Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Nwane Mɔ A Le “Mrenyia Nrɛlɛbɛvolɛma Nsa Ne”? Bɛlile Bɛtelɛhɛm “Ɛwɔlɔra” Ne Anzi Ɔ?

Nwane Mɔ A Le “Mrenyia Nrɛlɛbɛvolɛma Nsa Ne”? Bɛlile Bɛtelɛhɛm “Ɛwɔlɔra” Ne Anzi Ɔ?

Mualɛ mɔɔ Baebolo ne fa maa la

 Mɔɔ nee Bolonyia amaamuo mɔɔ ɛlie duma le ngakyile la, Baebolo ne ɛnva edwɛkɛ “nrɛlɛbɛvolɛma nsa” anzɛɛ “arelemgbunli nsa” ɛnli gyima wɔ mekɛ mɔɔ ɔka adendulɛma ne mɔɔ hɔnleanle Gyisɛse wɔ mekɛ mɔɔ bɛwole ye anzi anwo edwɛkɛ la. (Mateyu 2:1) Emomu, Edwɛkpa kɛlɛvo Mateyu vale Giliki edwɛkɛkpɔkɛ ma’goi hanle menli mɔɔ hɔkpɔlale Gyisɛse la anwo edwɛkɛ. Bie a edwɛkɛkpɔkɛ ne kile menli mɔɔ ɛbe wɔ nwɔlɔra neɛnleanu nu yɛɛ menli mɔɔ yɛ sunsum ɛtane nyɛleɛ gyɛne la. * Baebolo ngilebɛbo bie mɔ fɛlɛ bɛ “nwɔlɔra neɛnleanuma” anzɛɛ “magi.” *

 Ɛnee “nrɛlɛbɛvolɛma” ne dodo le nyɛ?

 Baebolo ne ɛnga, yɛɛ asolo mɔɔ awie biala ka a. Encyclopedia Britannica ne ka kɛ, “Menli mɔɔ wɔ Aduduleɛ afoa nu la kile kɛ Nrɛlɛbɛvolɛma ne lua 12, noko menli mɔɔ wɔ Adɔleɛ afoa nu la kile kɛ bɛlua nsa, bie a bɛka ye zɔ ɔlua ahyɛlɛdeɛ nsa ɛhye mɔ, ‘nvutuke, ɛyɛlɛvuanlɛ yɛɛ alufuanlɛ’ (Mateyu 2:11) mɔɔ bɛvale bɛmaanle adɔma ne la ati.

 Ɛnee “nrɛlɛbɛvolɛma” ne le arelemgbunli ɔ?

 Ɔwɔ nuhua kɛ wɔ Bolonyia amaamuo nu bɛmaa nyɛvolɛ ne mɔ sɔho arelemgbunli, noko Baebolo ne ɛnga kɛ bɛle arelemgbunli. Encyclopedia Britannica ne ka kɛ, wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu wɔ Kelaese awolɛ nzi yɛɛ bɛbɔle ɔ bo kɛ bɛka kɛ bɛle arelemgbunli a.

 “Nrɛlɛbɛvolɛma” ne aluma a le boni?

 Baebolo ne ɛmbɔ nwɔlɔra neɛnleanuma ne aluma. The International Standard Bible Encyclopedia ne hanle kɛ, “wɔ nwɔra bie anu bɛhilele kɛ bɛfɛlɛ bɛ Gaspar, Melchior yɛɛ Balthasar.”

 Mekɛ boni a “nrɛlɛbɛvolɛma” ne hɔkpɔlale Gyisɛse a?

 Bie a siane dɔɔnwo wɔ Gyisɛse awolɛ nzi yɛɛ nwɔlɔra neɛnleanuma ne hɔkpɔlale ye a. Ɛhye le zɔ, ɔluakɛ Belemgbunli Hɛlɔdo mɔɔ ɛnee ɔkulo kɛ ɔku Gyisɛse la hanle kɛ bɛhu ngakula mrenyia mɔɔ bɛli ɛvolɛ nwiɔ nee mɔɔ bɛndwu la. Ɔvale ɛvolɛ zɔhane ɔlile gyima ɔlua mɔɔ nwɔlɔra neɛnleanuma ne hanle hilele ye la ati.​—Mateyu 2:16.

 Tɛ nɔsolɛ ne mɔɔ bɛwole Gyisɛse la yɛɛ nwɔlɔra neɛnleanuma ne hɔkpɔlale ye a. Baebolo ne ka kɛ: “Mɔɔ bɛhɔle sua ne anu la, bɛnwunle kakula ne nee ye mame Mɛle.” (Mateyu 2:11) Ɛhye kile kɛ mekɛ zɔhane ɛnee abusua ne wɔ sua nu na Gyisɛse ɛnle adɔma mɔɔ ɔla nane adidilɛka nu a.​—Luku 2:16.

 Asoo Nyamenle a maanle “nrɛlɛbɛvolɛma” ne lile “ɛwɔlɔra” ne mɔɔ wɔ Bɛtelɛhɛm la anzi a?

 Menli bie mɔ die di kɛ Nyamenle a zoanle zɔhane “ɛwɔlɔra” ne mɔɔ wɔ Bɛtelɛhɛm la kɛ ɔhile nwɔlɔra neɛnleanuma ne ɛleka mɔɔ Gyisɛse wɔ la a. Suzu deɛmɔti ɛhye ɛnle nɔhalɛ la anwo.

  •   Debie bie mɔɔ ɔzɔho ɛwɔlɔra la limoale vale nwɔlɔra neɛnleanuma ne hɔle Gyɛlusalɛm. Baebolo ne ka kɛ: “Nwɔlɔra neɛnleanuma bie vi Aduduleɛ rale Gyɛlusalɛm, rabizale kɛ: ‘Nienwu a Dwuuma belemgbunli ne mɔɔ bɛwo ye la wɔ a? Ɔluakɛ yɛnwunle ye ɛwɔlɔra ne wɔ Aduduleɛ lɔ, na yɛra kɛ yɛbahoto ye.’”​—Mateyu 2:1, 2.

  •   Belemgbunli Hɛlɔdo a limoale maanle nwɔlɔra neɛnleanuma ne hɔle Bɛtelɛhɛm a, tɛ “ɛwɔlɔra” ne. Mɔɔ Hɛlɔdo dele kɛ bɛwo awie mɔɔ ɔbayɛ “Dwuuma belemgbunli” la, ɔkpondɛle ɛleka mɔɔ bɛbawo Kelaese ne mɔɔ bɛbɔ ɔ nwo ɛwɔkɛ la. (Mateyu 2:3-6) Mɔɔ ɔnwunle kɛ bɛbawo ye wɔ Bɛtelɛhɛm la, ɔzele nwɔlɔra neɛnleanuma ne kɛ bɛhɔ ɛkɛ bɛhɔkpondɛ kakula ne na bɛnwu ye a bɛrabɔ ye amaneɛ.

     Yemɔ anzi yɛɛ nwɔlɔra neɛnleanuma ne hɔle Bɛtelɛhɛm a. Baebolo ne ka kɛ: “Bɛdiele belemgbunli ne bɛwiele la, bɛzile nu bɛhɔle, na nea! ɛwɔlɔra ne mɔɔ bɛnwunle ye wɔ Aduduleɛ nehane la lile bɛ nyunlu too ɔhɔgyinlanle ɛleka mɔɔ kakula ne wɔ la anwuma.”​—Mateyu 2:9.

  •  Ɛwɔlɔra” ne mɔɔ menli ne nwunle ye la maanle debie mɔɔ anrɛɛ bahola ava Gyisɛse ngoane ado esiane nu la zile, na ɔmaanle bɛhunle ngakula dɔɔnwo mɔɔ bɛnze nwolɛ bie a. Mɔɔ nwɔlɔra neɛnleanuma ne vile Bɛtelɛhɛm la, Nyamenle bɔle bɛ kɔkɔ kɛ bɛmmasia bɛkɔ Hɛlɔdo ɛkɛ.​—Mateyu 2:12.

 Kɛzi Hɛlɔdo yɛle ye nyɛleɛ ɛ? Baebolo ne ka kɛ: “Mɔɔ Hɛlɔdo nwunle kɛ nwɔlɔra neɛnleanuma ne ɛbɛlɛbɛla ye la, ɔvale ɛya kpole, yemɔti ɔzoanle ɔmaanle bɛhɔhunle ngakula mrenyia mɔɔ bɛwɔ Bɛtelɛhɛm nee ye maanzinli ne mɔ anu, mɔɔ bɛli ɛvolɛ nwiɔ anzɛɛ bɛtɛdwule la amuala, kɛ mɔɔ nwɔlɔra neɛnleanuma ne hilele ye mekɛ ne la.” (Mateyu 2:16) Tɛ Nyamenle a maanle atisesebɛ nyɛleɛ ɛhye hɔle zo a.​—Dwobu 34:10.

^ Herodotus mɔɔ ɛnee le Giliki tetedwɛkɛ kɛlɛvo wɔ ɛvoya nnu K.Y.M. la hanle kɛ; ɛnee menli mɔɔ bɛfɛlɛ bɛ ma’goi wɔ ye mekɛ zo la vi Midia (Pɛhyea) belemgbunlimaanle ne anu, na ɛnee bɛbe wɔ nwɔlɔra neɛnleanu yɛɛ ɛlalɛ mɔɔ bɛkile ɔ bo la anu.

^ Nea New American Standard Bible, The New American Bible, The New English Bible yɛɛ New International Version Study Bible ne. King James Version ne fɛlɛ menli ɛhye mɔ “mrenyia nrɛlɛbɛvolɛma,” noko ɔnga kɛ bɛlua nsa.