrise) yakele aplikasion kemonanaka lokola yakele mbote samu na kusueka mambu yina muana kezola ve ti bibuti na yandi zaba.

   Daniel, tata ya ntuenia mosi ya nketo metuba mutindu yayi: “Smartphone kele mpenza fenetre ya mambu nionso yina Internet lenda pesa, yavuanda ya mbote mpe ya yimbi.”

•   ‘Muana na munu kele mpenza na nsatu ya smartphone?’

   Biblia metuba: ‘Muntu ya mayele ketadilaka konso kitambi na yandi.’ (Bingana 14:15) Na nguizani na dibanza yayi, nge kukiyuvusa:

   ‘Yakele na bamfunu yina metadila lutanunu ya muana na munu, kesala ti yandi vuanda na smartphone? Munu metadila mbote mbote mambote mpe bivonza na yau? Yakele na kima yankaka na kisika ya smartphone?’

   Todd, tata mosi ya dibuta metuba: “Yakele na batelefone ya mbote yina lenda sala ti beto bokila muana na beto to beto sonikina yandi mesaje. Mpe yakesala ti beno bimisa mbongo mingi ve.”

•   ‘Muana na munu mefuana samu na kusadila smartphone?’

   Biblia metuba: ‘Ntima ya muntu ya mayele kenataka yandi na nzila ya mbote.’ (Longi 10:2) Na nguizani na dibanza yayi, nge kukiyuvusa:

   ‘Yinki kena kundimisa munu ti munu lenda tudila muana na munu ntima? Yandi ketubilaka munu kedika? Mbala yankaka yandi kesuekilaka munu mambu yankaka, na kifuani, yandi kesuekilaka munu bankundi na yandi? Yandi kezabaka kukiyala ntangu yandi kesadilaka baapareyi yankaka na kifuani televizion, tablete, to ordinatere?’ Serena, mama mosi ya dibuta, metuba: “Smartphone kele kisadulu mosi ya mbote, kasi yalenda nata diaka bivonza. Yakelomba kukanisa mbote samu na diambu metadila kupesa yau muana na nge ntangu yandi kele ntete mpenza ntuenia.”

•   ‘Munu mosi munu mefuana samu na kusadisa muana?’

   Biblia metuba: ‘Longa muana-bakala na nzila yina yandi fueti kuenda.’ (Bingana 22:6, noti na yinsi ya paje) Na nguizani na dibanza yayi, nge kukiyuvusa:

   ‘Munu mezaba mambu kevuandaka na kati ya smartphone samu munu sadisa muana na munu yandi zaba bivonza yina lenda kumina yandi mpe kutanina yandi na bivonza yango? Munu mezaba kusadila aplikasion ya contrôle parental? Yinki mutindu munu kesadisa muana na munu yandi zaba kusadila apareyi na mutindu ya mbote?’ Daniel, yina beto tubilaka na ntuala, metuba: “Munu kemonaka bibuti mingi kepesaka muana na bau smartphone kasi bakekipeke ve kusosa kuzaba mutindu yandi kena kusadila yau.”

 Yina beto fueti simba: Bana fueti longuka kusadila smartphone na mutindu ya mbote. Mukanda mosi ketubilaka mambu metadila piskoloji mpe teknoloji metuba: “Ntotolo ya kusadila baapareyi yango kevuandaka ngolo mpenza mpe yalenda vuanda mpasi samu bana na beto manga kusadila yau, mingi mingi kana bibuti kele ve.”