JESU nesi mutu yanaafumile kamba yanaanani situlo. Mane naasina nihaiba ndu yahae tota. Niteñi, lituto zahae litusize batu babañata hahulu. Kana Jesu Kreste naaliteñi luli? Licaziba ba mwa miteñi yaluna ni ba kwaikale babulelañi fa taba ye?

• Michael Grant, muituti wa litaba zeezahezi, ili yali caziba wa litaba za mupilelo wa Magerike ni Maroma ba kwaikale, naabulezi kuli: “Haiba luunga litaba zeñozwi mwa Testamente Yenca sina moluungela litaba zeñwi zeñozwi zebonisa zeneezahezi kwaikale, haluna kukakanya taba ya kuli Jesu naaliteñi sina feela molusa kakanyezi kubateñi kwa batu babañata bane basalapeli Mulimu ili babasa kakanyiwi kuli nebaliteñi kamba kutokwa.”

• Rudolf Bultmann, yali caziba wa lituto za Testamente Yenca, naabulezi kuli: “Taba ya kukakanya kuli Jesu naaliteñi luli haina mutomo mi haitokwi kuhanyezwa. Hakuna mutu yakondile yakona kukakanya kuli Jesu ki yena yanaakalisize misebezi ya kwaikale yenekalisizwe lwapili mwa sicaba [sa Bakreste] sene sipilile mwa Palestine wa kwaikale.”

• Will Durant, caziba wa litaba zeezahezi, yali muñoli, ni muituti wa filosofi, naañozi kuli: “Taba ya kuli baana basikai babali batu-tu feela [bañoli ba Libuka za Evangeli] ili bane bapilile ka nako yeswana, nebañozi litaba ka za mutu wa kuikupulela feela, yataluswa kuba yamaata hahulu, yomunde hahulu, wa mupilelo opahami hahulu ili otusa batu kupila ka swalisano, neikaba taba yeli makazo yetuna hahulu yefita limakazo kaufela zeñozwi mwa Libuka za Evangeli.”

• Albert Einstein, caziba wa litaba za sayansi, ili Mujuda yanaapepezwi kwa Germany, naabulezi kuli: “Na ni Mujuda, kono nitabiswa hahulu ki mutu wa kwa Nazareta yo yamakaza.” Hanaabuzizwe kuli kana naanga Jesu kuli ki mutu luli yanaapilile, Albert Einstein naaalabile kuli: “Kaniti luli! Hakuna mutu yakona kubala Libuka za Evangeli asaikutwi kuli Jesu naaliteñi luli. Mikwa ya Jesu yeminde yabonahala mwa litaba kaufela zeñozwi. Litaba zeo halikoni kuba za kuikupulela feela.”

  “Hakuna mutu yakona kubala Libuka za Evangeli asaikutwi kuli Jesu naaliteñi luli.”—Albert Einstein

Litaba ka kutala ka za bupilo ni bukombwa bwa Jesu liñozwi mwa litaba ze mwa Bibele zebizwa Libuka za Evangeli, ili libuka za Mateu, Mareka, Luka, ni Joani, zebizwa ka mabizo a baana bane baliñozi. Fahalimwaa seo, Jesu wabulelwa mwa litaba za kwa makalelo zeneeñozwi ki batu bane basi Bakreste.

• TACITUS

  (Ibato ba ka 56-120 C.E., kamba mwa Linako za Bakreste) Tacitus uungiwa kuba yomuñwi wa licaziba babatumile hahulu mwahalaa licaziba kaufela ba kwaikale ba litaba za Roma. Litaba zanaañozi zebizwa Annals libulela zeneezahezi mwa Mubuso wa Roma kukala ka 14 C.E. kuisa ka 68 C.E. (Jesu naashwile ka 33 C.E.) Tacitus naañozi kuli muta mulilo omutuna neuambekile Roma ka 64 C.E., nekuungilwe kuli mubusi yabizwa Nero ki yena yanaatahisize mulilo wo. Kono Tacitus naañozi kuli, Nero naatamile Bakreste mulatu ilikuli “afelise taba yenebulelwa yeo.” Mi Tacitus naabulezi kuli: “Kristas, yena kokusimuluha libizo [la Mukreste], naabulailwe mwa puso ya Tibere, ka kuatulelwa lifu ki mubusisi yabizwa Ponse Pilato.”—Annals, XV, 44.

• SUETONIUS

  (Ibato ba ka 69 C.E. kuisa hamulaho wa 122 C.E.) Mwa buka yahae yebizwa Lives of the Caesars, caziba yo wa litaba zeezahezi wa Muroma naañozi litaba zeneezahezi ka nako yene kubusa babusi bapili ba 11 ba mubuso wa Roma. Kalulo yebulela ka za Klaude italusa za mifilifili yeneeli mwahalaa Majuda mwa Roma ili yeo mwendi neitahisizwe ki kusalumelelana ka za Jesu. (Likezo 18:2) Suetonius naañozi kuli: “Bakeñisa kuli Majuda nebazwezipili kutahisa mifilifili ka kususuezwa ki Krestas [Kristas], [Klaude] abaleleka mwa Roma.” (The Deified Claudius, XXV, 4) Nihaike kuli Suetonius ka mafosisa naanyazize kuli Jesu ki yena yanaatahisize mifilifili, naasika kakanya kubateñi kwahae.

• PLINY YOMUNYINYANI

  (Ibato ba ka 61-113 C.E.) Muñoli ni mubusisi wa Muroma yo wa kwa Bitinia (yona naha ya Turkey kacenu) naañolezi Mubusi wa Roma yabizwa Trajan ka za mwakuezeza Bakreste bane bapila mwa provinsi yeo. Pliny naabulezi kuli naahapelezanga Bakreste kuli balatule tumelo yabona, mi bane bahana kueza cwalo naababulayanga. Naatalusize kuli: “Bane . . . banilatelelanga ka kubulela manzwi ene nibulela a kulapela Milimu [ya Sihedeni], ni kubonisa likute, ka kufa waine ni insense yesweu, kwa siswaniso sahao . . . ni bane bashwaulanga Kreste . . . , nenibalukululanga.”—Pliny—Letters, Buka X, XCVI.

•  FLAVIUS JOSEPHUS

  (Ibato ba ka 37-100 C.E.) Muprisita wa Sijuda ni caziba wa litaba zeezahezi yo ubulela kuli Annas, muprisita yomuhulu wa Sijuda yanaazwezipili kuitusisa maata ahae a bubusi, “naakopanyize baatuli ba Sanhedrini [kuta yetuna ya Majuda] mi atisa muuna wa libizo la Jakobo fapilaa bona, ili munyanaa Jesu yanaabizwa Kreste.”—Jewish Antiquities, XX, 200.

• LITABA ZA TALMUD

  Litaba zeñozwi zeo za baluti ba mulao wa Sijuda, zeneñozwi mwa lilimo za ma 200 C.E. kuisa mwa lilimo za ma 500 C.E., libonisa kuli nihaiba lila za Jesu nelilumela kuli Jesu naaliteñi luli. Kalulo yeñwi ya litaba zeo ibulela kuli: “Fa Paseka, Yeshu [Jesu] wa kwa Nazareta naakokotezwi,” mi taba yeo ki ya niti kulikana ni litaba zeezahezi. (Talmud ya kwa Babilona, Sanhedrini 43a, Kodekisi ya kwa Munich; mubone Joani 19:14-16.) Kalulo yeñwi yona ibulela kuli: “Haike lusike lwaba ni mwana wamushimani kamba muituti yaishubula fa nyangela sina Munazareta”—ili lilumbatina lene liitusiswanga hañata kutalusa Jesu.—Talmud ya kwa Babilona, Berakoth 17b, litaluso za kwatasi, Kodekisi ya kwa Munich; mubone Luka 18:37.

Libuka za Evangeli lilufa litaba ka za bupilo ni musebezi wa kukutaza wanaaeza Jesu ili zeñozwi ka kutala, zekopanyeleza ni litaba zeñwi zebulela ka za batu, libaka, ni linako, ili kubonisa kuli litaba zeo neliezahalile luli. Mutala wa taba yeo ufumaneha kwa liñolo la Luka 3:1, 2, lelilutusa kuziba nako luli yeo muuna yabizwa Joani Mukolobezi, mutwaleti wa Jesu, naakalisize musebezi wahae.

Luka naañozi kuli: “Mwa silimo sa bu 15 sa puso ya Tibere Sesare, Ponse Pilato ha naa li mubusisi wa Judea, Heroda naa li mubusi wa sikiliti sa Galilea kono Filipi muhulwanaa hae naa li mubusi wa sikiliti wa naha ya Iturea ni Trakonita, mi Lisanyasi naa li mubusi wa sikiliti sa Abilene mwa mazazi a Muprisita ya Pahami Annasi ni a Kayafa, linzwi la Mulimu la taha ku Joani mwanaa Zakaria mwa lihalaupa.” Litaba zekolokisizwe zeo zeñozwi ka kutala ni ka kunepahala, lilutusa kuziba kuli ‘linzwi la Mulimu ne li tile ku Joani’ mwa silimo sa 29 C.E.

 Makwambuyu ba 7 bao baapunda Luka fa mabizo bazibiwa hahulu ki licaziba ba litaba zeezahezi. Nihakulicwalo, ka nako yeñwi bahanyezi babañwi nebakakanya kuli Ponse Pilato ni Lisanyasi nebaliteñi luli. Kono kukakanya kwa bahanyezi bao, hañihañi nekubonahezi kuli nekusa swaneli. Nekufumanwi litaba zeñozwi za kwaikale zebonisa mabizo a makwambuyu bababeli bao, ili kulumelelana ni litaba zenepahezi zanaañozi Luka. *

Taba ya kuli Jesu naaliteñi kamba kutokwa ki ya butokwa bakeñisa kuli lituto zahae ki za butokwa. Ka mutala, Jesu naalutile batu mwakubela ni tabo mwa bupilo. * Hape naasepisize kuli kukaba ni nako yeo batu bakapila mwa kozo ni buiketo za niti, banze baswalisani mwatasaa puso iliñwi yekabusa lifasi kaufela yebizwa “Mubuso wa Mulimu.”—Luka 4:43.

Pulelo ya kuli “Mubuso wa Mulimu” yaswanela bakeñisa kuli puso yekabusa lifasi yeo, ikabonisa bubusi bwa Mulimu fahalimwaa lifasi. (Sinulo 11:15) Jesu naabonisize buniti bwa taba yeo hanaabulezi mwa tapelo yahae yeli mutala, kuli: “Ndataa luna ya kwa lihalimu, . . . Mubuso wa hao u tahe. Tato ya hao i ezwe fa lifasi.” (Mateu 6:9, 10) Puso ya Mubuso yeo ikaezezañi batu? Hamunyakisise litaba zelatelela:

• Lindwa ni mifilifili likafela.—Samu 46:8-11.

• Bumaswe, kukopanyeleza cwalo ni mukwañuli ni bumutendasilya, likafela kuya kuile, hamohocwalo ni batu babasa kuteki Mulimu.—Samu 37:10, 11.

• Batu babaka busiwa ki Mubuso wo bakaikola musebezi omunde, obatahiseza tabo.—Isaya 65:21, 22.

• Lifasi likakutelwa ki maata alona mi likamelisa lico zeñata.—Samu 72:16; Isaya 11:9.

Batu babañwi bakona kunahana kuli lisepiso zeo ki za mbango feela, mi halina kutalelezwa. Kono kana haki kusepa za mbango kulibelela kuli batu bakakondisa lika ka buikatazo bwabona? Hamunahane taba ye: Niha kubile ni lizwelopili zetuna mwa litaba za tuto, za sayansi, ni za bumapangapanga, batu babañata-ñata kacenu baikutwa hahulu kutokwa silelezo mi habazibi zekaezahala kamuso. Mi zazi ni zazi luiponela bupaki bobubonisa kuhatelelwa kwa batu mwa litaba za sifumu sa linaha, mwa litaba za bupolitiki, ni mwa litaba za bulapeli, mi luiponela mukwañuli ni bumutendasilya. Kaniti luli, niti ya taba kikuli lipuso za batu lipalezwi kukondisa lika!—Muekelesia 8:9.

Niti kikuli, lwatokwa kuziba buniti bwa taba ya kuli Jesu naaliteñi luli kamba kutokwa. * Sina molibulelela liñolo la 2 Makorinte 1:19, 20: “Lisepiso za Mulimu li be buñata li mane, li bile Eni ka [Kreste].”