MBIRI YAKALE
Herodotus
KASI vinthu vikaŵa wuli vyaka masauzandi ivyo vyajumpha? Kasi ŵanthu ŵakaŵa na mitheto wuli? Vinthu vyakale ivyo ŵanthu ŵakufukura pasi vingatovwira kumanyapo vinthu vinyake, kweni vyose yayi. Pali munthu munyake uyo wali kulemba ivyo vikachitikanga mu nyengo yake, ndipo vingatovwira kuti timanye umo ŵanthu ŵakale ŵakakhaliranga. Munthu uyu wakaŵako vyaka 2,400 ivyo vyajumpha. Zina lake wakaŵa Herodotus, ndipo wakaŵa Mugiriki wakulemba mbiri m’ma 400 B.C.E. Ivyo wakalemba vili mu buku la mutu wakuti The Histories.
Herodotus wakamba kulemba ivyo vikambiska nkhondo izo Ŵagiriki ŵakarwanga ndipo chomenechomene ivyo vikachitika kuti Ŵaperesiya ŵatimbane na Ŵagiriki pakati pa 490 na 480 B.C.E. Apo nkhondo izi zikachitikanga, Herodotus wakaŵa msepuka. Herodotus wakalemba vya nkhondo kweniso vinthu vinyake vinandi vyakukhwaskana na vyaru vyose ivyo Ŵaperesiya ŵakarwako nkhondo.
WAKALEMBA MDAUKO PERA YAYI
Herodotus wakaŵa waluso pakulongosora nkhani. Wakalembanga kalikose kuti nkhani yipulikikwe. Ivyo Herodotus wakalemba vikaŵa vyapadera chomene chifukwa wakapokera waka mu mabuku gha Boma yayi, pakuti nyengo yira mabuku ghanthena ghakasangikanga viŵi yayi.
Nyengo yira, ŵanthu ŵanandi ŵakalembanga yayi mbiri. Para munthu walembenge mbiri ndikuti wakakhumbanga kujihaya pa vinthu viwemi ivyo ŵachita ndipo ŵakalembanga pa vipilara. Herodotus wakalemba ivyo wakawonanga, ivyo wakapulika ku ŵanthu ŵakumanya mbiri, kweniso wakafumbanga ŵanthu ŵanyake awo ŵakamanyangapo kanthu pa ivyo wakakhumbanga kulemba. Herodotus wakenda mu vyaru vinandi kuti wasange vinthu vyakuti walembe. Wakakulira mu chigaŵa icho chikaŵa pasi pa Ŵagiriki cha Halicarnassus (lero ni Bodrum, kumwera kwa Turkey). Kweni wakafika mu vigaŵa vinandi vya charu cha Greece.
Herodotus wakenda mu vyaru vinandi kuti wasange vinthu vyakuti walembe
Wakaluta kumpoto kwa Black Sea m’paka ku Scythia, mu charu icho lero ni Ukraine. Kufuma kura wakaluta kumwera kwa Palestine m’paka kunena kwa Egypt. Wakanjiliraso kumafumiro gha dazi, ndipo vikuwoneka kuti wakafika ku Babylon, na kumalira kumanjiliro gha dazi, mu chigaŵa icho chikaŵa kumwera kwa charu icho lero ni Italy. Kulikose uko wakalutanga, wakawonanga na kufumbilira ndipo wakalembanga vinthu vyekha ivyo wapulika ku ŵanthu awo wakawonanga kuti ŵakuneneska.
HERODOTUS WAKALEMBA VYAUNENESKO
Chigaŵa cha buku la The Histories chakulembeka pa malukwa
Kasi ivyo Herodotus wakalemba ni vyaunenesko nadi? Pakuyowoya za vyaru ivyo wakendako kweniso vinthu ivyo wakawona na maso, ŵanthu ŵakuti ivyo wali kulemba ni vyaunenesko. Iyo wali kulongosora mitheto yinyake iyo ku Greece kukaŵavya. Wakalongosora umo ŵanthu ŵa ku Scythia ŵakasungiranga mafumu para ghafwa kweniso umo Ŵaeguputo ŵakanozgeranga vitanda vya ŵanthu kuti vileke kuvunda. Nakuti ivyo wakalongosora vikukoleranako na ivyo ŵasayansi ŵakufukura vinthu vyapasi ŵali kubowozga. Ŵanthu ŵakuyowoya kuti vinandi ivyo Herodotus wakalemba vyakukhwaskana na Egypt ni ‘vyakuzirwa chomene kuluska vyose ivyo ŵanthu ŵanyake ŵakalembapo vya charu ichi.’
Kweni kanandi Herodotus wakachichizgikanga kulemba ivyo ŵanthu ŵanyake ŵamuphalira, nangauli wakavikayikiranga. Nakuti nyengo yira ŵanthu ŵakagomezganga kuti ŵachiuta ŵakunjilirapo pa vyakuchita vya ŵanthu. Ntheura pa ivyo wali kulemba, ni vyose yayi ivyo ŵakulemba mbiri mazuŵa ghano ŵakukolerana navyo. Kweni Herodotus wakayezga kupambaniska pakati pa unenesko na vidokoni. Iyo wakayowoya kuti vinyake ivyo ŵanthu ŵakamuphalira wakavigomezga yayi. Wakayaniskanga dankha ivyo ŵanthu ŵamuphalira, kufuma apo ndipo wakalembanga.
Mu buku lakuti The Histories ndimo mukwenera kuti muli vyose ivyo Herodotus wakalemba. Pakuwona umo wakasangira ivyo wali kulemba, tingayowoya kuti wakachita vikuru chomene.
Panji Mungatemwa Kuŵerengaso Nkhani Izi
WUKANI!
Desiderius Erasmus
“Erasmus wakaŵa munthu wakumanyikwa chomene pa charu chose nga umo viliri na ŵanthu ŵanyake mazuŵa ghano.” Chifukwa wuli wakaŵa ŵakumanyikwa?
WUKANI!
Mbiri—Galileo
Mu 1992, Papa Yohane Paulo wachiŵiri wakasuska ivyo Tchalitchi la Katolika likachitira Galileo.
