Is dat echt een boom?

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN AUSTRALIË

IN HET droge, woeste landschap zien de Australische baobabs met hun dikke, ronde stam er vreemd en misschien zelfs lelijk uit. Baobabs (ook wel apenbroodbomen genoemd) verliezen in het droge seizoen hun bladeren, en volwassen exemplaren hebben meer weg van een vreemd beest met tentakels die naar de hemel reiken dan van een boom. Volgens een Aboriginelegende werd de boom ooit vervloekt en ondersteboven geplant.

In het begin is de boom nog betrekkelijk sierlijk en mooi. Maar met de jaren krijgt zijn grijze stam een bolle vorm, raakt hij gehavend en komt hij onder de littekens te zitten. Baobabs „zien eruit alsof ze de een of andere ziekte hebben”, schreef de ontdekkingsreiziger George Grey in 1837. Waarom verschillen ze zo van de meeste andere bomen en hoe komt het dat bewoners van de outback, zoals Aborigines, zo gek zijn op deze boom?

Hoe korter hoe beter

Baobabs komen voor in Afrika, op Madagaskar en in het noordwesten van Australië. Hoewel de boom in de meeste landen baobab wordt genoemd, gebruiken de Australiërs al heel lang de naam boab. De plaatselijke bevolking zegt gekscherend dat de Aborigines graag namen afkortten omdat de kans dat ze vliegen binnenkregen zo groot was. Baobab werd toen boab, en al gauw raakte de nieuwe naam helemaal ingeburgerd.

Baobabs worden ook wel doderattenbomen genoemd. Hoe komen ze aan die onvriendelijke bijnaam? Van een afstand lijken de zaadpeulen op dode ratten die aan hun staart zijn opgehangen. Bovendien beginnen beschadigde of gekneusde bloemen al snel te fermenteren, waardoor ze een stank als die van rottend vlees verspreiden. Gezonde bloemen zijn echter groot, wit en aromatisch.

Geschikt voor extreme omstandigheden

Baobabs gedijen in Kimberley, een afgelegen streek in Western Australia, en in de aangrenzende staat, Northern Territory. Hier wisselen het natte seizoen (de korte periode van hevige moessonregens) en het droge seizoen elkaar af.

De bomen staan bekend om hun herstellingsvermogen. Vaak worden ze een paar honderd jaar oud. „Zelfs als de boom door brand wordt uitgehold of volledig wordt geringd * zal  hij het meestal overleven en na herstel van de schade weer beginnen te groeien”, zegt de plantenfysioloog D.A. Hearne. Hij voegt eraan toe: „De boom heeft zo’n levenskracht dat hij, tenzij hij compleet wordt verwoest, bijna normaal blijft groeien.” Een baobab die in een krat was gezet om naar het buitenland te worden verscheept, was zo vastbesloten om te overleven dat hij door de gaten in het hout wortel schoot in de grond eronder!

Baobabs, die in steenachtige rivierbeddingen, op rotsachtige steile hellingen of op zanderige vlakten groeien, steken vaak boven de andere bomen uit. Op het Kimberley Plateau staan baobabs die wel 25 meter hoog zijn en bijna dezelfde omtrek hebben.

Het geheim van de omvang van de baobab is water. Het hout van de boom is zacht en vezelig en kan als een spons een enorme hoeveelheid vloeistof vasthouden. Na het water van de moessonregens te hebben opgezogen, zwelt de stam zichtbaar op. Naarmate het droge seizoen vordert, krijgt de boom langzaam zijn oude vorm terug.

Tijdens de barre wintermaanden kunnen loofbomen overleven door hun bladeren te laten vallen. De baobab doet dit in het lange droge seizoen. Aan het eind van het droge seizoen krijgt hij bloemen en schiet hij in het blad. Vanwege deze zichtbare aankondiging van het naderende natte seizoen noemen plaatselijke bewoners hem soms de kalenderboom.

De bomen bloeien maar een paar uur en alleen ’s nachts, en na zonsopgang beginnen ze te verwelken. De bloemen groeien uit tot grote vruchten die stukvallen op de grond en zo hun zaden verspreiden.

Levensboom

Voor de Aborigines in Kimberley is de boom al heel lang van betekenis omdat zijn zaden, bladeren, hars en wortels als een belangrijke voedselbron dienen. Als de vruchten nog niet zijn uitgedroogd, hebben ze zacht, wit vruchtvlees dat heerlijk smaakt. In tijden van droogte kauwden de Aborigines op het vezelige hout van de boom en de wortels omdat daar waardevol vocht in zat. Tijdens extreem natte seizoenen dronk de inheemse bevolking soms het water dat zich in de holten van de boom en aan het begin van de takken had verzameld.

Toen in 1856 onder leiding van Augustus Gregory een expeditie werd ondernomen naar het Kimberley Plateau en sommige leden van de groep scheurbuik kregen, kookten ze de kern van de baobabvruchten om er „een verrukkelijke jam” van te maken. Door het eten van dit vruchtvlees, dat veel vitamine C bevat, waren de mannen snel weer gezond.

Ze vertellen over het verleden

In het verleden werden baobabs door zowel Aborigines als Europeanen gebruikt als middel om boodschappen over te brengen. In 1820 lag het meetschip Mermaid voor reparaties op het strand van de kust van Kimberley. Gehoorzaam aan de instructies van de Britse marine om een onweerlegbaar bewijs van hun aanwezigheid achter te laten, kerfde kapitein Phillip Parker King de inscriptie „HMC Mermaid 1820” in de bast van een grote baobab.

In die tijd had de Mermaid Tree, zoals die later werd genoemd, een omtrek  van bijna negen meter. Tegenwoordig is dat ruim twaalf meter. De inscriptie is nu iets vervaagd, maar vormt nog steeds een herinnering aan die eerste ontdekkingsreizigers. Tot op de dag van vandaag zijn boodschappen te lezen die diep in de bast van enkele oude baobabs zijn gekerfd. Ze worden bekeken door toeristen uit de hele wereld.

Toen Europese kolonisten op het Kimberley Plateau arriveerden, dienden uitdijende baobabs als wegwijzer, ontmoetingspunt en als plaats waar ze hun kamp opsloegen in een onbekend land. Rondtrekkende veedrijvers lieten hun vee rusten onder baobabs die kleurrijke namen hadden gekregen als Oriental Hotel, Club Hotel of Royal Hotel.

Toen vijandige Aborigines in 1886 de boot van de Duitse kolonist August Lucanus stalen, had zijn reisgezelschap nog een tocht van zo’n honderd kilometer voor de boeg naar de plaats Wyndham. Ze zouden te maken krijgen met beken en rivieren vol krokodillen. Lucanus schreef later dat hij en zijn reisgenoten uit het dagboek van een vroege ontdekkingsreiziger wisten „waar hij wat timmergereedschap had begraven in de buurt van Pitt Springs onder een grote baobab waarin hij zijn initialen had gekerfd”. Verbazingwekkend genoeg vonden de mannen de boom en het gereedschap. Ze „hakten toen een goede, flinke baobab om” en in vijf dagen bouwden ze een kano. Die bleef goed drijven en ze kwamen allemaal veilig thuis.

Twee van de bekendste baobabs zijn de Derby Tree en de Wyndham Prison Tree, genoemd naar plaatsen in de buurt. Volgens een legende fungeerden deze uitgeholde reuzen, die beide groot genoeg waren om plaats te bieden aan meerdere mensen, in de negentiende eeuw als gevangenissen. Sommige historici in deze tijd twijfelen hier echter aan. Niettemin zijn het indrukwekkende exemplaren die populair zijn bij de toeristen.

Baobabkunst

Er was een tijd dat mensen afbeeldingen en boodschappen in de bast van baobabs kerfden. Maar tegenwoordig ontzien de kunstenaars in de outback de bomen en bewerken ze de eivormige baobabvruchten, die wel 25 centimeter lang en 15 centimeter in doorsnee kunnen worden.

Een plaatselijke kunstenaar zal nadat hij een geschikte vrucht heeft geplukt, met een zakmes ingewikkelde afbeeldingen kerven in de bruine dop. Populaire afbeeldingen zijn inheemse dieren, Aborigine jachttaferelen, mensen en mensengezichten. Menig eindproduct wordt een verzamelobject. Ze worden ook verkocht aan toeristen en plaatselijke winkels.

De baobab is dan misschien niet zo groot als een sequoia, zo statig als een populier of zo kleurrijk als een esdoorn in de herfst, op zijn eigen unieke manier is deze taaie, robuuste boom een waardevolle aanwinst in de outback, een eer voor de Schepper en misschien wel een aanwijzing dat hij een goed gevoel voor humor heeft.

[Voetnoot]

[Illustratie op blz. 17]

De bomen bloeien ’s nachts en de bloemen verwelken na een paar uur

[Illustratie op blz. 18]

Baobabvrucht met een afbeelding van een kraaghagedis