Olombiali via popia hati nda ocitangi caco camamako, kunyamo wo 2030, etendelo liomanu va ka fa omo lioku sipa li ka pitahãla 8.000.000. Kuenda ovo va popia hati toke kesulilo liocita 21 oku sipa ku ka ponda eci ci soka 1.000.000.000 komanu.

Akaya, ka a siatele lika oku ponda vana va sipa. Vocitangi caco mua kongela epata, momo ci va nenela esumuo lekambo liolombongo. Handi vali unyamo lunyamo kua siata oku fa ci soka 600.000 komanu ka va sipi omo lioku fuima owisi wa kaya. Ocitangi caco ci lisanduila komanu vosi momo ka ca lelukile oku sanga olombongo vioku tata uhayele.

Ca litepa lovoveyi akuavo okuti a kisika olondotolo oku sanda ovihemba vioku a sakula, ovihemba vioku sipa via kũlĩhĩwa ciwa okuti oku siapo ocituwa caco. Dr. Margaret Chan, mitivaso yocisoko ci tukuiwa hati, Organização Mundial da Saúde wa popia hati: “Uveyi u tunda koku sipa, wa kokiwa lomunu, kuenda u yuliwa lalikolisilo olombiali kuenda lomanu vosi.”

Olofeka via siata oku likolisilako calua oco va maleko ocitangi coku sipa. Kunyamo wo 2012 kosãi Yenyenye, ci soka 175 kolofeka via tava kohuminyo yoku mãlako ocitangi coku sipa. * Pole, ono yocitangi caco yi kasi oku amamako lunene. Unyamo lunyamo, vakuakupanga olosikalu va siata oku pesela olohuluwa vialua violondolale koku linga asapulo oku sandeka olosikalu viokaliye oco va vetiye omanu vakuakusipa, ca piãla enene akãi kuenda amalẽhe va kasi kolofeka vina vi kasi oku tunda vuhukũi. Uvangi wunene wa kaya u lekisa okuti etendelo liomanu va sipa li ka amamako oku livokiya. Omanu vana va kasi oku sipa nda ka va silepo ocituwa caco, vokuenda kueci ci soka akũi akuãla kanyamo o kovaso, etendelo liolofa li ka livokiya.

Asapulo oku sandeka olomĩlu violosikalu kuenda ovihemba vi kapiwa vakaya aco, ovio vi vetiya omanu oku amamako oku kala vupika una va yongola oku siapo. Eci oco ca pita la Naoko. Eye wa fetika oku sipa eci a kala umalẽhe. Poku mõla ndomo ca enda oku lekisiwa vovingungu via sapulo, co vetiya oku sola ocituwa caco. Ndaño okuti wa mola ndomo olonjali viaye via fa luveyi wo kanser wo vapuvi, eye wamamako loku sipa ndaño eci a kala oku tekula omãla vaye vavali vafeko. Eye wa popia hati: “Ndaño nda kũlĩhile okuti ndi pondola oku kuatiwa luveyi wo kanser vapuvi loku nyõla uhayele womãla vange, pole, sia yonguile oku siapo ocituwa caco. Nda simĩle okuti lalimue eteke ndi siapo oku sipa.”

Noke Naoko, wa liwekapo oku sipa. Eye wa sanga ekuatiso kono yimue yo vetiya oku siapo ocituwa coku sipa kuenda ono yaco haiyo ya siata oku kuatisa omanu valua oku siapo ocituwa caco. Yipi ono yaco? Tanga ulandu waco.