BUTATA: Bibele haisika sinyiwa kusina taba kuli neiñozwi fa miputo yenekona kusinyeha mi neilwaniswa ki batu babañwi. Nihakulicwalo, bakopisi ni batoloki babañwi balikile kucinca lushango lwa mwa Bibele. Ka linako zeñwi, balikile kucinca lushango lwa mwa Bibele kuli lulumelelane ni lituto zabona kufita kuli bacince lituto zabona kuli lilumelelane ni Bibele. Hamunyakisise mitala yelatelela:

• Sibaka sa kulapelela: Mwahalaa lilimo za ma 300 ni 100 B.C.E., bañoli bane bañozi libuka ze 5 zapili za Bibele za Masamaria nebaekelize manzwi amañwi hamulaho wa manzwi a kwa Exoda 20:17. Manzwi ene baekelize abala kuli: “mwa Aargaareezemi. Mi teñi ko, mukayaha aletare.” Ka kueza cwalo, Masamaria nebabata kuli Mañolo alumelelane ni musebezi wabona wa kuyaha tempele fa “Aargaareezemi,” kamba fa Lilundu la Gerizimi.

• Tuto ya silaalu: Hamulaho wa lilimo zesafiti fa 300 kuzwa fone ifelezi kuñolwa Bibele, muñoli yomuñwi yalumela mwa tuto ya silaalu naaekelize manzwi amañwi hamulaho wa manzwi a kwa 1 Joani 5:7. Manzwi anaakelize abala kuli: “mwa lihalimu, Ndate, Linzwi, ni Moya Okenile: mi babalaalu bao ki alimuñwi.” Manzwi ao naasiyo mwa litaba ze mwa miputo ya kwa makalelo. Caziba wa litaba za Bibele yabizwa Bruce Metzger utalusa kuli: “Kuzwa mwa lilimo za ma 500 C.E., manzwi ao naafumanwi hañata-ñata mwa miputo ya Silatini Sakale ni mwa Bibele ya Silatini.”

• Libizo la Mulimu: Ka kubulela kuli nebalatelela sizo sa Sijuda, batoloki babañata ba Bibele nebaatuzi kuzwisa libizo la Mulimu mwa Mañolo. Nebayolisize libizo leo ka malumbatina acwale ka “Mulimu” kamba “Mulena,” ili aitusisizwe mwa Bibele isiñi feela kutalusa Mubupi kono hape ni batu, ni lika zebaitusisa batu kulapela milimu ya buhata, mane ni kutalusa Diabulosi.—Joani 10:34, 35; 1 Makorinte 8:5, 6; 2 Makorinte 4:4. *

MOIPUNYUHEZI BIBELE: Sapili, nihaike kuli bakopisi babañwi ba Bibele nebasika isa hahulu pilu kwa musebezi wabona kamba mane nebaitusisize buhata, bakopisi babañwi babañata nebanani hahulu yeloseli mi nebaezize  musebezi wabona ka tokomelo yetuna. Mwahalaa lilimo za ma 500 ni 900 C.E., Mamasorete nebakopisize Mañolo A Siheberu mi litaba zene bakopisize zeo libizwa kuli litaba za Mamasorete. Batu babañwi babulela kuli Mamasorete nebabalile manzwi ni litaku kuli baikolwisise hande kuli nekusina mafosisa anaakenyizwe. Fone banahananga kuli mwendi kunani mafosisa mwa litaba zene bakopisa ku zona, nebabonisanga cwalo kwa neku leliñwi la likepe. Mamasorete nebasika cinca litaba za mwa Bibele. Caziba yabizwa Moshe Goshen-Gottstein naañozi kuli: “Mamasorete nebaikutwa kuli kucinca litaba za mwa Bibele ka mulelo ki mulatu omutuna hahulu.”

Sabubeli, kubateñi kwa miputo yemiñata kacenu kutusa licaziba za Bibele kufumana mafosisa. Ka mutala, baeteleli ba bulapeli ka lilimo-limo balutile kuli Libibele zabona za Silatini linani litaba za Bibele zesepeha. Kono kwa 1 Joani 5:7, nebaekelize manzwi asaswaneli atalusizwe kwa makalelo a taba ye. Mafosisa ao mane naatilo fumaneha ni mwa Bibele ya Sikuwa ya King James Version yebasepile hahulu batu! Kono ki lika mañi zenelemuhilwe mwa miputo yemiñwi yenefumanwi? Bruce Metzger naañozi kuli: “Manzwi ao [a kwa 1 Joani 5:7] haayo mwa miputo kaufela yakale (ya Sisiria, Sikoputi, Siamenia, Sietopia, Siarabia, Silavonia), kwandaa mwa muputo wa Silatini.” Bakeñisa taba yeo, mwa Libibele za King James Version zelukisizwe sinca ni mwa Libibele zeñwi, manzwi ao azwisizwe mwateñi.

Kana miputo yakale hahulu yabonisa kuli litaba ze mwa Bibele halisika cinca? Kufumaneha kwa Miputo ya Kwa Liwate Lelishwile ka silimo sa 1947, nekutusize licaziba kubapanya litaba za Siheberu zene bakopisize Mamasorete ni litaba zeneli mwa miputo ya Bibele yeneñozwi lilimo zefitelela 1,000 kwamulaho kuzwa fo. Yomuñwi wa batu bane batatuba Miputo ya Kwa Liwate Lelishwile naabulezi kuli muputo ulimuñwi feela “ufa bupaki bobutiile bwa kuli litaba za mwa Bibele lishimbuluzwi hande ki bakopisi ba Sijuda mwahalaa nako yefitelela lilimo ze 1,000, mi musebezi wo uezizwe ka busepahali luli ni ka tokomelo yetuna.”

Mwa Sifalana sa Chester Beatty sa kwa Dublin, mwa Ireland, kunani mapampili a kuma fokuñozwi litaba za libuka zeñata za Mañolo A Sigerike A Sikreste, kukopanyeleza cwalo ni miputo yeneñozwi mwa lilimo za ma 100 C.E., ili lilimo zebato ba feela ze 100 kuzwa fone ifelezi kuñolwa Bibele. Dikishinari yebizwa The Anchor Bible Dictionary ibulela kuli: “Nihaike kuli mapampili a kuma ao anani litaba zeñata zenca ka za litaba za mwa Bibele, hape abonisa kuli litaba za mwa Bibele nelishimbuluzwi hande ka nzila yekomokisa.”

ZEZWILE MWATEÑI: Mwa sibaka sa kulyanganisa litaba zeñozwi mwa Bibele, kubateñi kwa miputo yakale ya Bibele, yemiñata hahulu, kutahisize kuli litaba zeo libe zesepeha. Mutompehi Frederic Kenyon naañozi cwana ka za Mañolo A Sigerike A Sikreste: “Hakuna buka yeñwi yakale yenani bupaki bobuñata cwalo bobubonisa kusepeha kwa litaba ze ku yona, mi hakuna caziba yasina ketululo yakona kuhana taba ya kuli litaba zetilo fita mwa miteñi yaluna ki zesepeha luli.” Mi caziba yabizwa William Henry Green naabulezi cwana ka za Mañolo A Siheberu: “Lwakona kubulela hande ka buikolwiso kuli hakuna litaba zeñwi za kwamulaho zetolokilwe ka kunepahala hahulu cwalo.”