XISWAHILI i ririmi leri vulavuriwaka hi vanhu vo tlula 100 wa timiliyoni eka matiko lama lavaka ku endla 12 exikarhi ni le vuxeni bya Afrika. * I ririmi leri vulavuriwaka ematikweni man’wana yo tanihi le Kenya, Tanzania ni le Uganda. Ematikweni lama nga ekusuhi, Xiswahili i ririmi leri vanhu va ri toloveleke, leri endlaka leswaku vanhu va le tindhawini teto va ya emahlweni ni bindzu ni ku vulavurisana hi ku olova.

Xiswahili xi hoxe xandla swinene eku endleni ka leswaku vanhu va le Afrika Vuxa va va ni vun’we. Hi xikombiso, eTanzania ntsena ku ni tindzimi to hambana-hambana ta 114 leti vulavuriwaka. Ehleketa u ri karhi u famba tikhilomitara ta 40 ku ya eka 80 ntsena ku suka ekaya ra wena u ri karhi u hlangana ni vanhu lava vulavulaka ririmi ro hambana hi ku helela ni ra wena! Nakambe minkarhi yin’wana vanhu hinkwavo lava vulavulaka ririmi leri fanaka va tshama eswimitanini swi nga ri swingani ntsena. Xana a wu ta burisana njhani na vona? Swa olova ku vona leswaku ha yini swi ri swinene ku va ni ririmi leri tolovelekeke.

Ku vuriwa leswaku Xiswahili xi sungule ku vulavuriwa ku sukela hi lembe-xidzana ra vukhume. Xi sungule ku tsariwa hi lembe-xidzana ra vu-16. Lava va dyondzeke ku vulavula Xiswahili va hatle va swi xiya  leswaku marito yo hlayanyana ma fana ni ya Xiarabu. Entiyisweni, marito ya kwalomu ka tiphesente ta 20 ya Xiswahili ma huma eka Xiarabu, loko tiphesente leti saleke ti huma eka tindzimi to sungula ta le Afrika. Xisweswo, a swi hlamarisi leswi Xiswahili a xi tsariwe eka tsalwa ra Xiarabu ku ringana malembe yo hlayanyana ya madzana.

Namuntlha Xiswahili xi tsariwe eka tsalwa ra Xirhoma. Xana ku endleke yini? Ha yini swi cincile? Leswaku hi kuma nhlamulo, a hi tlheleleni endzhaku exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-19 loko varhumiwa vo sungula va le Yuropa va fika eAfrika Vuxa, va tiyimisele ku avelana marungula ya Bibele ni vaaki va le matiko-xikaya.

Hi 1499 loko Vasco da Gama a ri karhi a famba edzongeni wa Afrika hi xikepe, varhumiwa va Maputukezi va sungule vukhongeri bya Khatoliki eAfrika Vuxa hi ku aka kereke eZanzibar. Hambiswiritano, ku nga si hela malembe ya 200, Maputukezi ku katsa ni “Vukreste” bya vona va hlongoriwile exifundzheni xexo hi vanhu va kwalaho lava a va ma kaneta.

Swi teke malembe ya 150 Rito ra Xikwembu ri nga si tlhela ri chumayeriwa eAfrika Vuxa. Kutani sweswi a ri tisiwe kwalaho hi murhumiwa wa Mujarimani, ku nga Johann Ludwig Krapf. Loko a fika eMombasa, le Kenya, hi 1844, vanhu vo tala lava a va tshama eribuweni ra le Afrika Vuxa a ku ri Mamoslem, loko vanhu vo tala lava a va tshama ekule ni lwandle va namarhele eka ndhavuko wa vona ni mikhuva yo tala ya vukhongeri. Krapf a a vona swi ri swa nkoka leswaku vanhu hinkwavo va va ni Bibele.

Handle ko dya nkarhi, Krapf u nambe a sungula ku dyondza ririmi ra Xiswahili. Hi June 1844 endzhakunyana ka loko a ha ku fika, u sungule ntirho wo tika wo hundzuluxela Bibele. Khombo ra kona, hi n’hweti leyi landzeleke u feriwe hi nghamu yakwe leyi a va ri ni malembe mambirhi va tekanile, ivi endzhaku ka masiku ma nga ri mangani ku fa ricece ra vona ra xinhwanyetana. Hambileswi a a ri ni gome hikwalaho ka sweswo, u ye emahlweni ni ntirho wa nkoka wo hundzuluxela Bibele. Hi 1847, ku kandziyisiwe tindzima tinharhu to sungula ta buku ya Genesa naswona ti ve tsalwa ro sungula ku kandziyisiwa hi ririmi ra Xiswahili.

Krapf hi yena wo sungula ku tirhisa tsalwa ra Xirhoma ematshan’weni ya tsalwa ra Xiarabu leri tolovelekeke leswaku a tsala Xiswahili. Swivangelo swin’wana leswi a swi nyikeleke leswi endleke leswaku a tshika tsalwa ra Xiarabu a ku ri leswi “maletere ya Xiarabu a ma ta tika ku ma tirhisa eka vanhu va le Yuropa” lava endzhakunyana a va ta va va ri karhi va dyondza ririmi naswona “tsalwa ra Xirhoma a ri ta endla swi olova eka ‘vanhu va le matiko-xikaya leswaku va dyondza tindzimi ta le Yuropa.’” Tsalwa ra Xiarabu ri hambete ri tirhisiwa hi van’wana ku ringana malembe yo tala; swiphemu swa Bibele swi humesiwe swi huma eka rona. Hambiswiritano, ku tirhisa tsalwa ra Xirhoma hakunene swi endle leswaku swi olova eka vanhu vo tala leswaku va dyondza Xiswahili. A swi kanakanisi  leswaku varhumiwa vo tala ni swichudeni swin’wana leswi vulavulaka Xiswahili swi tsake swinene hi ku cinca loku endliweke.

Ku engetela kwalaho, Krapf a nga lo va munhu wo sungula ku hundzuluxela Rito ra Xikwembu hi Xiswahili kambe u endle leswaku endzhakunyana ku va ni vahundzuluxeri. U humese buku yo sungula yo dyondzisa ririmi ra Xiswahili ni xihlamusela-marito xa ririmi rero.

Ebukwini yo sungula ya tindzima to sungula tinharhu ta Genesa, vito ra Xikwembu a ri hundzuluxeriwe hi ku olova ri va “Lowa Matimba Hinkwawo.” Hambiswiritano, eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, vavanuna van’wana vo hlayanyana va fike eAfrika Vuxa laha va yeke emahlweni ni ntirho wo hundzuluxela Bibele hinkwayo hi Xiswahili. Van’wana va vona a ku ri Johann Rebmann, William Taylor, Harry Binns, Edward Steere, Francis Hodgson na Arthur Madan.

Lexi xiyekaka eka byin’wana bya vuhundzuluxeri byebyo byo sungula a ku ri ku katsiwa ka vito ra Xikwembu, ku nga ri eka tindhawu ti nga ri tingani ntsena kambe eka Matsalwa hinkwawo ya Xiheveru! Lava a va hundzuluxela va ri eZanzibar va hundzuluxele vito ra Xikwembu ri va “Yahuwa,” loko lava a va ri eMombasa va ri hundzuluxele ri va “Jehova.”

Hi 1895 Bibele leyi heleleke ya Xiswahili a yi kumeka. Eka makume ya malembe lama landzeleke, vuhundzuluxeri byo hlayanyana byi endliwe byi kumeka, hambileswi byin’wana bya byona byi nga hangalasiwangiki ngopfu. Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, ku endliwe matshalatshala lamakulu leswaku ririmi ra Xiswahili ri va rona leri tirhisiwaka ngopfu eAfrika Vuxa. Leswi swi endle leswaku ku humesiwa Bibele leyi vitaniwaka Swahili Union Version hi 1952, leyi veke vuhundzuluxeri lebyi tirhisiweke ngopfu. Leswi swi endle leswaku vuhundzuluxeri lebyi nga ni vito ra Xikwembu leri nge “Yehova” ku va byona lebyi amukeriwaka swinene hi Xiswahili.

Lexi twisaka ku vava, loko vuhundzuluxeri byo sungula byi nga ha kandziyisiwi, vito ra Xikwembu ri sungule ku nyamalala. Vuhundzuluxeri byin’wana lebyintshwa byi ri suse hi ku helela, loko byin’wana byi ri siya katsongo eka tindhawu tin’wana. Hi xikombiso, eka vuhundzuluxeri lebyi vuriwaka Union Version vito ra Xikwembu ri humelela minkarhi ya 15 ntsena naswona loko yi pfuxetiwa hi 2006, vito rero ri kumekile kambe minkarhi ya 11 ntsena. *

Loko vuhundzuluxeri byebyo byi ri karhi byi susa vito ra Xikwembu kun’wana ni kun’wana laha ri humelelaka kona, ku ni nchumu wun’wana lowu tsakisaka. Nchumu lowu xiyekaka lowu kombisiweke eka rin’wana ra matluka yo sungula i mhaka leyi nga erivaleni ya leswaku vito ra Xikwembu i Yehovha. Leswi swi vonake swi pfuna swinene eku pfuneni ka vanhu lava lavaka ntiyiso leswaku va tiva vito ra Tata wa hina wa le tilweni eka tikopi ta vona ta Bibele.

Kambe leswi a swi heleli kwalaho. Hi 1996 ku humesiwe Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki hi Xiswahili. Lebyi i vuhundzuluxeri byo sungula ku va ni vito  ra Yehovha minkarhi ya 237 ku suka eka Matewu ku ya eka Nhlavutelo. Sweswo swi landzeriwe hiloko hi 2003 ku humesiwa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima, ku nga Bibele leyi heleleke hi Xiswahili. Ku fikela sweswi, ku ni tikopi ta kwalomu ka 900 000 ta Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa hi Xiswahili leti kandziyisiweke.

Vito ra Xikwembu a ra ha siviwanga hi ku tirhisa swithopo swo karhi kumbe hi ku nga ri hlawulekisi hi ku ri hlamusela katsongo eka rito ro rhanga. Sweswi loko vanhu va timbilu letinene va pfula Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa hi Xiswahili, va tshinela ekusuhi na Yehovha nkarhi na nkarhi loko va hlaya rin’wana ra mavito yakwe lama humelelaka minkarhi leyi tlulaka 7 000.

Vuhundzuluxeri lebyi byi tlhele byi tiyimisela ku tirhisa Xiswahili xa manguva lawa lexi olovaka ku xi twisisa lexi fikelelaka vanhu hinkwavo lava vulavulaka Xiswahili va le Afrika Vuxa. Ku engetela kwalaho, swihoxo leswi kumiweke eka Matsalwa yo hlayanyana eka vuhundzuluxeri byin’wana swi susiwile. Hikwalaho ka sweswo, muhlayi a nga swi xiya leswaku u le ku hlayeni ka “marito lama lulameke ya ntiyiso” tanihi leswi ma huhuteriweke hi Muvumbi wa hina, ku nga Yehovha Xikwembu.—Eklesiasta 12:10.

Vanhu vo tala va kombise ku tlangela Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa bya Xiswahili. Vicent, mutirheli wa nkarhi hinkwawo wa Timbhoni ta Yehovha la nga ni malembe ya 21 u ri, “A ndzi tsake na swikunwana hikwalaho ka Xiswahili xo olova xa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa ni leswi byi vuyiseke vito ra Yehovha etindhawini leti van’wana va ri suseke kona.” Frieda, manana la nga ni vana vanharhu u vula leswaku vuhundzuluxeri lebyi byi endle leswaku swi n’wi olovela ku hlamusela tidyondzo ta Bibele eka vanhu.

Malembe yo tlula 150 ma hundzile ku sukela hi 1844 loko Krapf a sungule ku hundzuluxela Bibele ku fikela loko ku humesiwa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa bya Xiswahili. Yesu u vule leswaku u ‘kombise vito ra Tata wakwe.’ (Yohane 17:6) Sweswi hi ku tirhisa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa, Timbhoni ta Yehovha leti tlulaka 76 000 leti vulavulaka Xiswahili exikarhi ni le vuxeni bya Afrika ta tsaka eku hoxeni ka xandla leswaku vito ra Yehovha ri tiviwa hi vanhu hinkwavo.