Skip to content

Ino Torah Ninzi?

Ino Torah Ninzi?

Bwiinguzi bwamu Bbaibbele

 Ibbala eeli lizwa kubbala lyamu Chihebrayo lilembwa kuti toh·rahʹ, lyalo likonzya kusandululwa kuti malailile, njiisyo, naa mulawo. a Zikozyanyo zitobela zitondezya mbolibelesyegwa mu Bbaibbele ibbala eeli lya Chihebrayo.

  •   Toh·rahʹ kanji-kanji lyaamba mabbuku aakusaanguna osanwe aamu Bbaibbele​—Matalikilo, Kulonga, Levitiko, Myeelwe, a Deuteronomo. Alimwi aaya aitwa kuti Pentateuch, ibbala lizwa kubbala lya Chigiriki ilyaamba kuti “mavolyumu osanwe.” Torah lyakalembwa a Musa, aboobo liitwa kuti “bbuku lya Mulawo wa Musa.” (Joshua 8:​31; Nehemiya 8:1) Kulibonya kuti kusaanguna lyakalembwa kalili bbuku lyomwe, pele lyakazooandanizyigwa kutegwa kacuuba-uba kuba anjiyo.

  •   Toh·rahʹ alimwi lilabelesyegwa kwaamba milawo njobakali kupegwa bana Israyeli iijatikizya makani aamwi, mbuli “mulawo [toh·rahʹ] wacituuzyo cazibi,” “mulawo uujatikizya cinsenda,” alimwi a “mulawo uujatikizya mu Naziri.”​—Levitiko 6:​25; 14:57; Myeelwe 6:​13.

  •   Toh·rahʹ zimwi ziindi lyaamba kupa malailile alimwi akuyiisya, tacikwe makani naa mbaazyali, basibusongo, naa Leza.​—Tusimpi 1:8; 3:1; 13:14; Isaya 2:3, bupanduluzi buyungizyidwe.

Ino Torah Ninzi?

  •   Makani aajatikizya Leza mbwaakali kubeendelezya bantu kuzwa ciindi cakulenga kusikila kulufwu lwa Musa.​—Matalikilo 1:​27, 28; Deuteronomo 34:5.

  •   Malailile aajatikizya Mulawo wa Musa. (Kulonga 24:3) Mulawo ooyu ujisi malailile aainda ku 600. Uudumide akati kangawo wiitwa kuti Shema, naa kulyaambilila zyalusyomo kwaba Juda. Cibeela cimwi caamba kuti: “Mweelede kuyanda Jehova Leza wanu amoyo wanu woonse, abuumi bwanu boonse alimwi anguzu zyanu zyoonse.” (Deuteronomo 6:​4-9) Jesu wakaamba kuti ooyu “ngomulawo mupati alimwi ngonguwe wakusaanguna.”​—Matayo 22:36-​38.

  •   Ziindi zibalilwa ku 1,800 zyazina lya Leza lyakuti, Jehova. Muciindi cakukasya kulibelesya zina lya Leza, Torah lijisi milawo yaamba kuti bantu ba Leza beelede kulyaamba zina eeli.​—Myeelwe 6:​22-​27; Deuteronomo 6:​13; 10:8; 21:5.

Makani aakubeja kujatikizya Torah

 Makani aakubeja: Milawo ya Torah taimani, tayeelede kubikkwa ambali.

 Makani aamasimpe: Ma Bbaibbele aamwi aamba kujatikizya zibeela zigaminide zyamilawo ya Torah​—kubikkilizya ayeeyo iijatikizya Sabata, bapaizi, Abuzuba Bwakumanya Milandu​—kuti ‘njalyoonse.’ (Kulonga 31:16; 40:15; Levitiko 16:33, 34) Nokuba boobo, ibbala lya Chihebrayo lyakabelesyegwa mutupango ootu alimwi lilakonzya kwaamba kuti njalyoonse pesi kutali mane kukabe kutamani. b Cizuminano ca Mulawo wa Musa nocakabeleka kwamyaka iili 900, Leza wakaamba kuti ciyoonjililwa busena a “cizuminano cipya.” (Jeremiya 31:31-​33) Eelyo “mukwaamba kuti ‘cizuminano cipya,’ [Leza] wapa kuti [cizuminano] cakusaanguna cibule mulimo.” (Bahebrayo 8:​7-​13) Cakakaleka kubeleka myaka iibalilwa ku 2,000 yainda kweelana alufwu lwa Jesu Kristo.​—Baefeso 2:​15.

 Makani aakubeja: Zilengwa zyaba Juda nzyobakali kwaamba amulomo alimwi a Talmud zilaanguzu zyeelene buyo a Torah yakalembwa.

 Makani aamasimpe: Kunyina bumboni bwamu Magwalo buliko ibutondezya kuti Leza wakapa Musa mulawo waamulomo buyo iwakeelede kweendelana a Torah yakalembedwe. Muciindi caboobo, Bbaibbele lyaamba kuti: “Jehova wakazumanana kwaambila Musa kuti: ‘Weelede kwaalemba majwi aaya.’” (Kulonga 34:27) Mulawo wakulwiidwa buyo, walo iwakazoolembwa mubbuku litegwa Mishnah, alimwi ilyakazooitwa kuti Talmud, ujisi zilengwa zyaba Juda izyakatalikila kuba Farisi. Zilengwa eezyi zyakali kwiindana ancolyaamba Torah. Akaambo kaceeci, Jesu wakaambila ba Farisi kuti: “Mwapa kuti jwi lya Leza libe lyabuyo akaambo katunsiyansiya twanu.”​—Matayo 15:​1-9.

 Makani aakubeja: Bamakaintu tabeelede kuyiisyigwa Torah.

 Makani aamasimpe: Mulawo wa Musa wakali kubikkilizya amalailile aakuti Mulawo woonse weelede kubalwa kubana Israyeli boonse, kubikkilizya abamakaintu abana. Nkaambo nzi? “Kuti baswiilile akwiiya kuyoowa Jehova Leza [wabo] akulomya kutobela majwi oonse aa Mulawo ooyu.”​—Deuteronomo 31:10-​12. c

 Makani aakubeja: Torah lijisi milumbe iisisidwe.

 Makani aamasimpe: Musa, iwakalemba Torah, wakaamba kuti mulumbe ooyu ulalimvwisya alimwi boonse balakonzya kuubala, tausisidwe pe (Deuteronomo 30:11-​14) Makani aakuti kuli mulumbe uusisidwe ajanika mu Kabbalah, naa mubbuku lyazilengwa zyaba Juda, lyalo litobela “twaano twakubeja twakapangwa cabucenjezu” ikupandulula Magwalo. d​—2 Peter 1:​16.

a Amubone bbuku lyakalembululwa lyakuti The Strongest Strong’s Exhaustive Concordance of the Bible, entry 8451 mucibeela cakuti “Hebrew-Aramaic Dictionary-Index to the Old Testament.”

b Amubone bbuku lyakuti Theological Wordbook of the Old Testament, Volume 2, peeji 672-​673.

c Mukwiimpana ancoliyiisya Torah, zilengwa zyaba Juda zyakali kubakasya bamakaintu kulibala Torah. Mucikozyanyo, bbuku lya Mishnah lyakazubulula Rabbi Eliezer ben Hyrcanus kaamba kuti: “Kufwumbwa muntu uuyiisya mwanaakwe Torah, cili buyo mbuli kuti umuyiisya makani aazisapi.” (Sotah 3:4) Mu Jerusalem Talmud bakabikkilizya ncakaamba: “Majwi aali mu Torah ayelede kuumpwa amulilo muciindi cakuumpa bamakaintu.”​—Sotah 3:​19a.

d Mucikozyanyo, bbuku litegwa Encyclopaedia Judaica lyaamba boobu kujatikizya muuya ngobakajisi kujatikizya: “Torah tacaambi cintu cigaminide, pele lyaamba zintu zinji ziinde-indene, mubukkale bwiindene.”—Second edition, Volume 11, peeji 659.