Genda ha biroho

Genda ha rukarra rw'ebirumu

Praslin, Seychelles nambere omunyamahe Gordon yasangire orugonjo orwakaba natekereza kuba Adeni omu mwaka 1881

Ensi Kufooka Rugonjo Orurungi—Kirooto rundi Mananu?

Ensi Kufooka Rugonjo Orurungi—Kirooto rundi Mananu?

ORUGONJO! Obuturora ebiikaro ebirungi ha tivi rundi omu magaziini tutunga ekihika eky’okugonza kurambura ebiikaro binu kusobora kuhuumura n’okwebwa ebizibu byaitu. Baitu nk’oku tukimanyire kurungi, n’obutugaruka omu maka gaitu hanyuma y’okurambura, ebizibu tubisanga nk’oku twabisigire.

Kinu n’obukiraaba nukwo kiri, omuntu obwarora orugonjo orurungi akwatwaho muno. Kinu kituletera kwekaguza: ‘Orugonjo orurungi kirooto kwonka? Obukiraaba nukwo kiri, habwaki abantu barugonza muno? Kandi mali rulibaho?’

ENYIKIRIZA EZIRUKUKWATA HA RUGONJO ORURUNGI

Habw’emyaka nyingi, abantu baingi baikaire nibagonza kumanya ha birukukwata ha orugonjo orurungi. Baibuli ebazaaho “orugonjo omu Adeni” ekyaletiire baingi kugonza kumanya biingi ebirukukwata ha rugonjo runu. Kiki ekyaletiire orugonjo runu kuba rurungi muno? Baibuli n’etugambira ngu: “[Yahwe] Ruhanga akameza omuti gwona ogusemeriire amaisom, nemiti yona esemeriire okulibwa.” Orugonjo runu, rukaba niruzooka kurungi kandi kyali kiikaro ekirungi. Ekintu ekikaba kikyakizireyo kusikiiriza kukira byona, nugwo ‘omuti gwobwomezi’ ogukaba guli hagati omu rugonjo.​—Okubanza 2:8, 9.

Okwongereza hali eki, ekitabu eky’Okubanza nikibazaaho ebyambu bbina ebikaba nibigera kuruga omu rugonjo Adeni. Ebyambu binu bibiri na hati bimanyirwe kurungi. Kimu hali byo nikyo ekyambu Furati, kandi ekindi nikyo Hidekeri hati ekirukumanywa nka Tigris. (Okubanza 2:10-14) Ebyambu binu bibiri nibiseesa amaizi gabyo omu nyanja eya Mediterranean kurabira omu ihanga lya Iraq ey’ekaba eri omu bukama bwa Buperesi.

Kinu nikitukonyera kumanya habwaki abantu Babuperesi baikiririza muno omu rugonjo orurungi. Kapeti ey’Abaperesi ey’omu kyasa kya 16, ey’enyakuli omu lyahurro ly’ebintu ebyakara erirukwetwa Philadelphia Museum of Art, omu Pennsylvania omu ihanga lya Amerika eroho ebisisani eby’orugonjo oruli omu rugo kandi eroho n’ebyakyo. Ebigambo eby’Oruperesi ebirukuhindurwa “omusiri oguli omu rugo” nibimanyisa “orugonjo orurungi,” kandi n’ekisisani ekiri ha kapeti nikyoleka orugonjo orurungi orukaba ruli nka Adeni, Baibuli orw’ebazaaho.

Amananu gali ngu, abantu omu nsi yoona babazaaho enganikyo ezirukukwata ha rugonjo orurungi. Abantu obu bayeyongiire kuraranga omu bicweka ebirukwahukana eby’ensi, bakaikara nibabazaaho ebintu eby’abaireho omu kubanza. Baitu hanyuma y’akasumi, bakatandika kubazaaho nambere barugire nibateranizaamu enyikiriza zaabo kandi kinu kikarugamu enganikyo ezirukwahukana. N’omu kasumi kanu, abantu beeta ebiikaro ebirungi, orugonjo.

OKUSERRA ORUGONJO ORURUNGI

Bamu habarukuseruliiriza bakagamba ngu bakazoora orugonjo orurungi orukaba rubuzire. Nky’ekyokurorraho, Charles Gordon, ow’akaba ali omukuru omu ihe lya Bungereza, obuyabungire omu ihanga lya Seychelles omu mwaka 1881, akahuniira muno habw’oburungi obw’ekiikaro ekirukwetwa Vallée de Mai. Akateekereza ngu azoire orugonjo Adeni kandi hati ekiikaro kinu kikafooka eky’oburambuzi. Omu kyasa kya 15, omusaija ondi arukuruga omu ihanga lya Italy arukwetwa Christopher Columbus akateekereza ngu akaba ahikire ha rugonjo Adeni obuyahikire ha kizinga kya Hispaniola hati ekyafookere ihanga lya Dominican Republic hamu na Haiti.

Ekitabu eky’ebyafaayo ekirukwetwa Mapping Paradise, kirumu maapu eza ira ezirukuhingura 190. Kandi ezirukukira obwingi nizooleka ekisisani ekya Adamu na Hawa bali omu rugonjo Adeni. Omu maapu zinu, harumu maapu ey’embaganiza hali ezindi ey’eihirwe omu kihandiiko eky’omu kyasa kya 13 ekirukwetwa Beatus of Liébana. Ha mutwe gwa maapu enu haroho akasanduuko akarumu orugonjo hagati yako. Omu rugonjo oru, niharugamu ebyambu bbina ebiine amabara “Tigris,” “Furati,” “Indus,” hamu na “Yorudani.” Kandi buli kasonda akakasanduuko nikooleka nk’oku Obukristaayo bwajanjaire omu nsi. N’obukiraaba ngu Adeni yali etamanyirwe honyini nambere yali eri, ebintu ebirungi abantu ebi bali bagimanyireho, bikaletera abandi kugyegomba.

Omuhandiiki arukwetwa John Milton ayali aroho omu kyasa kya 17, akahandiika akatabu akarukwetwa Paradise Lost, akarukubazaaho kusiisa n’okubiingwa kwa Adamu kuruga rugonjo Adeni kusigikirra ha kitabu eky’Okubanza eky’omu Baibuli. Omu katabu kanu, akasoborra nk’oku abantu barukwija kwongera kutunga obwomeezi obutahwaho omu nsi obu nagamba ati: “Ensi yoona eri hinduka efooke rugonjo orurungi.” Hanyuma, Milton akongera yahandiika akatabu kandi akarukwetwa Paradise Regained.

OKUHINDUKA OMU NYEGESA

Abantu baikirizaaga ngu bakatandikira omu rugonjo rwa Adeni, baitu hati, bakaleka kwikiririza omu nyikiriza enu. Habwaki hati enyikiriza enu tibakyagiikiririzaamu? Kusigikirra ha katabu Mapping Paradise, ensonga eri ngu, “Abantu abarukusoma ebirukukwata ha diini . . . bakaleka kuserra kumanya nambere orugonjo orurungi ruli.”

Abanyadiini baingi begesebwa ngu nibaija kugenda omu iguru hatali kwikara omu rugonjo orurungi oruraaba omu nsi. Kandi kunu omu Zabuli 37:29 Baibuli eyegesa ngu: “Abahikire baligwetwa ensi, baragiikaramuga ebiro nebiro.” Ensi nk’oku etali rugonjo orurungi omu kasumi kanu, habwaki nitukigumya ngu omu busumi obw’omu maiso omurago gunu nigwija kuhikirra? *

ENSI YOONA NIIJA KUFOOKA ORUGONJO ORURUNGI

Yahwe Ruhanga ayahangire orugonjo Adeni, akaturaganiza ngu naija kugarraho orugonjo orurungi. Omu mulingo ki? Ijuka ngu Yesu akatwegesa kusaba: “Obukama bwawe buije. Ebyogonza bikorwe hansi nkokubabikora omu iguru.” (Matayo 6:10) Obukama bwa Ruhanga eri gavumenti erukulemwa Yesu kandi niija kwihaho obulemi bw’abantu. (Danieri 2:44) Hansi y’Obukama bwa Ruhanga nubwo ekigendererwa kye eky’okufoora ensi rugonjo orurungi kirahikirra.

Nabbi Isaya akaranga yayoleka omulingo obwomeezi buliba omu orugonjo orurungi nambere ebintu byona ebirukutuntuza abantu biriba bihoireho (Isaya 11:6-9; 35:5-7; 65:21-23) Nitukusaba okozese obu dakiika butaito kusoma ebyahandiikirwe ebyo, omu Baibuli yaawe. Obw’orasoma ebyahandiikirwe ebyo nibiija kukonyera kugumya okwikiriza kwawe omu mirago Ruhanga araganiize abantu abarukumworobera. Abo abalikara omu rugonjo balirwegondezaamu kandi baliba n’enkoragana enungi na Ruhanga Adamu ey’aferiirwe.​—Okusuku’rwa 21:3.

Nitusobora kukigumya tuta ngu, okubaho kw’orugonjo orurungi omu nsi tikiri kirooto baitu mananu? Habwokuba Baibuli n’etugambira ngu: “Iguru niryo iguru lya Mukama [Yahwe]; baitu ensi akagiha abana babantu.” Orugonjo orurungi omu nsi nirwija kubaho habwokuba Ruhanga atarukusobora kubiiha nuwe yaturaganiize. (Zabuli 115:16; Tito 1:2) Orugonjo orurungi orw’ebiro n’ebiro​—Guli mugisa ogw’amaani Baibuli erukutwegesaaho.

^ kac. 15 Ekirukuhuniiriza kiri ngu na Koran omu sura 21 orukarra 105, Al-Anbiya’ [Banabbi], nirugamba ngu: “Abahikiriire omu Baheereza baange nibaija kugweta ensi.”