Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Tshiuma tshisokoka munkatshi mua bidimu bia bungi

Tshiuma tshisokoka munkatshi mua bidimu bia bungi

Biakakemesha mumanyi kampanda uvua mukonkonone misangu ne misangu ne ntema yonso mikanda ya kale ivuaye nayi ku bianza. Mfundilu ne mikenji ya muakulu biakamujadikila ne: tshivuaye natshi ku bianza mbitupa bia mikanda ya Bible wa kale uvua mumanyike uvuabu bakudimune mu tshiena Géorgie.

BAKALUA kupeta tshiuma etshi mu ngondo wa 12/1922 pavua Ivané Javakhishvili mulongeshi wa mu iniversite wa mu Géorgie muenze makebulula bua kumanya mushindu uvua maleta a mu mfundilu wa mu tshiena Géorgie malubuluke. Kumonaye Talmud (mmukanda udi ne mikenji ya kale ya bena Yuda udi ilombola bena Yuda badi batendelela ne badi kabayi batendelela) wa mu Yelushalema. Pavuaye ukonkonona mukanda eu, wakamona kuinshi kua mifundu ya tshiena Ebelu bakupulaku imue mifundu ivua mifunda mu tshiena Géorgie. *

Mifundu ivuabu bamba ne: mmisokoka mu Talmud ivua tshitupa tshia mifundu ya mukanda wa Yelemiya wa mu Bible wa mu bidimu bia 400 bikondo bietu ebi. Kumpala kua kuyipetabu, mu bidimu bia 800 bikondo bietu ebi, kuvua maniskri a kale a malu a mu Bible wa mu Géorgie avua mamanyike. Mu matuku mashale aa mbapete imue mikanda ya mu Bible ya mu bidimu bia 400 anyi muinshi bikondo bietu ebi. Elabi meji bua mudibu bapete mifundu ya mu Bible ya katshia ku bidimu bikese panyima pa lufu lua Yezu ne bayidi bende.

Nnganyi uvua mukudimune? Mmuntu umue anyi peshi nkasumbu ka bakudimunyi kavua kadifile ne muoyo mujima? Too ne mpindieu kakuena diandamuna to. Nansha biobi nanku anyi kabiyi nanku, bidi bimueneka patoke ne: Bible anyi bimue bitupa biende bivua bikudimuna mu tshiena Géorgie kuntuadijilu kua bidimu bia 300 ne Dîyi dia Nzambi dikavuaku anyi dimanyike kudi bena Géorgie mu muakulu wabu wa ku dibele katshia ku tshikondo atshi.

Malu adi aleja ne: bena Géorgie bakavua bamanye Bible adi mu mukanda wa The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, avua pamuapa mafunda mu bidimu bia 400. Padi mufundi wakula bua bualu kampanda bubi buvua bufikile mukaji wa mukalenge, udi utela mêyi a mu mukanda wa Musambu, wa Evanjeliyo ne a mu mikanda mikuabu ya mu Bible. Udi kabidi uleja ne: pavua Varsken beyende wa Shushanik nguvena wa mu Bukalenge bua Kartli mu Géorgie ujinga kutekesha tshilunji tshia bamfumu ba bukole ba bena Pelasa, wakalekela buena Kristo kubuelaye mu tshitendelelu tshia Zoroastre, kulombaye mukajende bua amulonde mu tshitendelelu etshi. Bilondeshile mukanda eu, mukajende wakabenga bua kulekela tshitendelelu tshiende ne mêyi a mu Bible akamukolesha ku muoyo mu matuku ende a ndekelu a pa buloba.

Bidi bimueneka ne: katshia anu mu bidimu bia 400 abi, mikanda ya mu Bible wa mu tshiena Géorgie ivuabu bakudimune ne batentule kayakajimina kabidi to. Bungi bua maniskri a Bible mu tshiena Géorgie budi buleja ne: bakudimunyi ne batentudi bavua benza mudimu ne muoyo umue. Tuanji kukonkononayi muvuabu bakudimune Bible eu ne muvuabu bamupatule.

NKUDIMUINU YA BUNGI YA BIBLE

Giorgi Mtatsmindeli mudiambike wa mu Géorgie wakamba mu bidimu bia 1000 ne: “Meme Giorgi, mundiambike muena budipuekeshi ke udi mukudimune mukanda eu wa Misambu uvua mu tshiena Greke tshipiatshipia mu tshiena Géorgie, ndi muenze mudimu eu ne muoyo mujima.” Bua tshinyi kukudimuna Bible eku pabi nkudimuinu mukuabu ukavuaku kukadi bidimu bia bungi?

Mu bidimu bia 1000, bantu batshivua ne ndambu wa maniskri a kumpala a Bible mafunda ku bianza mu tshiena Géorgie. Imue mikanda yakajimina kashidi. Bu muvua kabidi muakulu mushintuluke bivua bikole bua babadi kumvua bimpe mikanda ya kumpala ayi. Nansha muvua bakudimunyi bapiluke benzulele Bible wa mu Géorgie eu, malu avua Giorgi muenze avua ne mushinga wa bungi. Wakafuanyikija Bible ya mu tshiena Géorgie idiku ne maniskri a mu tshiena Greke pashishe kukudimunaye mikanda ivua mijimine ne Bible mujima. Mu munya uvua wenza mudimu wende wa bumfumu bua mu kuvan. Butuku, uditua mu dikudimuna dia Bible.

Pakumbusha mudimu wabu wa dikudimuna eu, Ephrem Mtsire muena dia Giorgi wakafunda mukanda wa mibelu ya kulonda bua kukudimuna. Mu mukanda eu muvua mibelu ya malu a dikudimuna idi ne mushinga bu mudi kuenza mudimu ne muakulu uvuabu bafunde bidibu bakudimuna ne koku mushindu kulonda bidibu bafunde anu mudibi kadi kubikudimuna mutu bantu bakula pa tshibidilu. Wakaleja kabidi mua kubueja mu nkudimuinu ya mu tshiena Géorgie note ya kuinshi kua dibeji ne mulongo udi munkatshi mua dibeji udi ne tumaleta tudi tuleja mvese mikuabu ya kubala. Ephrem uvua muenze yeye nkayende nkudimuinu mupiamupia wa mikanda ya bungi ya mu Bible. Mudimu uvua Giorgi ne Ephrem benze uvua muambuluishe bikole bantu bavua balue kuenza nkudimuinu mikuabu pashishe.

Mu bidimu lukama biakalonda, mudimu wa dikudimuna dia mikanda wakatangalaka bikole mu Géorgie. Bakenza bilongelu mu tshimenga tshia Gelati ne mu tshia Ikalto. Bamanyi ba bungi ba malu a mu Bible badi bitaba ne: nkudimuinu udibu babikila ne: Galati Bible, udibu balame mu tshibambalu tshia Maniskri mu Géorgie matuku mashala aa, nkudimuinu wa Bible mujima mupiamupia uvuabu bakudimune kudi umue wa ku bamanyi ba mu Gelati anyi Ikalto.

Mmushindu kayi uvua nkudimuinu wa Bible eu muambuluishe bantu ba mu Géorgie? Mu bidimu bia 1100, Shota Rustaveli mufundi wa tusala wakapatula nkudimuinu mukuabu wa Vepkhis-tqaosani uvua muende lumu mu bidimu bia bungi ne bavua bamubikila ne: Bible muibidi mu Géorgie. Mumanyi mukuabu diende K. Kekelidze wa mu Géorgie wa mu matuku etu aa udi uleja ne: nansha bikala Rustaveli muangatshile bidiye mufunde anu mudibi mu Bible anyi kayi muangate, “imue ngenyi yende mmiangatshila mu mvese mishilangane ya mu Bible.” Nansha mudi tusala tudiye ufunda tutamba kuimanyina pa malu a mananga, misangu ya bungi utu ufunda malu bu mudi: bulunda buimpe, kupeshangana kua bintu, dinemeka dia bakaji ne diakidila benyi. Malu aa ne makuabu a mushinga avua Bible mulongeshe, avua ne mushinga wa bungi kudi bena mu Géorgie ba mu bikondo ne bikondo ne batshidi baangata bu ngenyi mimpe ya bikadilu bilenga.

DÎKU DIA MFUMU DIVUA DISUE BUA BIBLE APATUKE

Ku ndekelu kua bidimu bia 1600, dîku dia mukalenge wa mu Géorgie divua disue bua bapatule Bible. Ndekelu wa bionso, Mukalenge Vakhtang VI wakibakisha nzubu wa dipatula dia mikanda mu tshimenga tshia Tbilisi. Kadi Bible wakupatula katshivua kabidi umueneka to. Mu mushindu kampanda bavua basokoke kabidi Bible wa mu Géorgie. Bavua bashale anu ne amue maniskri avua mu muakulu ukavua wa kale. Bakapesha mumanyi mupiluke wa malu a miakulu diende Sulkhan-Saba Orbeliani mudimu wa kuenzulula ne kuakaja mêyi adi mu Bible.

Orbeliani kutuadijaye kuenza mudimu eu ne muoyo umue. Bu muvuaye mumanye muakulu wa Greke ne Latin ne miakulu mikuabu ya bungi, bivua bimuambuluishe bua kutangila mifundu ya mu miakulu mikuabu pa kumbusha maniskri a mu tshiena Géorgie avuaku. Bena tshitendelelu tshia Orthodoxe tshia mu Géorgie kabakasanka ne meji mimpe uvuaye nawu aa to. Bamfumu ba bitendelelu bakamufunda bamba ne: mmutungile tshitendelelu tshiabu ne bobu kuenzabu muabu muonso bua mfumu amukandike bua kakudimunyi Bible to. Bilondeshile bamue bantu ba mu Géorgie, mu tshisangilu tshivua bamfumu ba tshitendelelu etshi benze, bavua bangate dipangadika dia kuenzeja Orbeliani bua kosha Bible uvua mumuangate bidimu bia bungi bua kumukudimuna.

Bidi ne mushinga bua kumanya ne: maniskri amue a Mtskheta (Mcxeta) adi mamanyike kabidi bu Bible wa Saba, avua mashale too ne matuku etu aa adi ne mêyi avua Orbeliani mufunde ku tshianza. Kadi bamue bantu badi bela mpata ne: etshi ki m’Bible uvua bamfumu ba bitendelelu baluisha to. Anu malu adi mu dibeji dia tshisakidila (appendix) ke adibu baleja patoke ne: ngende.

Nansha muvuaku buluishi ebu, bamue ba mu dîku dia mfumu bavua basue bua Bible apatuke. Pankatshi pa 1705 ne 1711 bakapatula bimue bitupa bia Bible. Bu muvua Bakari ne Vakhushti bana ba mfumu wa mu Géorgie benze muabu muonso, Bible mujima wakapatuka mu 1743. Kabakumusokoka kabidi musangu nansha umue to.

^ tshik. 3 Mu bikondo bia kale, mikanda mifunda kayivua itamba kumueka to ne ivua mushinga mukole. Nunku bantu bavua ne tshibidilu tshia kukona maniskri bua kumbusha mifundu ya kale ivuapu ne kupingaja mifundu mipiamipia. Bavua babikila maniskri a buena aa ne: palimpsests, muangatshila mu muaku wa tshiena Greke udi umvuinja “tshikona kabidi.”

Muaba uvua Maniskri a mu ditunga dijima