Jotim nonro moko wacho ni kwan mar joma biro tho nikech madho ndawa biro kalo ji 8,000,000 kochopo higa mar 2030 ka ji odhi nyime madho ndawa kaka gitimo sani. Kendo giwacho ni kochopo higa mar 2100, biro yudo ka ndawa osenego ji ma dirom 1,000,000,000.

Joma ndawa hinyo ok gin mana joma madho ndawa kende. Ka ng’at ma madho ndawa otho, joode kata joodgi dong’ gi kuyo kod chandruok mag yuto. Jomoko ma ndawa hinyo oriwo ji 600,000 maok madh ndawa ma tho higa ka higa nikech gamo much ndawa mowuok kuom joma madho ndawa machiegni kodgi. Nikech sirkande kawo pesa kuom ji michulogo weche thieth, ji te yudo pek momedore nikech pesagi itiyogo e thiedho jomadh ndawa.

Mopogore gi tuoche mamoko ma landore mapiyo ka miyo lakteche ringo koni gi koni ka gimanyo yo mar thiedhogi, chandruoge ma madho ndawa kelo inyalo tiek mayot, kendo yadhe ong’ere. Laktar moro miluongo ni Margaret Chan ma en jatelo maduong’ mar riwruok ma nono weche thieth (World Health Organization), wacho ni: “Chandruoge ma madho ndawa kelo gin chandruoge ma dhano e ma okelo kuomgi giwegi, to ka sirkande gi grube ma kedo ne ratiro mag dhano oriwore, ginyalo loyogi.”

Pinje mang’eny osenywako mondo gitiek chandruok mar madho ndawa. Kuom ranyisi e dwe mar Agost 2012, pinje madirom 175 ne owinjore kuom okenge moko sie ma ne gidhi kawo mondo githir kata giduok chien madho ndawa. * Kata kamano, nitie gik ma miyo chandruok mar madho ndawa medore ameda. Higa ka higa, kembe mag loso ndawa tiyo gi bilionde mag dola ka gilando ndawa mondo giywa jo manyien ochak madho ndawa, to moloyo mine kod rowere modak e pinje modhier. Nikech riyo marach ma ndawa keto kuom joma madhe, thoth ji bilion achiel ma sani weyo ndawa otamo biro tho. Ka joma madho ndawa sani ok oweyo, kwan joma biro tho nikech madho ndawa biro idho ahinya higni 40 mabiro.

Yore ma kembe ma loso ndawa landego kaachiel gi riyo mosiko ma ndawa kelo, osemiyo ji mang’eny omoko e tim madho ndawa kata obedo ni gigombo weyo timno. Mano e gima ne otimore ne miyo moro miluongo ni Naoko. Ne ochako madho ndawa ka orawera. Yore ma ne ilandogo ndawa ne miyo oparo ni madho ndawa ne miyo obedo ng’at malich ma ngimane ong’awore. Kata obedo ni kansa mar obo ne onego jonyuolne, ne odhi nyime madho ndawa kata mana bang’ nyuolo nyithindo ariyo. Owacho niya: “Ne aluor ni ne anyalo yudo kansa mar obo, kendo ne aluor ni nyithinda be ne nyalo bedo matuwo nikech timnano, kata kamano, weyo ndawa ne otama. Ne ok apar ni chieng’ moro nawe madho ndawa.”

Kata kamano, Naoko noweyo madho ndawa. Gima ne okonye weyo madho ndawa e ma osekonyo ji tara gi tara owe madho ndawa. Ang’o ma ne okonye weyo madho ndawa? Wakwayi ni idhi nyime somo sula ma luwoni.