Go na content

Go na table of contents

Den tongo di wi e taki e komoto fu a „Toren fu Babel”?

Den tongo di wi e taki e komoto fu a „Toren fu Babel”?

„Yehovah panya den go na ala sei fu grontapu èn safrisafri den gowe libi a wroko di den ben e du fu bow a foto. Dati meki a foto kisi a nen Babel, bika na drape Yehovah ben bruya a tongo fu ala den sma di ben e libi na grontapu.”Genesis 11:8, 9.

A SANI disi di Bijbel e taki ben pasa trutru? A tru taki sma bigin taki difrenti tongo wantronso? Son sma e spotu a Bijbel tori di e sori fa a du kon taki libisma bigin taki difrenti tongo. Wan skrifiman e taki: „Na anansitori fu a Toren fu Babel na wan fu den moro law tori di sma fruteri oiti.” Srefi wan Dyu leriman taki dati a tori dati na „wan don fasi fa sma e pruberi fu fruklari fa a du kon taki someni difrenti pipel de”.

Fu san ede sma no wani bribi a tori fu Babel? Fu taki en syatu, a tori disi no e kruderi nanga den sani di sma e leri te a abi fu du nanga den tongo di libisma e taki. Fu eksempre, son sabiman e taki dati den difrenti tongo no kon de wantronso, ma taki wán „mamatongo” ben de, èn safrisafri tra tongo komoto fu a tongo dati. Tra sma e bribi taki difrenti tongo kon de fu densrefi, fu di a ben de so taki na a bigin sma ben e grompu leki meti, ma te fu kaba den leri taki bun. Den denki disi èn sosrefi trawan di no e kruderi nanga makandra e meki taki furu sma e agri nanga Professor W. T. Fitch. A man disi ben skrifi na ini a buku fu en: „Wi no sabi soifri ete pe den tongo di sma e taki komoto” (The Evolution of Language).

San sabiman nanga ondrosukuman kon sabi fu den tongo di sma e taki? Den sani di den kon sabi e sori taki den denki di sma abi fu a tori dati na tru tori? Noso den sani dati e kruderi nanga a tori fu Babel? Meki wi luku a Bijbel tori disi moro fini.

PE A BEN PASA ÈN O TEN A PASA?

Soleki fa Bijbel e sori, dan Gado ben bruya a tongo fu a pipel èn a ben panya den go na ala sei fu grontapu. A sani disi pasa na ini „a kondre Sineyar”, di bakaten sma kon sabi leki Babilonia (Genesis 11:2). O ten a sani dati pasa? Bijbel  e taki dati „den sma di ben e libi na grontapu ben kon prati” na ini a ten fu Pelek, di ben gebore sowan 250 yari fosi Abraham. Sobun, a tori fu Babel ben pasa sowan 4200 yari bifo.Genesis 10:25; 11:18-26.

Son sabiman e taki dati den tongo fu a ten disi e komoto fu wán tongo, a tongo di den e si leki a mamatongo di libisma ben e taki sowan 100.000 yari pasa. * Tra sabiman e taki dati den tongo fu a ten disi e komoto fu difrenti owruten tongo di sma ben e taki sowan 6000 yari pasa. Ma fa sabiman di e ondrosuku tongo kan kon sabi pe den fositen tongo komoto? „A sani disi muilek”, na so wan tijdschrift e taki. „Tra fasi leki sabiman di e ondrosuku libisani, sabiman di e ondrosuku tongo no abi owruten sani di kan yepi den fu kon sabi pe den tongo dati komoto.” A tijdschrift e taki moro fara taki wan sabiman fu tongo di e bribi na ini na evolutie-leri, e kon nanga en eigi denki, aladi den denki dati no de fu frutrow” (Economist).

Ma owruten sani de di e sori fa den tongo fu fosi ben de. San na den sani disi, èn fa den e yepi wi fu kon sabi pe den tongo di libisma e taki e komoto? Wan buku e taki: „Den moro owru sani di sma ben skrifi, den wan-enkriwan di de fu feni, no owru moro leki 4000 noso 5000 yari” (The New Encyclopædia Britannica). Pe sabiman feni den owruten sani dati? Na ini Mesopotamia, na a presi pe Sineyar fu owruten ben de. * Sobun, den sani di sabiman feni e kruderi nanga den sani di Bijbel e taki.

DIFRENTI TONGO, DIFRENTI FASI FU DENKI

Bijbel e taki dati na Babel, Gado ’bruya a tongo fu den sma, so taki den no ben man frustan makandra moro’ (Genesis 11:7). A sani disi meki taki den wrokoman „gowe libi a wroko di den ben e du fu bow” Babel, èn den panya go „na ala sei fu grontapu” (Genesis 11:8, 9). Sobun, Bijbel no e taki dati ala den tongo fu a ten disi ben komoto fu wan-enkri „mamatongo”. Na presi fu dati a e taki dati wantronso sma bigin taki nyun tongo. Na ini ala den tongo dati sma ben man taki krin fa den ben e firi èn fa den ben e denki èn ibriwan fu den tongo ben e difrenti fu a trawan.

Wan pisi klèidoti di abi spikri skrifimarki na tapu. Den feni en na Mesopotamia, fu a di fu dri dusun yari Fosi Krestes

Fa a de nanga den tongo fu a ten disi di de fu wán famiri grupu? A de so taki den gersi makandra noso taki den no abi notinoti fu du nanga makandra? Lera Boroditsky, wan sabiman di e ondrosuku a fasi fa libisma frustan e wroko, ben skrifi: „O moro den sabiman fu tongo ben e ondrosuku den tongo di sma e taki (sowan 7000, ma den ondrosuku wan pikin grupu fu den nomo), o moro den e si difrenti di den no ben fruwakti.” Fu eksempre, son tongo di de fu wán famiri grupu, soleki a Kantoneestongo nanga a Hakatongo di sma e taki na zuidsei fu China, gersi makandra. Ma den de heri tra fasi leki den tongo fu wan tra famiri grupu, soleki a Sranantongo nanga na Okanisitongo di sma e taki na ini Sranan.

Den tongo di sma e taki e abi krakti tapu a fasi fa den e denki èn fa den e si den sani na den lontu. Fu eksempre, sani soleki kloru, nomru, presi, nanga a sei pe wan sani de. Na ini wán tongo, wan  sma ben kan taki: „Wan freifrei de na tapu yu retisei anu.” Ma na ini wan tra tongo wan sma ben o taki: „Wan freifrei de na tapu yu zuid-westsei anu.” A no de fu taki dati den difrenti disi kan bruya sma. Dati meki wi kan frustan fu san ede den sma di ben e bow a toren fu Babel no ben man go doro nanga a wroko fu den.

SMA BEN E GROMPU NOSO DEN BEN E TAKI WAN TRUTRU TONGO?

Fa a tongo ben de di sma ben e taki biginbigin? Bijbel e sori taki a fosi man, Adam, ben meki nyun wortu fu gi ala den meti wan nen (Genesis 2:20). Adam ben meki puwema tu fu sori fa a ben e firi gi en wefi. En wefi ben taki krin san Gado ben taigi den èn san ben o pasa efu den ben trangayesi En (Genesis 2:23; 3:1-3). Sobun, den sma di ben e taki a fosi tongo, ben man taki krin fa den ben e firi èn fa den ben e denki.

Di Gado bruya a tongo fu den sma na Babel, dan libisma no ben man taki moro nanga makandra èn den no ben man wroko moro tu nanga makandra. Ma toku den nyun tongo di den ben e taki, ben de trutru tongo neleki a fosi tongo. Baka wan tu hondro yari, libisma bow bun bigi foto, den seti makti legre, èn den ben e du bisnis nanga tra kondre (Genesis 13:12; 14:1-11; 37:25). Libisma ben o man du den sani disi efu den no ben man taki bun? Soleki fa Bijbel e sori, dan a fosi tongo di libisma ben e taki, èn sosrefi den tongo di sma bigin taki na Babel, ben de trutru tongo. A no de so taki na grompu den sma dati ben e grompu.

Ondrosuku di sma du na ini a ten disi e kruderi nanga a tori dati. Wan buku e taki: „Ibri kulturu di sma ondrosuku, awansi den sma fu a kulturu no man leisi noso skrifi, abi en eigi tongo di e yepi den sma dati fu frustan makandra” (The Cambridge Encyclopedia of Language). Na ini a buku fu en, Steven Pinker, Professor na Harvard Universiteit, ben taki tu: „A no tru taki fositen sma ben e grompu leki meti fu man taki nanga makandra” (The Language Instinct).

SAN O PASA NANGA DEN TONGO DI WI E TAKI?

Na ini na artikel disi wi kon si o owru den sani de di yepi sma fu kon sabi pe den tongo di sma e taki komoto, èn wi si tu pe den feni den sani dati. Wi kon si tu san na a prenspari difrenti na mindri den tongo di de fu wán famiri grupu, èn wi si taki den owruten tongo ben de trutru tongo. San ala den sani disi e sori wi? Furu sma e agri nanga den sani di a Bijbel tori di e taki fu Babel e tyari kon na fesi.

Bijbel e taki dati Yehovah Gado ben bruya a tongo fu den sma na Babel, fu di den ben opo densrefi teige en (Genesis 11:4-7). Ma a pramisi taki a ben o „leri den pipel wan soifri tongo, so taki den alamala kan kari a nen fu Yehovah èn dini en makandra leki wán man” (Sefanya 3:9). A „soifri tongo” disi, noso den tru leri fu Gado Wortu, e tyari sma na heri grontapu kon na wán na ini a ten disi. Wi kan bribi taki na ini a ten di e kon Gado o gi libisma wán tongo fu taki, so taki a wánfasi fu den o kon moro tranga. Na so a bruya di kon de sensi a ten fu Babel no o de moro.

^ paragraaf 8 Den sani di sabiman e taki fu den tongo di de, nofo tron e gi sma a denki taki libisma komoto fu yapiyapi. Efu yu wani sabi moro fu den sani disi di sma e taki, dan luku bladzijde 27-29 fu a brochure Vijf belangrijke vragen over het ontstaan van het leven. Yehovah Kotoigi tyari en kon na doro.

^ paragraaf 9 Sabiman di e ondrosuku owruten sani diki difrenti toren fu tempel puru na ini a gron fu Sineyar. Bijbel e taki dati den sma di ben bow den toren na Babel no ben e gebroiki trutru ston, ma den ben e meki ston fu klèidoti, èn den ben e gebroiki blaka tara leki smenti (Genesis 11:3, 4). Na ini Mesopotamia, ston „no ben de fu feni makriki noso a no ben de fu feni srefisrefi”, ma blaka tara ben de fu feni bogobogo, na so a buku The New Encyclopædia Britannica, e taki.