KHOMBO: Bivhili a yo ngo fheliswa, hu sa londwi u tovholwa na u sina ha mabammbiri. Naho zwo ralo, vhaṅwalululi na vhaṱalutshedzeli a vho ngo kona u shandula mulaedza wa Bivhili. Nga zwiṅwe zwifhinga, vho lingedza u ita uri Bivhili i tendelane na pfunzo dzavho nṱhani ha uri pfunzo dzavho dzi tendelane na Bivhili. Ṱhogomelani tsumbo dzi tevhelaho:

• Fhethu ha vhurabeli: Vhukati ha ḓanani ḽa vhuṋa na ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha B.C.E., vhaṅwali vha Samaritan Pentateuch vho ṅwala maipfi ane a ri “ni fanela u fhaṱa aletare Aargaareezem,” mafheleloni a Ekisodo 20:17. Vhasamaria vho vha vha tshi ṱoḓa uri Maṅwalo a tendelane navho kha u fhaṱa thembele ngei “Aargaareezem,” kana Thavhani ya Geritsimi.

• Pfunzothendwa ya Vhuraruthihi: Hu sa athu u fhela miṅwaha ya 300 Bivhili yo no fhela u ṅwalwa, muṅwali wa zwa Vhuraruthihi o engedza maṅwe maipfi kha luṅwalo lwa 1 Yohane 5:7 ane a ri “ngei ṱaḓulu Khotsi, Ipfi na Muya Mukhethwa ndi tshithu tshithihi.” Eneo maipfi o vha e siho kha maṅwalwa a u thoma. Mugudi wa Bivhili ane a pfi Bruce Metzger o amba uri eneo maipfi o “wanala lunzhi kha maṅwalwa a Lulatin a Kale na kha Bivhili ine ya pfi [Latin] Vulgate u bva ḓanani ḽa vhurathi ḽa miṅwaha u ya phanḓa.”

• Dzina ḽa Mudzimu: Vhaṱalutshedzeli vhanzhi vho dzhia phetho ya u bvisa dzina ḽa Mudzimu kha Bivhili, vho ḓitika nga lutendo lwa Vhayuda lu sa bviho Bivhilini. Vho bvisa ḽeneḽo dzina nahone vha dzhenisa madzina zwao a nga ho “Mudzimu” kana “Murena.” Bivhilini, eneo madzina zwao ha ambeli kha Musiki fhedzi, fhedzi a dovha a ambela kha vhathu, midzimu ya zwifanyiso na Sathane.—Yohane 10:34, 35; 1 Vhakorinta 8:5, 6; 2 Vhakorinta 4:4.

NḒILA YE BIVHILI YA PONYOKA NGAYO: Tsha u thoma, naho vhaṅwe vhaṅwalululi vha Bivhili vho vha vhe si na vhulondi kana vha sa fulufhedzei, vhaṅwe vhavho vho vha vhe na vhutsila nahone vhe na vhulondi. Vhukati ha ḓanani ḽa vhurathi na ḽa vhufumi  ḽa miṅwaha C.E., Vhamasorethe vho kopa Bivhili ya Luheberu nahone eneo maṅwalwa a vhidzwa ḽiṅwalwa ḽa Vhamasorethe. Vho amba uri vho vhalela maipfi na maḽeḓere u itela u vhona arali hu na vhukhakhi. He vha vha vha tshi vhona u nga hu na vhukhakhi kha maṅwalwa avho, vho vha vha tshi ṅwala nga tsini. Vhamasorethe vho iledza u shandula maṅwalwa a Bivhili. Muphurofesa Moshe Goshen-Gottstein o ri: “U shandula mulaedza wa Bivhili zwo vha zwi tshi ḓo vha hu mulandu muhulwane vhukuma khavho.”

Tsha vhuvhili, u vha na maṅwalwa manzhi zwi thusa vhagudi vha Bivhili ṋamusi u itela u vhona hune ha vha na vhukhakhi. Sa tsumbo, lwa miṅwaha minzhi, vharangaphanḓa vha vhurereli vho funza uri Bivhili yavho ya Lulatin ndi ya vhukuma. Naho zwo ralo, kha 1 Yohane 5:7, vho dzhenisa maipfi o khakheaho e a bulwa mathomoni a ino thero. Zwenezwi zwo ita uri honoho vhukhakhi vhu wanale na kha Bivhili ya King James. Fhedzi maṅwe maṅwalwa e a waniwa o dzumbulula mini? Bruce Metzger o ṅwala uri: “Eneo maipfi a re kha [1 Yohane 5:7] a wanala kha Bivhili ya Lulatin, fhedzi ha wanali kha maṅwalwa a Bivhili oṱhe a kale (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic).” Nga nṱhani ha zwenezwo, ho bviswa maipfi o khakheaho kha Bivhili ya King James yo vusuluswaho na dziṅwe Bivhili.

Naa maṅwalwa a kale a a sumbedza uri mulaedza wa Bivhili a wo ngo shandulwa? Musi Mipombo Ya Lwanzhe Lwo Faho i tshi tumbulwa nga 1947, vhagudi vha Bivhili vho kona u vhambedza maṅwalwa a ḽiṅwalwa ḽa Luheberu ḽa Vhamasorethe na zwe zwa ṅwalwa kha mipombo ya Bivhili miṅwahani ya tshigidi yo fhiraho. Muraḓo wa tshigwada tsha vhadzudzanyi vha Mipombo Ya Lwanzhe Lwo Faho o amba uri, mupombo muthihi u na vhuṱanzi ho khwaṱhaho ha uri maṅwalo a Bivhili e a kopololwa nga Vhayuda miṅwahani i fhiraho ya tshigidi a kha ḓi fana na a kale.

Ḽaiburari ine ya pfi Chester Beatty, ya ngei Dublin kha ḽa Ireland, i na mabammbiri a papyrus ane a vha na vhunzhi ha bugu dzine dza vhidzwa Thestamennde Ntswa, u katela na maṅwalwa a u bva ḓanani ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha C.E. The Anchor Bible Dictionary, yo amba uri: “Naho hu na tshanduko nnzhi kha eneo mabammbiri a Papyri, a dovha a sumbedza uri a ho ngo shandulwa mulaedza wa Bivhili musi u tshi kopololwa.”

MVELELO: Vhunzhi ha maṅwalo a kale a Bivhili ho ngo shandula mulaedza wayo, nṱhani hazwo, o tou i khwinifhadza. Frederic Kenyon o ṅwala zwi tevhelaho nga ha maṅwalo ane a vhidzwa Thestamennde Ntswa: “A hu na iṅwe bugu ya kale ine ya vha na vhuṱanzi vhunzhi vhu tikedzaho mulaedza wayo nahone a hu na mugudi a sa dzhii sia ane a nga hanedza uri mulaedza wa Bivhili wo kopololwa nga nḓila ye wa vha u ngayo.” Muṅwe mugudi ane a pfi William Henry Green o amba zwi tevhelaho nga ha maṅwalo a Luheberu: “Hu nga ambiwa uri a hu na maṅwe maṅwalwa a kale o kopololwaho nga nḓila ye a vha e ngayo u fana na a Bivhili.”