Tinitiyak ko sa inyo: O “Sinasabi ko sa inyo ang totoo.” Ang salitang Griego na puwedeng isalin na “totoo” ay a·menʹ, ang transliterasyon ng Hebreo na ʼa·menʹ, na nangangahulugang “mangyari nawa” o “tiyak nga.” Madalas gamitin ni Jesus ang ekspresyong ito bago sabihin ang isang kapahayagan, pangako, o hula bilang pagdiriin na ito ay talagang totoo at maaasahan. Ang paggamit ni Jesus ng “totoo,” o amen, sa ganitong paraan ay sinasabing makikita lang sa mga Ebanghelyo at hindi sa ibang bahagi ng Bibliya at ibang mga literatura sa relihiyon. Kapag inuulit ito (a·menʹ a·menʹ), gaya ng makikita sa Ebanghelyo ni Juan, ang sinasabi ni Jesus ay puwedeng isalin na “katotohanang-katotohanang sinasabi ko sa inyo.”—Tingnan ang study note sa Ju 1:51.

Sinasabi ko sa inyo: Tingnan ang study note sa Mat 5:18.

walang matitirang magkapatong na bato rito: Kahanga-hanga ang katuparan ng hulang ito ni Jesus noong 70 C.E. nang wasakin ng mga Romano ang Jerusalem at ang templo nito. Maliban sa iilang bahagi ng pader, lubusang gumuho ang lunsod.

wakas: O “ganap na wakas.” Ang salitang Griego na ginamit dito (teʹlos) ay iba sa salitang Griego na isinaling “katapusan” (syn·teʹlei·a) sa Mat 24:3.​—Tingnan ang study note sa Mat 24:3 at Glosari, “Katapusan ng sistemang ito.”

wakas: O “ganap na wakas.”—Tingnan ang study note sa Mat 24:3, 6.

Bundok ng mga Olibo: Ito ay nasa silangan ng Jerusalem, at nasa pagitan nito at ng lunsod ang Lambak ng Kidron. Mula rito, tanaw ni Jesus at ng mga alagad niyang sina “Pedro, Santiago, Juan, at Andres” (Mar 13:3, 4) ang lunsod at ang templo nito.

presensiya: Ang salitang Griego na pa·rou·siʹa (“pagparito” sa maraming salin) ay literal na nangangahulugang “pagiging nasa tabi.” Tumutukoy ito sa presensiya sa isang yugto ng panahon sa halip na sa mismong pagdating. Ang ganitong kahulugan ng pa·rou·siʹa ay makikita sa Mat 24:37-39, kung saan ang “panahon ni Noe . . . bago ang Baha” ay ikinumpara sa “presensiya ng Anak ng tao.” Sa Fil 2:12, ginamit ni Pablo ang salitang ito para tukuyin ang panahong “kasama” siya ng mga kapuwa niya Kristiyano, kabaligtaran ng panahong “wala” siya.

katapusan: Mula sa salitang Griego na syn·teʹlei·a, na nangangahulugang “sabay-sabay na katapusan; magkakasamang magtatapos.” (Mat 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26) Tumutukoy ito sa yugto ng panahon kung kailan sabay-sabay na magaganap ang mga pangyayari na hahantong sa ganap na “wakas” na binanggit sa Mat 24:6, 14, kung saan ibang salitang Griego (teʹlos) ang ginamit.​—Tingnan ang study note sa Mat 24:6, 14 at Glosari, “Katapusan ng sistemang ito.”

sistemang ito: O “panahong ito.” Dito, ang salitang Griego na ai·onʹ ay tumutukoy sa kalakaran o sa mga pagkakakilanlan ng isang espesipikong yugto ng panahon.—Tingnan sa Glosari, “Sistema.”

ang Kristo: Sa Griego, ho Khri·stosʹ. Ang titulong “Kristo” ay katumbas ng “Mesiyas” (mula sa Hebreo na ma·shiʹach), na parehong nangangahulugang “Pinahiran.” Sinabi ng Judiong istoryador na si Josephus na noong unang siglo C.E., may mga lumitaw na nag-aangking propeta o tagapagligtas na nangangako sa mga tao ng kalayaan mula sa malupit na pamamahala ng mga Romano. Posibleng itinuturing sila ng mga tagasunod nila na politikal na Mesiyas.

katapusan: Mula sa salitang Griego na syn·teʹlei·a, na nangangahulugang “sabay-sabay na katapusan; magkakasamang magtatapos.” (Mat 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26) Tumutukoy ito sa yugto ng panahon kung kailan sabay-sabay na magaganap ang mga pangyayari na hahantong sa ganap na “wakas” na binanggit sa Mat 24:6, 14, kung saan ibang salitang Griego (teʹlos) ang ginamit.​—Tingnan ang study note sa Mat 24:6, 14 at Glosari, “Katapusan ng sistemang ito.”

wakas: O “ganap na wakas.” Ang salitang Griego na ginamit dito (teʹlos) ay iba sa salitang Griego na isinaling “katapusan” (syn·teʹlei·a) sa Mat 24:3.​—Tingnan ang study note sa Mat 24:3 at Glosari, “Katapusan ng sistemang ito.”

sa buong lupa . . . lahat ng bansa: Idiniriin ng mga ekspresyong ito ang lawak ng gawaing pangangaral. Ang salitang Griego para sa “lupa” (oi·kou·meʹne) ay tumutukoy sa lupa, o mundo, na tirahan ng mga tao. (Luc 4:5; Gaw 17:31; Ro 10:18; Apo 12:9; 16:14) Pero noong unang siglo, ginamit din ang terminong ito para sa malawak na Imperyo ng Roma, kung saan nakapangalat ang mga Judio. (Luc 2:1; Gaw 24:5) Ang salitang Griego naman para sa “bansa” (eʹthnos) ay karaniwan nang tumutukoy sa grupo ng mga tao na magkakalahi at may iisang wika. Ang ganoong bayan o etnikong grupo ay kadalasan nang naninirahan sa isang partikular na teritoryo.

bansa: Ang salitang Griego na eʹthnos ay may malawak na kahulugan at puwedeng tumukoy sa mga taong nakatira sa isang partikular na lupain o sa teritoryong sakop ng isang gobyerno. Puwede rin itong tumukoy sa isang etnikong grupo.—Tingnan ang study note sa Mat 24:14.

maglalabanan: Lit., “titindig laban sa isa’t isa.” O “magkakagulo.” Dito, ang salitang Griego para sa “titindig” ay nangangahulugang “maglalabanan” at puwede ring isaling “magdidigmaan.”

matinding paghihirap: Ang salitang Griego ay literal na tumutukoy sa matinding kirot sa panganganak. Dito, tumutukoy ito sa paghihirap, kirot, at pagdurusa na mararanasan ng mga tao. Pero posibleng gaya ng kirot sa panganganak, ang inihulang paghihirap at pagdurusa ay mas dadalas, titindi, at tatagal hanggang sa dumating ang malaking kapighatiang binabanggit sa Mat 24:21.

pangalan: Tumutukoy sa personal na pangalan ng Diyos, na kinakatawan ng apat na Hebreong katinig na יהוה (YHWH) at isinasaling “Jehova” sa Tagalog. Sa Bagong Sanlibutang Salin, ang pangalang ito ay lumilitaw nang 6,979 na beses sa Hebreong Kasulatan at 237 beses sa Kristiyanong Griegong Kasulatan. (Para sa impormasyon tungkol sa paggamit ng pangalan ng Diyos sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, tingnan ang Ap. A5 at Ap. C.) Sa Bibliya, ang terminong “pangalan” ay tumutukoy kung minsan sa mismong indibidwal, sa reputasyon niya, at sa lahat ng sinasabi niya tungkol sa kaniyang sarili.—Ihambing ang Exo 34:5, 6; Apo 3:4, tlb.

dahil sa pangalan ko: Sa Bibliya, ang terminong “pangalan” ay tumutukoy kung minsan sa mismong tao na nagtataglay nito, sa reputasyon niya, at sa lahat ng kinakatawan niya. (Tingnan ang study note sa Mat 6:9.) Ang pangalan ni Jesus ay kumakatawan din sa awtoridad at posisyong ibinigay sa kaniya ng kaniyang Ama. (Mat 28:18; Fil 2:9, 10; Heb 1:3, 4) Ipinapaliwanag dito ni Jesus kung bakit magiging laban ang sanlibutan sa mga tagasunod niya: dahil hindi nila kilala ang nagsugo sa kaniya. Kung kilala nila ang Diyos, maiintindihan nila at kikilalanin kung ano ang kinakatawan ng pangalan ni Jesus. (Gaw 4:12) Kasama dito ang posisyon niya bilang ang Tagapamahala na hinirang ng Diyos, ang Hari ng mga hari, na dapat sundin ng lahat ng tao para magkaroon sila ng buhay na walang hanggan.—Ju 17:3; Apo 19:11-16; ihambing ang Aw 2:7-12.

dahil sa pangalan ko: Sa Bibliya, ang terminong “pangalan” ay tumutukoy kung minsan sa mismong tao na nagtataglay nito, sa reputasyon niya, at sa lahat ng kinakatawan niya. (Tingnan ang study note sa Mat 6:9.) Ang pangalan ni Jesus ay kumakatawan din sa awtoridad at posisyong ibinigay sa kaniya ng kaniyang Ama. (Mat 28:18; Fil 2:9, 10; Heb 1:3, 4) Ipinapaliwanag dito ni Jesus na kapopootan ang mga tagasunod niya dahil sa kinakatawan ng pangalan niya—ang posisyon niya bilang hinirang ng Diyos na Tagapamahala, ang Hari ng mga hari, na dapat sundin ng lahat ng tao para magkaroon sila ng buhay na walang hanggan.—Tingnan ang study note sa Ju 15:21.

hindi sila naniwala sa kaniya: O “natisod sila sa kaniya.” Sa kontekstong ito, ang salitang Griego na skan·da·liʹzo ay tumutukoy sa makasagisag na pagkatisod, at puwede itong isaling “hindi sila naniwala sa kaniya.” Sa ibang konteksto, ang salitang Griego ay puwedeng tumukoy sa pagkakasala o pagiging dahilan ng pagkakasala ng iba.—Tingnan ang study note sa Mat 5:29.

dahilan ng pagkatisod: Ang orihinal na kahulugan ng salitang Griego na skanʹda·lon, na isinaling “dahilan ng pagkatisod,” ay ipinapalagay na tumutukoy sa isang bitag; sinasabi ng ilan na tumutukoy ito sa isang patpat na pinagkakabitan ng isang pain. Nang maglaon, tumutukoy na rin ito sa anumang bagay na puwedeng ikatisod o ikabagsak ng isa. Sa makasagisag na diwa, tumutukoy ito sa isang pagkilos o kalagayan na nagiging dahilan para malihis ng landas ang isang tao o magkasala. Sa Mat 18:8, 9, ang kaugnay na pandiwang skan·da·liʹzo, na isinaling “nagkakasala dahil,” ay puwede ring isalin na “nagiging bitag.”

mawawalan ng pananampalataya: Lit., “matitisod.” Sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, ang salitang Griego na skan·da·liʹzo ay tumutukoy sa makasagisag na pagkatisod. Puwede itong tumukoy sa pagkakasala o pagiging dahilan ng pagkakasala ng iba. Sa Bibliya, ang kasalanan ay puwedeng tumukoy sa paglabag sa kautusan ng Diyos sa moral, sa kawalan ng pananampalataya, o sa pagtanggap sa huwad na mga turo. Sa kontekstong ito, ang termino ay puwede ring isaling “magkakasala.” Ang salitang Griego ay puwede ring mangahulugan na “maghinanakit.”—Tingnan ang study note sa Mat 13:57; 18:7.

kasamaan: Ang salitang Griego dito na isinaling “kasamaan” ay nangangahulugang paglabag at kawalang-respeto ng mga tao sa mga batas, na para bang walang umiiral na mga batas. Sa Bibliya, tumutukoy ito sa paglapastangan sa mga batas ng Diyos.—Mat 7:23; 2Co 6:14; 2Te 2:3-7; 1Ju 3:4.

nakararami: Hindi lang ito nangangahulugang basta “maraming tao,” gaya ng pagkakasalin dito ng ibang Bibliya. Tumutukoy ito sa “karamihan” sa mga taong naimpluwensiyahan ng mga ‘nagkukunwaring propeta’ at ng “kasamaan” na binabanggit sa Mat 24:11, 12.

wakas: O “ganap na wakas.” Ang salitang Griego na ginamit dito (teʹlos) ay iba sa salitang Griego na isinaling “katapusan” (syn·teʹlei·a) sa Mat 24:3.​—Tingnan ang study note sa Mat 24:3 at Glosari, “Katapusan ng sistemang ito.”

wakas: O “ganap na wakas.”—Tingnan ang study note sa Mat 24:3, 6.

makapagtitiis: O “nagtitiis.” Ang salitang Griego na isinasaling “magtiis” (hy·po·meʹno) ay literal na nangangahulugang “manatili sa ilalim.” Karaniwan na, nangangahulugan itong “pananatili sa halip na pagtakas; paninindigan; pagtitiyaga; pananatiling matatag.” (Mat 10:22; Ro 12:12; Heb 10:32; San 5:11) Sa kontekstong ito, tumutukoy ito sa patuloy na pagsunod kay Kristo bilang alagad niya sa kabila ng mga pag-uusig at pagsubok.—Mat 24:9-12.

wakas: Tingnan ang study note sa Mat 24:6, 14.

Kaharian: Unang paglitaw ng salitang Griego na ba·si·leiʹa, na tumutukoy sa pamahalaan, pati na sa teritoryo at mga taong pinamamahalaan, ng isang hari. Sa 162 paglitaw ng salitang ito sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, 55 ang nasa Mateo at karamihan sa mga ito ay tumutukoy sa pamamahala ng Diyos mula sa langit. Dahil sa dalas ng paggamit ni Mateo sa terminong ito, matatawag ang Ebanghelyo niya na Ebanghelyo ng Kaharian.—Tingnan sa Glosari, “Kaharian ng Diyos.”

mabuting balita: Ito ang unang paglitaw ng salitang Griego na eu·ag·geʹli·on, na isinasaling “ebanghelyo” sa ilang Bibliya. Ang kaugnay na salitang Griego na eu·ag·ge·li·stesʹ, na isinasaling “ebanghelisador,” ay nangangahulugang “mángangarál ng mabuting balita.”—Gaw 21:8; Efe 4:11, tlb.; 2Ti 4:5, tlb.

Kaharian ng Diyos: Sa buong Kristiyanong Griegong Kasulatan, ang mabuting balita ay laging iniuugnay sa Kaharian ng Diyos, ang paksa ng pangangaral at pagtuturo ni Jesus. Ang ekspresyong “Kaharian ng Diyos” ay lumitaw nang 32 beses sa Ebanghelyo ni Lucas, 14 na beses sa Ebanghelyo ni Marcos, at 4 na beses sa Ebanghelyo ni Mateo. Pero ginamit naman ni Mateo ang kahawig na ekspresyong “Kaharian ng langit” nang mga 30 beses.​—Tingnan ang study note sa Mat 3:2; 24:14; Mar 1:15.

nangaral: Ang salitang Griego para dito ay nangangahulugang “maghayag bilang isang mensahero sa publiko.” Itinatampok nito ang paraan ng paghahayag: karaniwan nang hayagan at sa publiko, sa halip na pagbibigay ng sermon sa isang grupo.

mga saksi ko: Bilang tapat na mga Judio, ang mga alagad ni Jesus noon ay mga saksi na ni Jehova at nagpapatotoo na sila na Siya lang ang tunay na Diyos. (Isa 43:10-12; 44:8) Pero mula nang pagkakataong iyon, ang mga alagad ay magiging mga saksi na ni Jehova at ni Jesus. Ihahayag nila ang mahalagang papel ni Jesus sa pagpapabanal ng pangalan ni Jehova sa pamamagitan ng Mesiyanikong Kaharian, na isang bagong bahagi ng layunin ni Jehova. Mas maraming beses na ginamit ng aklat ng Gawa ang mga terminong Griego na marʹtys (“saksi”), mar·ty·reʹo (“magpatotoo”), di·a·mar·tyʹro·mai (“lubusang magpatotoo”), at ang kaugnay na mga salita kumpara sa iba pang aklat ng Bibliya, maliban sa Ebanghelyo ni Juan. (Tingnan ang study note sa Ju 1:7.) Ang pagiging saksi at ang lubusang pagpapatotoo tungkol sa mga layunin ng Diyos—kasama na ang Kaharian ng Diyos at ang mahalagang papel ni Jesus—ang pinakatema ng aklat ng Gawa. (Gaw 2:32, 40; 3:15; 4:33; 5:32; 8:25; 10:39; 13:31; 18:5; 20:21, 24; 22:20; 23:11; 26:16; 28:23) May ilang unang-siglong Kristiyano na nagpatotoo, o nagpatunay, sa mga detalyeng iniulat tungkol sa buhay, kamatayan, at pagkabuhay-muli ni Jesus dahil personal nila itong nasaksihan. (Gaw 1:21, 22; 10:40, 41) Ang mga sumunod naman na nanampalataya kay Jesus ay naging saksi, o nagpatotoo, sa pamamagitan ng pagsasabi sa iba ng tungkol sa kahalagahan ng buhay niya, kamatayan, at pagkabuhay-muli.—Gaw 22:15; tingnan ang study note sa Ju 18:37.

katapusan: Mula sa salitang Griego na syn·teʹlei·a, na nangangahulugang “sabay-sabay na katapusan; magkakasamang magtatapos.” (Mat 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26) Tumutukoy ito sa yugto ng panahon kung kailan sabay-sabay na magaganap ang mga pangyayari na hahantong sa ganap na “wakas” na binanggit sa Mat 24:6, 14, kung saan ibang salitang Griego (teʹlos) ang ginamit.​—Tingnan ang study note sa Mat 24:6, 14 at Glosari, “Katapusan ng sistemang ito.”

wakas: O “ganap na wakas.” Ang salitang Griego na ginamit dito (teʹlos) ay iba sa salitang Griego na isinaling “katapusan” (syn·teʹlei·a) sa Mat 24:3.​—Tingnan ang study note sa Mat 24:3 at Glosari, “Katapusan ng sistemang ito.”

ang mabuting balitang ito: Ang salitang Griego na eu·ag·geʹli·on ay mula sa mga salitang eu, na nangangahulugang “mabuti; maganda” at agʹge·los, “tagapagdala ng balita; tagapaghayag.” (Tingnan sa Glosari, “Mabuting balita.”) Isinasalin itong “ebanghelyo” sa ilang Bibliya. Ang kaugnay na ekspresyong isinasaling “ebanghelisador” (sa Griego, eu·ag·ge·li·stesʹ) ay nangangahulugang “mángangarál ng mabuting balita.”—Gaw 21:8; Efe 4:11, tlb.; 2Ti 4:5, tlb.

Kaharian: Tumutukoy sa Kaharian ng Diyos. Sa buong Kristiyanong Griegong Kasulatan, ang ‘mabuting balita’ (tingnan ang naunang study note sa ang mabuting balitang ito sa tekstong ito) ay iniuugnay sa Kaharian ng Diyos, ang paksa ni Jesus sa kaniyang pangangaral at pagtuturo.​—Tingnan ang study note sa Mat 3:2; 4:23; Luc 4:43.

ipangangaral: O “ihahayag sa maraming tao.”—Tingnan ang study note sa Mat 3:1.

sa buong lupa . . . lahat ng bansa: Idiniriin ng mga ekspresyong ito ang lawak ng gawaing pangangaral. Ang salitang Griego para sa “lupa” (oi·kou·meʹne) ay tumutukoy sa lupa, o mundo, na tirahan ng mga tao. (Luc 4:5; Gaw 17:31; Ro 10:18; Apo 12:9; 16:14) Pero noong unang siglo, ginamit din ang terminong ito para sa malawak na Imperyo ng Roma, kung saan nakapangalat ang mga Judio. (Luc 2:1; Gaw 24:5) Ang salitang Griego naman para sa “bansa” (eʹthnos) ay karaniwan nang tumutukoy sa grupo ng mga tao na magkakalahi at may iisang wika. Ang ganoong bayan o etnikong grupo ay kadalasan nang naninirahan sa isang partikular na teritoryo.

para marinig ng: Lit., “bilang patotoo sa.” Katiyakan ito na ang mabuting balita ay maririnig ng lahat ng bansa. Ang salitang Griego na mar·tyʹri·on (patotoo) at ang mga kaugnay nitong salitang Griego ay kadalasang tumutukoy sa pagsasabi ng detalye at mga pangyayari tungkol sa isang paksa. (Tingnan ang study note sa Gaw 1:8.) Dito, sinasabi ni Jesus na may mga magpapatotoo sa buong mundo tungkol sa gagawin ng Kaharian ng Diyos at maglalahad ng mga pangyayaring may kaugnayan sa Kaharian. Ipinakita ni Jesus na ang pangangaral tungkol sa Kaharian sa buong mundo ay isang napakahalagang bahagi ng “tanda ng [kaniyang] presensiya.” (Mat 24:3) Bagaman tatanggap ng patotoo ang lahat ng bansa, hindi ito nangangahulugang lahat ng bansa ay magiging tunay na mga Kristiyano; maririnig lang nila ang patotoo.

wakas: O “ganap na wakas.”—Tingnan ang study note sa Mat 24:3, 6.

banal na lunsod: Tumutukoy sa Jerusalem, na kadalasang tinatawag na banal dahil nandoon ang templo ni Jehova.—Ne 11:1; Isa 52:1.

Kapistahan ng Pag-aalay: Sa Hebreo, ang kapistahang ito ay tinatawag na Hanukkah (chanuk·kahʹ), na nangangahulugang “Inagurasyon; Pag-aalay.” Walong araw itong ipinagdiriwang, simula sa ika-25 araw ng buwan ng Kislev, malapit sa winter solstice, (tingnan ang study note sa Taglamig sa talatang ito at Ap. B15) para alalahanin ang muling pag-aalay ng templo sa Jerusalem noong 165 B.C.E. Walang paggalang si Haring Antiochus IV Epiphanes ng Sirya kay Jehova, ang Diyos ng mga Judio, kaya nilapastangan niya ang templo ng Diyos. Halimbawa, nagtayo siya ng isang altar sa ibabaw ng malaking altar, kung saan araw-araw na iniaalay ang handog na sinusunog. Noong Kislev 25, 168 B.C.E., para lubusin ang paglapastangan niya sa templo ni Jehova, naghandog si Antiochus ng baboy sa altar at isinaboy sa buong templo ang pinagpakuluan ng karne nito. Sinunog niya ang mga pintuang-daan ng templo, sinira ang mga silid ng saserdote, at kinuha ang gintong altar, mesa ng tinapay na pantanghal, at gintong kandelero. Pagkatapos, inialay niya ang templo ni Jehova sa paganong diyos na si Zeus ng Olympus. Makalipas ang dalawang taon, nabawi ni Judas Maccabaeus ang lunsod at ang templo. Matapos linisin ang templo, muli itong inialay noong Kislev 25, 165 B.C.E., eksaktong tatlong taon mula nang mag-alay si Antiochus sa altar ng kasuklam-suklam na handog kay Zeus. Naibalik ang araw-araw na pag-aalay kay Jehova ng handog na sinusunog. Hindi tuwirang sinasabi ng Kasulatan na si Jehova ang nasa likod ng tagumpay ni Judas Maccabaeus at na siya ang nag-utos dito na ibalik sa ayos ang templo. Pero gumamit noon si Jehova ng banyagang mga lalaki para isakatuparan ang ilang layunin niya may kinalaman sa pagsamba, gaya ni Ciro ng Persia. (Isa 45:1) Kaya makatuwiran ding isipin na puwedeng gumamit si Jehova ng isang lalaki mula sa bansang nakaalay sa kaniya para isakatuparan ang Kaniyang kalooban. Ipinapakita ng Kasulatan na mahalagang manatili ang templo at patuloy itong magamit para matupad ang mga hula tungkol sa Mesiyas, sa kaniyang ministeryo, at sa kaniyang hain. Kailangan ding magpatuloy ang paghahain na ginagawa ng mga Levita hanggang sa ihandog ng Mesiyas ang mas malaking hain, ang buhay niya alang-alang sa mga tao. (Dan 9:27; Ju 2:17; Heb 9:11-14) Hindi inutusan ang mga tagasunod ni Kristo na ipagdiwang ang Kapistahan ng Pag-aalay. (Col 2:16, 17) Pero wala namang ulat na kinondena ni Jesus at ng kaniyang mga alagad ang pagdiriwang nito.

banal na lugar: Sa unang katuparan ng hula, tumutukoy ito sa Jerusalem at sa templo nito.—Tingnan ang study note sa Mat 4:5.

ang kasuklam-suklam na bagay na dahilan ng pagkatiwangwang: Sa hula ni Daniel, ang “kasuklam-suklam na (mga) bagay” ay iniugnay sa pagkatiwangwang. (Dan 9:27; 11:31; 12:11) Dito, ipinapakita ni Jesus na “ang kasuklam-suklam na bagay na dahilan ng pagkatiwangwang” ay hindi pa lumilitaw, kundi sa hinaharap pa. At 33 taon pagkamatay ni Jesus, nakita ng mga Kristiyano ang unang katuparan ng hulang ito nang makita nilang nakatayo na sa isang banal na lugar ang kasuklam-suklam na bagay. Mababasa sa kaparehong ulat sa Luc 21:20: “Kapag nakita ninyong napaliligiran ang Jerusalem ng nagkakampong mga hukbo, kung gayon, makakatiyak kayong malapit na ang pagtitiwangwang sa kaniya.” Noong 66 C.E., pinaligiran ng mga paganong hukbo ng Roma ang “banal na lunsod,” ang Jerusalem, na itinuturing na banal ng mga Judio at sentro ng pagrerebelde ng mga Judio laban sa Roma. (Mat 4:5; 27:53) Natukoy agad ng mga Kristiyanong may kaunawaan ang “kasuklam-suklam na bagay”—ang hukbong Romano na may dalang idolatrosong mga watawat. Naunawaan nilang iyon na ang senyales para “tumakas papunta sa kabundukan.” (Mat 24:15, 16; Luc 19:43, 44; 21:20-22) Pagkatapos tumakas ng mga Kristiyano, ang lunsod at ang bansa ay ginawang tiwangwang ng mga Romano. Winasak ang Jerusalem noong 70 C.E., at ang huling moog ng mga Judio, ang Masada, ay pinabagsak ng mga Romano noong 73 C.E. (Ihambing ang Dan 9:25-27.) Ang unang katuparan ng lahat ng detalye sa hulang ito ay patunay na mangyayari din ang malaking katuparan nito, na magtatapos sa pagdating ni Jesus “na nasa mga ulap sa langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian.” (Mat 24:30) Binabale-wala ng maraming tao ang sinabi ni Jesus na matutupad ang hula ni Daniel pagkamatay ni Jesus. Naniniwala sila sa katuruan ng mga Judio na ang hula ni Daniel ay natupad noong 168 B.C.E. nang lapastanganin ng Siryanong hari na si Antiochus IV (Epiphanes) ang templo ni Jehova sa Jerusalem. Sinubukan ni Antiochus na lubusang patigilin ang pagsamba kay Jehova; nagtayo pa nga siya ng altar sa ibabaw ng malaking altar ni Jehova at naghandog ng mga baboy sa paganong diyos na si Zeus ng Olympus. (Tingnan ang study note sa Ju 10:22.) Ang apokripal na aklat na 1 Macabeo (1:54) ay gumamit ng ekspresyong gaya ng nasa aklat na Daniel (na nag-uugnay ng kasuklam-suklam na mga bagay sa pagkatiwangwang), at sinasabi nitong tumutukoy ito sa pangyayari noong 168 B.C.E. Pero ang katuruang iyon ng mga Judio at ang ulat sa 1 Macabeo ay interpretasyon lang ng tao, hindi mula sa Diyos. Totoo, kasuklam-suklam ang paglapastangan ni Antiochus sa templo, pero hindi niya nagawang tiwangwang ang Jerusalem, ang templo, o ang bansang Judio.

(kailangan itong unawain ng mambabasa): Kailangan lagi ng kaunawaan kapag nag-aaral ng Salita ng Diyos, pero lumilitaw na higit na kailangan ng kaunawaan sa bahaging ito ng hula ni Daniel. Sinasabi ni Jesus sa mga tagapakinig niya na ang hulang ito ay hindi pa natutupad kundi mangyayari pa lang sa hinaharap.​—Tingnan ang study note sa ang kasuklam-suklam na bagay na dahilan ng pagkatiwangwang sa tekstong ito.

Judea: Tumutukoy sa Judea na lalawigan ng Roma.

papunta sa kabundukan: Ayon sa istoryador noong ikaapat na siglo na si Eusebius, ang mga Kristiyano sa Judea at Jerusalem ay tumawid ng Ilog Jordan papuntang Pela, isang lunsod sa mabundok na rehiyon ng Decapolis.

nasa bubungan: Ang bubungan ng mga bahay noon ay patag at puwedeng gamitin na imbakan (Jos 2:6), pahingahan (2Sa 11:2), tulugan (1Sa 9:26), at para sa mga kapistahan ng pagsamba (Ne 8:16-18). Kaya kailangan na may halang ito. (Deu 22:8) Karaniwan na, may hagdan ito sa labas ng bahay para makababa ang nasa bubungan nang hindi na pumapasok sa bahay. Idiniriin nito ang pagkaapurahan ng babala ni Jesus na tumakas.

sa taglamig: Malakas ang ulan, bumabaha, at malamig sa ganitong panahon kaya mahirap maglakbay para humanap ng pagkain at matitirhan.—Ezr 10:9, 13.

sa araw ng Sabbath: Sa mga teritoryong gaya ng Judea, may mga restriksiyon na nauugnay sa kautusan ng Sabbath kaya mahihirapan ang isa na maglakbay nang malayo at magdala ng mabibigat na bagahe; sarado rin ang mga pintuang-daan sa araw ng Sabbath.—Tingnan ang Gaw 1:12 at Ap. B12.

ang Kristo: Sa Griego, ho Khri·stosʹ. Ang titulong “Kristo” ay katumbas ng “Mesiyas” (mula sa Hebreo na ma·shiʹach), na parehong nangangahulugang “Pinahiran.” Sinabi ng Judiong istoryador na si Josephus na noong unang siglo C.E., may mga lumitaw na nag-aangking propeta o tagapagligtas na nangangako sa mga tao ng kalayaan mula sa malupit na pamamahala ng mga Romano. Posibleng itinuturing sila ng mga tagasunod nila na politikal na Mesiyas.

magpapanggap na Kristo: O “magpapanggap na Mesiyas.” Ang salitang Griego na pseu·doʹkhri·stos ay dito lang lumitaw at sa kaparehong ulat sa Mar 13:22. Tumutukoy ito sa sinumang nagkukunwaring Kristo, o Mesiyas (lit., “Pinahiran”).​—Tingnan ang study note sa Mat 24:5.

presensiya: Ang salitang Griego na pa·rou·siʹa (“pagparito” sa maraming salin) ay literal na nangangahulugang “pagiging nasa tabi.” Tumutukoy ito sa presensiya sa isang yugto ng panahon sa halip na sa mismong pagdating. Ang ganitong kahulugan ng pa·rou·siʹa ay makikita sa Mat 24:37-39, kung saan ang “panahon ni Noe . . . bago ang Baha” ay ikinumpara sa “presensiya ng Anak ng tao.” Sa Fil 2:12, ginamit ni Pablo ang salitang ito para tukuyin ang panahong “kasama” siya ng mga kapuwa niya Kristiyano, kabaligtaran ng panahong “wala” siya.

Anak ng tao: Lumilitaw ito nang mga 80 beses sa Ebanghelyo. Ginamit ito ni Jesus para tukuyin ang sarili niya, maliwanag na para idiin na isa talaga siyang tao na ipinanganak ng isang babae, at katumbas siya ni Adan, na may kapangyarihang tubusin ang mga tao mula sa kasalanan at kamatayan. (Ro 5:12, 14, 15) Ginamit din ang ekspresyong ito para tukuyin si Jesus bilang Mesiyas, o Kristo.—Dan 7:13, 14; tingnan sa Glosari.

presensiya: Tingnan ang study note sa Mat 24:3.

Anak ng tao: Tingnan ang study note sa Mat 8:20.

ang tanda ng Anak ng tao: Iba ito sa “tanda ng presensiya” ni Jesus na binabanggit sa Mat 24:3. Ang tanda na binabanggit dito ay may kaugnayan sa ‘pagdating’ ng Anak ng tao bilang Hukom para maghayag at maglapat ng hatol sa panahon ng malaking kapighatian.—Tingnan ang study note sa dumarating sa tekstong ito.

magdadalamhati: O “susuntok sa dibdib dahil sa pagdadalamhati.” Noon, paulit-ulit na sinusuntok ng isa ang kaniyang dibdib para ipakita ang kaniyang matinding pagdadalamhati o pagsisisi.—Isa 32:12; Na 2:7; Luc 23:48.

makikita: Ang pandiwang Griego na isinasaling “makita” ay puwedeng literal na mangahulugang “makita ang isang bagay; tingnan; pagmasdan,” pero puwede rin itong makasagisag, na nangangahulugang “maintindihan; maunawaan.”—Efe 1:18.

dumarating: Ang una sa walong pagtukoy sa pagdating ni Jesus sa kabanata 24 at 25 ng Mateo. (Mat 24:42, 44, 46; 25:10, 19, 27, 31) Sa mga pagtukoy na ito, gumamit ng iba’t ibang anyo ng pandiwang Griego na erʹkho·mai, “dumating.” Dito, ginamit ang terminong ito may kaugnayan sa mga tao sa pangkalahatan, partikular na sa pagdating ni Jesus bilang Hukom para maghayag at maglapat ng hatol sa panahon ng malaking kapighatian.

mga ulap sa langit: Karaniwan nang nakakahadlang ang ulap para makita nang malinaw ang isang bagay, pero dito, ‘makakakita’ ang mga nagmamasid sa pamamagitan ng mata ng pang-unawa.—Gaw 1:9.

apat na direksiyon: Lit., “apat na hangin.” Isang idyoma na tumutukoy sa apat na direksiyon ng kompas—silangan, kanluran, hilaga, at timog—ibig sabihin, “sa lahat ng direksiyon; sa lahat ng lugar.”—Jer 49:36; Eze 37:9; Dan 8:8.

ilustrasyon: O “talinghaga.” Ang terminong Griego na pa·ra·bo·leʹ, na literal na nangangahulugang “pagtabihin o pagsamahin,” ay puwedeng tumukoy sa isang talinghaga, kawikaan, o ilustrasyon. Karaniwang ‘pinagtatabi,’ o pinaghahambing, ni Jesus ang dalawang bagay na may pagkakatulad kapag nagpapaliwanag siya. (Mar 4:30) Ang mga ilustrasyon niya ay maikli at karaniwang kathang-isip lang na kapupulutan ng moral at espirituwal na katotohanan.

ilustrasyon: O “talinghaga; aral.”​—Tingnan ang study note sa Mat 13:3.

Ang langit at lupa ay maglalaho: Ipinapakita ng ibang teksto na mananatili magpakailanman ang langit at lupa. (Gen 9:16; Aw 104:5; Ec 1:4) Kaya posibleng ang pananalitang ito ni Jesus ay isang eksaherasyon, na nangangahulugang kahit pa mangyari ang isang bagay na imposible, gaya ng pagkawala ng langit at lupa, matutupad pa rin ang sinabi ni Jesus. (Ihambing ang Mat 5:18.) Pero posible ring makasagisag ang langit at lupa na binabanggit dito at tumutukoy sa ‘dating langit at dating lupa’ na nasa Apo 21:1.

ang mga salita ko ay hindi maglalaho: O “ang mga salita ko ay hinding-hindi maglalaho.” Ang paggamit dito ng dalawang salitang negatibo sa Griego ay pagdiriin na hindi mangyayari ang isang bagay. Ipinapakita nitong talagang mananatili ang mga salita ni Jesus.

presensiya: Ang salitang Griego na pa·rou·siʹa (“pagparito” sa maraming salin) ay literal na nangangahulugang “pagiging nasa tabi.” Tumutukoy ito sa presensiya sa isang yugto ng panahon sa halip na sa mismong pagdating. Ang ganitong kahulugan ng pa·rou·siʹa ay makikita sa Mat 24:37-39, kung saan ang “panahon ni Noe . . . bago ang Baha” ay ikinumpara sa “presensiya ng Anak ng tao.” Sa Fil 2:12, ginamit ni Pablo ang salitang ito para tukuyin ang panahong “kasama” siya ng mga kapuwa niya Kristiyano, kabaligtaran ng panahong “wala” siya.

presensiya: Ang salitang Griego na pa·rou·siʹa (“pagparito” sa maraming salin) ay literal na nangangahulugang “pagiging nasa tabi.” Tumutukoy ito sa presensiya sa isang yugto ng panahon sa halip na sa mismong pagdating. Ang ganitong kahulugan ng pa·rou·siʹa ay makikita sa Mat 24:37-39, kung saan ang “panahon ni Noe . . . bago ang Baha” ay ikinumpara sa “presensiya ng Anak ng tao.” Sa Fil 2:12, ginamit ni Pablo ang salitang ito para tukuyin ang panahong “kasama” siya ng mga kapuwa niya Kristiyano, kabaligtaran ng panahong “wala” siya.

panahon ni Noe: Lit., “mga araw ni Noe.” Sa Bibliya, ang terminong “panahon ni” ay tumutukoy kung minsan sa panahong nabuhay ang isang partikular na tao. (Isa 1:1; Jer 1:2, 3; Luc 17:28) Dito, ang “panahon ni Noe” ay ikinumpara sa presensiya ng Anak ng tao. Sa katulad na pananalita na nasa Luc 17:26, ginamit ang ekspresyong “mga araw ng Anak ng tao.” Hindi lang ikinukumpara ni Jesus ang presensiya niya sa mismong araw kung kailan dumating ang Baha sa sukdulang bahagi ng panahon ni Noe. Maraming taon ang saklaw ng “panahon ni Noe.” Kaya may basehan sa unawa na ang inihulang “presensiya [o “mga araw”] ng Anak ng tao” ay sasaklaw rin ng maraming taon. Kung paanong dumating ang Baha sa sukdulang bahagi ng panahon ni Noe, ang sukdulang bahagi ng “presensiya ng Anak ng tao” ay ang pagkapuksa ng mga hindi naghahanap ng kaligtasan.—Tingnan ang study note sa Mat 24:3.

presensiya: Tingnan ang study note sa Mat 24:3.

Baha: O “delubyo.” Ang salitang Griego na ka·ta·kly·smosʹ ay tumutukoy sa malaking baha na mapaminsala, at ginagamit ng Bibliya ang salitang ito para sa Delubyo noong panahon ni Noe.—Mat 24:39; Luc 17:27; 2Pe 2:5.

arka: Ang terminong Griego ay puwede ring isaling “baul; kahon,” posibleng para ipakitang isa itong malaking istraktura na hugis-kahon. Sa Vulgate, ang salitang Griegong ito ay isinaling arca, na nangangahulugang “kahon; baul,” at dito nagmula ang terminong Ingles na “ark.”

isasama: Ang terminong Griego na isinaling “isasama” ay ginagamit sa iba’t ibang konteksto, at kadalasan nang positibo ang ibig sabihin nito. Halimbawa, sa Mat 1:20, isinalin itong “pakasalan”; sa Mat 17:1, “isinama”; at sa Ju 14:3, ‘isasama sa bahay.’ Sa kontekstong ito, maliwanag na tumutukoy ito sa pagkakaroon ng magandang katayuan sa harap ng “Panginoon” at pagtanggap ng kaligtasan. (Luc 17:37) Maihahalintulad din ito sa pagpapasok kay Noe sa arka noong araw na dumating ang Baha at paghila sa kamay ni Lot palabas ng Sodoma. (Luc 17:26-29) Ang mga iiwan naman ay tumutukoy sa mga karapat-dapat sa pagkapuksa.

isasama . . . iiwan: Tingnan ang study note sa Luc 17:34.

patuloy na magbantay: Lit., “manatiling gisíng.” Idiniin ni Jesus sa mga alagad niya ang kahalagahan ng pananatiling gisíng sa espirituwal dahil hindi nila alam ang araw at oras ng pagdating niya. (Tingnan ang study note sa Mat 24:42; 25:13.) Inulit niya ang paalaalang ito dito at sa Mat 26:41, kung saan iniugnay niya sa pananatiling gisíng ang pagiging matiyaga sa panalangin. May mababasang katulad na payo sa buong Kristiyanong Griegong Kasulatan, na nagpapakitang mahalagang manatiling alerto sa espirituwal ang tunay na mga Kristiyano.​—1Co 16:13; Col 4:2; 1Te 5:6; 1Pe 5:8; Apo 16:15.

patuloy kayong magbantay: Ang terminong Griego ay literal na nangangahulugang “manatiling gisíng,” pero sa maraming konteksto, ang ibig sabihin nito ay “magbantay; maging alisto.” Ginamit ni Mateo ang terminong ito sa Mat 24:43; 25:13; 26:38, 40, 41. Sa Mat 24:44, iniugnay niya ito sa kahalagahan ng pagiging “handa.”—Tingnan ang study note sa Mat 26:38.

katiwala: O “tagapamahala sa sambahayan.” Ang salitang Griego na oi·ko·noʹmos ay tumutukoy sa isang tao na inatasang mangasiwa sa mga tagapaglingkod, kahit na siya mismo ay isa ring tagapaglingkod. Noon, kadalasan nang ang pinipili para sa posisyong ito ay isang tapat na alipin na inatasang mangasiwa sa mga pag-aari ng panginoon niya. Kaya talagang pinagkakatiwalaan ang ganitong alipin. Ganiyang klase ng katiwala, o tagapamahala sa sambahayan, ang lingkod ni Abraham na “namamahala sa lahat ng pag-aari niya.” (Gen 24:2) Ganiyan din si Jose, gaya ng makikita sa Gen 39:4. Ang “katiwala” sa ilustrasyon ni Jesus ay nasa pang-isahang anyo, pero hindi ito nangangahulugang tumutukoy ito sa isang partikular na tao. Gumagamit kung minsan ang Kasulatan ng pangngalang nasa pang-isahang anyo para tumukoy sa isang grupo, gaya noong sabihin ni Jehova sa bansang Israel: “Kayo [pangmaramihan] ang mga saksi ko, . . . oo, ang lingkod [pang-isahan] ko na aking pinili.” (Isa 43:10) Kaya ang ilustrasyong ito ni Jesus ay tumutukoy rin sa isang grupong pinagkakatiwalaan. Sa kaparehong ilustrasyon na nasa Mat 24:45, ang aliping ito ay tinawag na “ang tapat at matalinong alipin.”

matalinong: Ang salitang Griego para dito ay nangangahulugang may kaunawaan, nag-iisip muna, maingat, at marunong sa praktikal na paraan. Ginamit din ang salitang Griegong ito sa Mat 7:24 at 25:2, 4, 8, 9. Ginamit ng Septuagint ang salitang ito sa Gen 41:33, 39 sa paglalarawan kay Jose.

alipin: Ang paggamit ng pang-isahang anyo na “alipin” sa ilustrasyon ni Jesus ay hindi nangangahulugang tumutukoy lang ito sa isang partikular na tao. Gumagamit kung minsan ang Kasulatan ng pangngalang nasa pang-isahang anyo para tumukoy sa isang grupo, gaya noong sabihin ni Jehova sa bansang Israel: “Kayo [pangmaramihan] ang mga saksi ko, . . . oo, ang lingkod [pang-isahan] ko na aking pinili.” (Isa 43:10) Sa kaparehong ilustrasyon na nasa Luc 12:42, ang aliping ito ay tinawag na “ang tapat na katiwala, ang matalino.”—Tingnan ang study note sa Luc 12:42.

mga lingkod ng sambahayan: Ang terminong ito ay tumutukoy sa lahat ng nagtatrabaho sa sambahayan ng panginoon.

dumarating: Ang una sa walong pagtukoy sa pagdating ni Jesus sa kabanata 24 at 25 ng Mateo. (Mat 24:42, 44, 46; 25:10, 19, 27, 31) Sa mga pagtukoy na ito, gumamit ng iba’t ibang anyo ng pandiwang Griego na erʹkho·mai, “dumating.” Dito, ginamit ang terminong ito may kaugnayan sa mga tao sa pangkalahatan, partikular na sa pagdating ni Jesus bilang Hukom para maghayag at maglapat ng hatol sa panahon ng malaking kapighatian.

pagdating: Tingnan ang study note sa Mat 24:30.

aliping iyon: Ang alipin sa talatang ito ay ang katiwalang binabanggit sa Luc 12:42. Kung ang “aliping iyon” ay tapat, gagantimpalaan siya. (Luc 12:43, 44) Pero kung hindi siya tapat, paparusahan siya “nang napakatindi.” (Luc 12:46) Ang pananalitang ito ni Jesus ay babala para sa tapat na katiwala. Sa kaparehong ilustrasyon sa Mat 24:45-51, hindi sinasabi ni Jesus na magiging “masama ang aliping iyon” o na may aatasan siyang ‘masamang alipin.’ Sa halip, binababalaan niya ang tapat na alipin sa mangyayari kung magkakaroon ito ng mga katangiang gaya ng sa isang masamang alipin.

masama ang aliping iyon: Ang pananalitang ito ni Jesus ay babala para sa tapat at matalinong alipin, na binabanggit sa Mat 24:45. Hindi sinasabi ni Jesus na magiging “masama ang aliping iyon” o na may aatasan siyang ‘masamang alipin.’ Sa halip, binababalaan niya ang tapat na alipin sa mangyayari kung magkakaroon siya ng mga katangiang gaya ng sa isang masamang alipin. Ang ganoong di-tapat na alipin ay paparusahan “nang napakatindi.”—Mat 24:51; tingnan ang study note sa Luc 12:45.

mapagkunwari: O “mapagpaimbabaw.” Ang salitang Griego na hy·po·kri·tesʹ ay tumutukoy noong una sa mga Griego (at pagkatapos ay sa mga Romano) na umaarte sa entablado at nakasuot ng malalaking maskara na pampalakas ng boses. Nang maglaon, ginamit ang terminong ito para tumukoy sa sinumang nagpapanggap at nagtatago ng totoo niyang motibo o personalidad. Dito, tinawag ni Jesus na “mapagkunwari” ang mga Judiong lider ng relihiyon.—Mat 6:5, 16.

magngangalit ang mga ngipin nila: Nagpapahiwatig ito ng matinding stress, kawalan ng pag-asa, at galit, na posibleng may kasama pang pagsasalita ng masakit at marahas na paggawi.

paparusahan siya nang napakatindi: Lit., “hahatiin siya sa dalawa.” Maliwanag na hindi naman literal ang ibig sabihin nito; nangangahulugan lang ito ng matinding parusa.

mapagkunwari: Tingnan ang study note sa Mat 6:2.

magngangalit ang mga ngipin niya: Tingnan ang study note sa Mat 8:12.