Mazuŵa nganu, asayansi ndipuso ŵanthu wo apanga vinthu vakupambanapambana asambira vinthu vinandi kutuliya ku nyama ndipuso vakume. (Jobu 12:7, 8) Yiwu afufuza mo vinthu vachilengedu vikupangikiya kuti apangi vinthu vinyaki vasonu mwakukope ku vinthu vachilengedu kweniso kuti asazgiyeku lusu pa vo akupanga kali. Po muwona vakuyeruzgiyapu va munkhani iyi, jifumbeni kuti, ‘Ndiyani ngwakwenere kupasika ulemu wosi?’

Kumbi ŵanthu wo apanga ndegi angasambiranji ku somba za whelu? Pe vinandi vo angasambira. Somba yikulu ya whelu yingazita makilogilamu pafupifupi 30,000. Somba yeniyi ye ndi liŵavu lakulama kweniso viphyephyi viŵi mumphepeti mwaki vakuwoneka nge mapapa. Somba yeniyi njitali mamita 12 kweni yitenda liwi ukongwa mumaji kweniso kwambula kusuzgika.

Akufufuza azizwa ukongwa ndi mo somba iyi yichitiya chifukwa ye ndi liŵavu lakulama kweni yisuzgika cha kupetuka. Yiwu akusaniya kuti somba iyi yichita ivi chifukwa cha mo viphyephyi vaki vamumphepeti vikupangikiya. Kukumaliya kwa viphyephyi venivi nkhwakusilirika cha nge mo ngaliri mapapa nga ndegi kweni kukukenyekakenyeka nge sowu.

Whelu yitenda umamphaumampha mumaji chifukwa timakenyamakenya teniti titovya kuti yisoke muchanya kweniso kuti maji ngaleki kuyiguziya kuvuli. Kumbi yichita wuli venivi? Magazini yinyaki yikamba kuti timakenyamakenya teniti tichitisa kuti viphyephyi vijumphengi kwambula kusuzgika mumaji, chinanga mphanyengu yo yitenda mwakulazisa mutu kuchanya.¹⁰—Natural History.

Kumbi wo apanga vinthu, angapanganji mwakukope ku viphyephyi va somba ya whelu? Viwoneka kuti angapanga mapapa nga ndegi ngambula visulu vinandi vo vingawovya kuti ndegi yiyendengi mwambula kusuzgika mumphepu. Mapapa ngenanga ngangawovya kuti ndegi zileki kuchita ngozi pafupipafupi ndipuso ngangasuzga cha kunganozga asani nganangika. Kaswiri munyaki yo wafufuza mo vinthu vamoyu vikupangikiya, John Long, wawona kuti pambula kuswera yapa “ŵanthu ayambengi kupanga ndegi zikuluzikulu za mapapa ngakuyanana ndi viphyephyi va somba za whelu.”¹¹

Mbuneneska kuti mapapa nga ndegi atingapanga mwakukope ku mapapa nga tiyuni. Kweni pambula kuswera yapa, ŵanthu wo apanga vinthu mwakukope ku mapapa nga tiyuni, aluta panthazi ukongwa ndi lusu lenili. Magazini yinyaki yingukamba kuti: “Akufufuza a pa yunivesite ya Florida apanga kandegi kakuyesiyapu waka kakwende limoti pe ndipu kachita vinthu nge mo kachitiya kayuni ka seagull. Kandegi kenaka katuma pamalu ngamoza muchanya, kasika  pasi pamwenga kukwera muchanya mwaliŵi ukongwa.”¹²—New Scientist.

Kayuni yaka kaduka mwakuziziswa ukongwa muchanya chifukwa kapinda ndi katambasuwa mapapa ngaki. Magazini iyi yingukamba kuti chifukwa chakukope mo mapapa nga kayuni yaka ngachitiya, “kandegi ka masentimita 61 kenaka ke ndi kainjini ko kachitisa kuti tivisulu tinyaki tikhwinyatisengi pamwenga kutambasuwa mapapa ngaki.” Mapapa yanga ngakupangika mwalusu ukongwa ndipu ngachitisa kuti kandegi kenaka kamengi pamalu ngamoza muchanya ndipuso kusika pakati pa nyumba zitalizitali. Asilikali anyaki akhumbisisa kuti apangi ndegi nge yeniyi kuti ayigwiriskiyengi ntchitu pakupenja vidya va nkhondu vakofya mumatawuni ngakulungakulu.

Kayuni ka seagull katuvwa kuzizira ukongwa cha chinanga kuti kangama pa ayisi. Kumbi venivi vichitika wuli? Kayuni yaka kakupangika nge mo nyama zinandi zo zija kumalu ngakuzizira zikupangikiya.

Kuti muvwisi mo kachitiya, yeruzgiyani kuti mapayipi ngaŵi nga maji ngamangika pamoza. Mupayipi yinyaki mutenda maji ngakufunda ndipu mu yinyaki mutenda ngakuzizira. Asani maji ngakufunda kweniso ngakuzizira ngatenda mumapayipi ngenanga ndipu ngalazgiya kumoza, pafupifupi hafu ya kufunda kwa maji ngakotcha kulutengi mumaji ngakuzizira. Kweni asani maji ngakotcha ndipuso ngakuzizira ngatenda mumapayipi ngenanga ndipu ngalazgiya kwakupambana, pafupifupi kufunda kosi kwa maji ngakotcha kulutengi mumaji ngakuzizira.

Asani kayuni ka seagull kama pa ayisi, ndopa zaki zakuzizira zo zituwa kusi kumalundi ngaki zifunda asani zijumphana ndi zakufunda zo zisikiya kumalundi. Venivi vitovya kuti kayuni yaka kalekengi kuvwa kuzizira ukongwa muliŵavu laki losi. Kaswiri munyaki wakupanga ndegi, Arthur P. Fraas, wangukamba kuti “ndopa zitenda mwakuziziswa ukongwa mumalundi nga kayuni yaka.”¹³ Kayuni yaka kakupangika  mwakuziziswa ukongwa mwakuti asayansi anyaki ayesesa kuti akope ku kayuni kenaka.

Pambula kuswera yapa, wupu wa NASA (National Aeronautics and Space Administration) ukwamba kupanga roboti la malundi 8 lo litenda nge chipiliri. Kweniso, ŵanthu anyaki alusu ku Finland akupanga gandaganda ya malundi 6 ndipu yitenda mumalu ngakusuzga ukongwa nge mo vichitiya vidononu vinyaki va malundi 6. Asayansi anyaki akupanga malaya ngo nge ndi tinthu nge timamba to tijulika ndi kujalika nge mo chichitiya chimbewu cha payina. Malaya ngenanga ngasintha mwakukoliyana ndi kufunda pamwenga kuzizira kwa liŵavu la munthu yo wavwala. Kampani yinyaki yipanga galimotu mwakukope ku somba yakuwoneka nge bokosi yo yitenda liŵi ukongwa mumaji. Asayansi anyaki afufuza vikonkhombi va nkhonu zinyaki za munyanja kuti akopiyeku mo angapangiya vakuvwala va nkhondu vakukho kweniso vipepu vo vingavikiliya munthu.

Pe vinthu vinandi vo ŵanthu angapanga mwakukope ku chilengedu. Asayansi akupanga pulogilamu yinyaki yapakompyuta kuti asungengemu vo afufuza vakukwaskana ndi vinthu vachilengedu kuti viŵawovyengi asani akhumba kupanga chinthu chinyaki. Magazini yinyaki yingukamba kuti asayansi agwiriskiya so ntchitu pulogilamu yeniyi “kuti asaniyi nthowa zo angapangiya vo akhumba.” Vinthu vo visungika mupulogilamu yeniyi vidanika kuti “vo tingapanga kutuliya ku chilengedu.” Kweni kampani pamwenga munthu yo wayamba kupanga chinthu ndiyu watenere kulembesa kuboma vo wapanga. Magazini iyi yingukamba so kuti zina lo akupereka ku vinthu vo visanirika mupulogilamu iyi lilongo kuti asayansi apanga vinthu mwakukope dankha ku vinthu vachilengedu.”¹⁴—The Economist.

Kweni kumbi vinthu vachilengedu vakuziziswa venivi vikujaku wuli? Asayansi anandi aŵanaŵana kuti vinthu vachilengedu vikupangika mwalusu ukongwa chifukwa chakuti vachitanga kusambuka kamanakamana kwa vyaka mamiliyoni nganandi. Kweni asayansi anyaki awona viyo cha. Mwakuyeruzgiyapu, kaswiri munyaki wakufufuza vinthu vamoyu, Michael J. Behe wangulemba m’magazini yinyaki kuti: “Mo vinthu vachilengedu viwoneke vilongo ukaboni wakukwana wakuti vikuchita kupangika ndi munthu munyaki ndipu palivi yo wangasuska.”  Iyu wangukamba so kuti: “Asani chinthu chiwoneke limu kuti chikuchita kupangika ndi munthu munyaki, palivi chifukwa chakuti munyaki wasuskiyengi.”¹⁵—The New York Times ya February 7, 2005.

Kukamba uneneska, munthu yo wapanga mapapa ngamampha ukongwa nga ndegi ngo ngangawovya kuti yidukengi umampha muchanya ndiyu wakhumbika kupasika ulemu wosi chifukwa cha lusu laki. Kweniso munthu yo wangapanga laya lapachanya ukongwa pamwenga yo wangapanga galimotu yapachanya ukongwa wangakhumbika so kupasika ulemu chifukwa cha lusu laki. Kweni munthu wangambika mlandu asani wangapanga chinthu chinyaki mwakukope kuchinthu cho munthu munyaki wakuchipanga kali kweni watondeka kutumbika yo wangwamba kuchipanga.

Sonu ŵanaŵaniyani fundu izi: Akaswiri anandi apanga vinthu mwalusu chifukwa chakuti akope ku vinthu vachilengedu. Anyaki akamba kuti vamoyu vikupangika mwalusu nadi kweni pengavi munthu weyosi wazeru yo wanguwovya kuti visambuki. Kumbi yimwi muwona kuti fundu yeniyi njakuvwika? Asani munthu yo wapanga chinthu mwakukope ku chinthu chinyaki ndiyu wakhumbika zeru, kwewuli yo wangwamba kuchipanga? Sonu ndiyani yo wakhumbika kupasika ulemu wosi, yo wangwamba kuvipanga pamwenga yo wachita kukope?

Chifukwa chakuwona maukaboni ngakuwoneke limu mu vinthu vachilengedu, ŵanthu anandi azomereza mazu nga m’Bayibolu ngo Paulo wangulemba ngakuti: ‘Mijalidu yaku [Chiuta] yambula kuwoneka, kung’anamuwa nthazi zaki zambula kumala ndipuso udindu waki wakuti ndi Chiuta, yiwoneka umampha kutuliya po charu chikulengeke kuluta munthazi, pakuti yiwoneke mu vinthu vo iyu wakulenga.’—Aroma 1:19, 20.