Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

A1

Misoñanya ya Bwalamuni bwa Bible

Bible wālembelwe dibajinji mu Kihebelu, Kialamia, ne mu Kingidiki kya kala. Dyalelo udi mu ndimi 3 000 ne kupita, mutuntulu nansha kipindi. Bantu bavule batanga Bible kebevwanangapo ndimi mibajinjibajinji, o mwanda bafwaninwe kukulupila’nka mu bwalamuni. Le i misoñanya’ka ifwaninwe kulondwa palamunwa Bible, ne ino misoñanya yakweshe namani pa kwalamuna Bisonekwa Bijila—Bwalamuni bwa Ntanda Mipya?

Bamo bakokeja kufula ku kunena’mba, bwalamuni bwa kishima pa kishima, na mwalamwininwe malamuni a mulongo na mulongo (interlinéaire) bukakwasha mutangi evwanije byobya binenenwe mu ndimi mibajinjibajinji. Inoko, kebikalangapo nyeke uno muswelo. Tala’tu bubinga bumobumo:

  • I kutupu ndimi ibidi iifwene potō mu ngalamele, bishima nansha mubundilo wa misemwa. Driver, polofesele wa Kihebelu, walembele amba ndimi “keishidilepo’nka ku ngalamele ne koitambile, ino i ne . . . mwipangīle milangwe mu musemwa.” Ndimi mishileshile ilombanga milangilo ikale mishileshile. Polofesele Driver ubweja’ko amba, “O mwanda muswelo wikalanga musemwa mu ndimi palapala ke umopo.”

  • I kutupu ludimi lunenwa dyalelo lutambija milangwe mine ya bishima ne ngalamele ya Kihebelu, Kialamia ne Kingidiki kya mu Bible, nanshi bwalamuni bwa Bible bwa kishima pa kishima bukokeja kwikala bukomo kwivwana, kadi kyaba kimo bubwanya’nka ne kuleta nshintulwilo ya bubela.

  • Nshintulwilo ya kishima nansha mulongo wa bishima ibwanya kushinta mungya myanda īsambilwa’po.

Mwalamuni ubwanya kwalamuna bisonekwa bimo ku ludimi lubajinji kishima pa kishima, inoko ufwaninwe kutadija bininge.

Tala bimfwa bimo bilombola’mba bwalamuni bwa kishima pa kishima bubwanya kwivwanikwa bingi:

  • Bisonekwa i bingidije kishima “kulāla” ne “kulāla mu tulo” mwanda wa kwisambila pa tulo tulālwanga’tu ne pa tulo twa lufu. (Mateo 28:13; Bilongwa 7:60) Shi bino bishima i bingidijibwe mu myanda īsambila pa lufu, balamuni ba Bible babwanya kwalamuna’mba “kulāla mu tulo twa lufu,” kadi kino kikakwasha mutangi wa dyalelo aleke kujimina.—1 Kodinda 7:39; 1 Tesalonika 4:13; 2 Petelo 3:4.

  • Mutumibwa Polo wāingidije kishima kitanwa mu Efisesa 4:14 kibwanya kwalamunwa kishima pa kishima’mba “kukaya kisolo kwa bantu.” Uno muneneno wa kala wisambila pa kibidiji kya kudimba bantu bakwabo pa kuta kisolo. Mu ndimi mivule, kwalamuna uno muneneno kishima pa kishima kekudipo na buluji. Kwalamuna kino kishima bu “budimbañani bwa bantu” i muswelo wivwanikwa wa kwalamuna nshintulwilo.

  • Mu Loma 12:11, kishima kya Kingidiki kingidijibwe kishintulula kishima pa kishima’mba “mu mushipiditu usaba.” Uno muneneno keuletapo nshintulwilo minemine mu Kiluba, o mwanda mu buno bwalamuni i kyalamunwe amba: “Akai mushipiditu.”

  • MATEO 5:3

    Kishima pa kishima mu Kiluba: “balanda mu mushipiditu”

    Mulangwe: “boba bayukile amba kudi byobasakilwa ku mushipiditu”

    Yesu, mu Busapudi bwandi bwa ku Lūlu butumbe, wāingidije kishima kyalamwinwe divule amba “Ba dyese i boba balanda mu mushipiditu.” (Mateo 5:3, King James Version) Inoko mu ndimi mivule, kwalamuna uno musemwa kishima pa kishima i kukutakane. Kyaba kimo, kwalamuna’nka kishima pa kishima kubwanya kuleta mulangwe wa amba “balanda mu mushipiditu” i bantu kebadipo na ñeni mijalale, bampikwa bukomo bwa būmi ne bampikwa kusumininwa. Inoko, pano Yesu wādi ufundija bantu amba nsangaji yabo keitambangapo ku kuvuija bisakibwa byabo bya ku ngitu, ino i ku kuyuka’mba basakilwa kuludikwa na Leza. (Luka 6:20) Nanshi, kwalamuna’mba “boba bayukile amba kudi byobasakilwa ku mushipiditu” nansha’mba “boba bayukile amba basakilwa Leza,” kuleta nshintulwilo ya bine ya bishima bibajinjibajinji.—Mateo 5:3; The New Testament in Modern English.

  • Mu bisonekwa bivule, kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “mukao” kikwatañene na nshintulwilo miyukane ya kishima kya Kiluba, kimfwa, kufītyilwa mulunda wa pa mutyima umweka bu kadipo na lulamato, nansha kwabila bantu bakwabo pa mwanda wa bintu byobadi nabyo. (Nkindi 6:34; Isaya 11:13) Inoko, kino kishima kimo kyonka kya Kihebelu kidi ne na buluji buyampe. Kimfwa, kibwanya kufunkila pa “bupyasakane,” nansha bukomo bwa kukinga, bulombolanga Yehova ku bengidi bandi nansha pa kusaka kwasaka “kulamatwa bunka.” (Divilu 34:14; 2 Balopwe 19:31; Ezekyele 5:13; Zekadia 8:2) Kibwanya kadi kufunkila pa “bupyasakane” bwa bengidi bandi ba kikōkeji bobapyasakenine Leza ne mutōtelo wandi nansha pa kupela kobapela ‘kuleka muntu etāke’ nandi.—Ñimbo ya Mitōto 69:9; 119:139; Umbadilo 25:11.

  • Kishima kya Kihebelu yadh i kyalamunwe divule bu “kuboko,” inoko kukwatañana na myanda īsambilwa’po, kino kishima kibwanya kwalamunwa bu “lupusa,” “buntu,” “bukomo,” ne miswelo mikwabo mivule

    Kishima kya Kihebelu kifunkila divule pa kuboko kwa muntu kidi na nshintulwilo mivule bininge. Kukwatañana na myanda īsambilwa’po, kino kishima kibwanya kwalamunwa bu “lupusa”, “buntu,” nansha “bukomo.” (2 Samwele 8:3; 1 Balopwe 10:13; Nkindi 18:21) Na bubine, kino kishima i kyalamunwe miswelo 40 ne kupita mu Bisonekwa Bijila—Bwalamuni bwa Ntanda Mipya mu Kiluba.

Pa kino, kwalamuna Bible ke enkapo’tu kwalamuna kishima kya mu ludimi lubajinji na kishima kimo kyonka ponso pokitanwa. Mwalamuni ufwaninwe kwikala na bujalale amba atonge bishima mu ludimi lwaalamwina’mo bileta milangwe mine idi mu bilembwa bya mu ludimi lwaalamwina’ko. Ne kadi, i biyampe kubunda misemwa mu muswelo ukwatañene na bijila bya ngalamele ya ludimi lwaalamwina’mo, mwanda wa bikale bipēla kutanga.

Inoko, kafwaninwepo kupityija’byo kipimo pashintashinta bishima. Mwalamuni wipa bwanapabo bwa kushintulula Bible mungya mwaivwanina mulangwe mukatampe, ukokeja kunyengakanya nshintulwilo ya bilembwa. Namani? Mwalamuni ubwanya kwitupa, watweja milangwe yandi ya mwalangila’mba ye mushintulwila bilembwa bibajinjibajinji nansha kutalula myanda ya mvubu idi mu bilembwa bibajinjibajinji. Nansha Bible mushintululwe byabwanya kupēla kutanga, ino kyaba kimo bwanapabo bwa uno muswelo bubwanya kulengeja mutangi akomenwe kwivwana musapu wa bine udi mu bilembwa.

Kulēmenena ku mfundijo kampanda kubwanya kōna mwingilo wa mwalamuni. Kimfwa, Mateo 7:13 unena’mba: “Dishinda ditwala ku konakanibwa nadyo i dikata.” Padi balamuni bamo byobalēmenene ku mfundijo kampanda, baingidije kishima “kalunga nyembo ka mudilo” pa kyaba kya “konakanibwa,” nshintulwilo mine ya kishima kya Kingidiki.

Mwalamuni wa Bible ufwaninwe ne kuvuluka’mba Bible wālembelwe mu ludimi lunena bantu bonso, enka ne ba munshi, kimfwa babidimye, bakumbi ne babiluwe. (Nehemia 8:8, 12; Bilongwa 4:13) O mwanda bwalamuni buyampe bwa Bible i bobwa bulengeja musapu udi’mo wikale wivwanikwa ku bantu bampikwa budimbidimbi, pampikwa kubanga kitamina kyabo. Bishima bidi patōka, binenwa divule, kadi bipēla kwivwana ye biyampe kutabuka bishima kebivudilepo kwingidija bantu ba munshi.

Balamuni bavule ba Bible i bēpe bwanapabo bwampikwa kwendela’mo bwa kutalula dijina dya Leza, Yehova, mu malamuni a dyalelo nansha dino dijina byoditanwa mu bilembwa bya Bible bya pa kala. (Tala Mbwejo A4.) Malamuni mavule i mapingakanye dino dijina na kitenta, kimfwa’mba “Mfumwetu,” kadi amo i mafye bubine bwa amba Leza udi na dijina. Kimfwa, mu malamuni amo, milombelo ya Yesu idi mu Yoano 17:26 inena’mba: “Nakuyukanya kobadi,” ne mu Yoano 17:6 amba, “Nakusokola ku boba bowampele.” Inoko, mwalamwino moloke wa milombelo ya Yesu i uno amba: “Nayukanya dijina dyobe kobadi” ne amba ‘Nasokola dijina dyobe ku bantu bowampele.’

Monka munenenwe ku ñanjilo kwa Bible mubajinji wa Angele wa Bwalamuni bwa Ntanda Mipya amba: “Ketushintululangapo Bisonekwa motufwatakenya. Ino twi balonge bukomo bwa kwalamuna kishima pa kishima popa pobibwanika, popa pobitaba mu muneneno wa Angele ne popa kepafyamapo mulangwe bya bitupu shi bibaalamunwa kishima pa kishima.” Mu uno muswelo, Komite wa Bwalamuni bwa Bible wa Ntanda Mipya, i mulonge bukomo bwa kwikala na bujalale pa kwingidija bishima ne misemwa ilombola milangwe ya bilembwa bibajinji, koku utyina kwingidija bishima bikomo kutanga nansha bifya mulangwe mwinemwine. O mwanda uno Bible upēla kutanga kadi mutangi ubwanya kukulupila na mutyima onso amba musapu udi’mo wa ku bukomo bwa mushipiditu i mwalamunwe senene.—1 Tesalonika 2:13.