1, 2. Londololeni ifyo ubulendo bwa kwa Maria bwali ne co bwayafiishe.

ELENGANYENI ukuti Maria nanina pa mpunda kabili ale-esha ukwikala bwino ninshi aletenda no kutenda. Aendele pali iyi mpunda pa ma-awala ayengi. Yosefe e watangiile ilyo baleya ku Betelehemu ukushailepela kabili ena ale-enda fye pa nshi. Maria na kabili aumfwile akanya kasela mwi fumo lyakwe.

² Pali iyi nshita Maria ali mupepi no kupaapa; Baibolo itila ifumo lyakwe ninshi “nalikula.” (Luka 2:5) Monse umo balepita mu mabala, bashibulimi bamo bafwile balepapa umulandu umwanakashi uwali ne fumo ilikalamba filya aimiine ubulendo. Cinshi calengele ukuti Maria eme ukufuma mu musumba wa Nasarete umo aleikala?

3. Mulimo nshi Maria apeelwe kabili finshi twalafwaya ukwishiba pali ena?

³ Ili lyashi lyatendeke imyeshi imo ku numa lintu uyu mwanakashi umuYuda bamupeele umulimo waibela uo bashatalile abapeelapo umuntu umbi. Aali no kukwata umwana uwali no kuba Mesia, Umwana wa kwa Lesa! (Luka 1:35) Ilyo inshita ya kupaapa yalepalama, balingile ukwima ubulendo. Ilyo bali pa lwendo, Maria alipitile mu fintu ifingi ifya-eseshe icitetekelo cakwe. Natumone icalengele ukuti atwalilile ukuba ne citetekelo cakosa.

4, 5. (a) Mulandu nshi Yosefe na Maria baimiine ubulendo bwa kuya ku Betelehemu? (b) Busesemo nshi ubwafikilishiwe pa mulandu we funde ilyo Kaisare afumishe?

⁴ Te Maria fye na Yosefe bali pa lwendo. Kaisare Augusti afumishe ifunde lya kuti umuntu onse afwile ukulembwa, kanshi abantu baleya ku matauni bafyalilwe pa kuti bengayabalemba. Bushe Yosefe acitile shani? Tubelenga ukuti: “Awe Yosefe na o afumine ku Galili, mu musumba wa Nasarete, no kuya ku Yudea, ku musumba wa kwa Davidi, uo beta ati Betelehemu, pantu ali wa mu ng’anda ya kwa Davidi kabili atuntwike muli ulu lwine lupwa.”—Luka 2:1-4.

⁵ Tayali mankumanya fye pa kuti Kaisare afumye ili funde pali iyi nshita. Ukusesema kwalilembelwe imyaka 700 ku numa, ukwasobele ukuti Mesia ali no kufyalilwa mu Betelehemu. Nomba nga  mwaenda amakilomita 11 ukufuma ku Nasarete kwali itauni ilyo baleita ati Betelehemu. Nomba ukusesema kwalilungatike ukuti mu “Betelehemu Efrata,” e mo Mesia ali no kufyalilwa. (Belengeni Mika 5:2.) Ukufuma ku Nasarete ukufika ku mushi unono uwa Betelehemu, bale-enda amakilomita 130 nga kupita ku Samaria mu musebo wapita mu mpili. Kuli iyi Betelehemu e ko Yosefe aleya pantu e wali umushi wa fikolwe fya lupwa lwa Mfumu Davidi. Muli ulu lwine lupwa e mo na Yosefe na nabwinga wakwe batuntwike.

6, 7. (a) Mulandu nshi ubulendo bwa kuya ku Betelehemu bwabelele ubwayafya maka maka kuli Maria? (b) Apo Maria alyupilwe kuli Yosefe, bushe caleba shani nga alefwaya ukucita ifintu? (Moneni na futunoti.)

⁶ Bushe Maria alisumine ilyo Yosefe amwebele ukuti baye? Pantu na kuba ulu lwendo lwali no kumukosela. Iyi nshita e lyo ulusuba lwalepwa kabili amainsa yali mupepi no kwisa, kanshi limo kwaleba ne mfula iinono. Kabili Betelehemu yabelele apasansama amamita 760, kanshi pa kuyako, kutumbika umulundu kabili lwaleba lwendo lwa nshiku ishingi. Nomba na filya Maria ali pa bukulu, bali no kupoosa inshiku ishingi pantu bali no kulatuushatuusha mu nshila. Na kabili te kuti tutwishike ukuti pali iyi inshita e lintu uyu mukashana alefwaisha ukuba pa ng’anda na balupwa ne fibusa abengamwafwa ifumo nga lyabuuka. Cine cine uyu mwanakashi alishipile pa kusumina ukuba pa lwendo.

⁷ Lelo Luka alembele ukuti, Yosefe aile “mu kulembwa pamo na Maria.” Alembele no kuti Maria balimupile kuli Yosefe “ukulingana  ne fyo bapangene.” (Luka 2:4, 5) Filya Maria nomba ali mukashi wa kwa Yosefe, taleicitila fye ifyo alefwaya. Alishibe ukuti umulume wakwe e wali no kulamutungulula mu fya mapepo, alecita filya fine Lesa aeba abakashi ukuba bakafwa pa kulasuminisha ifyo Yosefe alepingula. * Pa kuti acimfye ubu bwesho bwa citetekelo cakwe, Maria aleumfwila umulume wakwe.

8. (a) Cinshi na cimbi napamo icalengele Maria ukuya ku Betelehemu pamo na Yosefe? (b) Bushe Maria aba shani ica kumwenako icisuma ku bantu ba cishinka?

⁸ Cinshi na cimbi napamo icalengele Maria ukumfwila? Bushe alishibe ubusesemo ubwasobele ukuti mu Betelehemu e mwali no kufyalilwa Mesia? Baibolo tayalandapo. Lelo kwena nalimo alishibe, pantu bashimapepo balishibe e lyo na bantu fye bambi nabo bene balishibe. (Mat. 2:1-7; Yoh. 7:40-42) Maria alishibe bwino Amalembo. (Luka 1:46-55) Nampo nga ico Maria asuminine ukuya kufwaya ukuba ne cumfwila ku mulume, nelyo kufwaya ukukonka ifunde lya buteko nangu ni pa mulandu wa kusesema kwa kwa Yehova nelyo nga ni pa mulandu wa ifi fyonse twalandapo, Maria muntu uo twingapashanya. Yehova alitemwa abaume na banakashi abaicefya kabili aba cumfwila. Muno nshiku, umo abantu abengi bashifwaya  ukunakila bambi, Maria ca kumwenako icisuma kuli bonse aba cishinka.

9, 10. (a) Bushe finshi Maria na Yosefe baletontonkanyapo ilyo balepalamina ku Betelehemu? (b) Mulandu nshi Yosefe na Maria bailelaalila mwi cinka?

⁹ Maria afwile alitemenwe sana ilyo amwene umusumba wa Betelehemu akatalamukila. Ilyo Yosefe na Maria balepita mu mpili na mu mabala ya miolife ninshi muli ne fisabo fya kulekelesha, bafwile baleibukisha ilyashi lya kale pali uyu mushi. Nga filya fine kasesema Mika alandile, uyu mushi wali uunono sana nangu ca kuti baleupendela pa misumba ya mu Yudea, lelo umu mwine e mwafyalilwe Boasi, na Naomi e lyo na Davidi imyaka ukucila 1,000 iyapitilepo.

¹⁰ Ilyo Maria na Yosefe bafikile mu mushi, basangile cinkupiti wa bantu. Bamo balifikile bwangu mu kulembesha ukucila Maria na Yosefe, kanshi takwali umuputule umo baali no kwikala. * Apo takwali mwa kwikala, bailelaala mwi cinka. Kuti twaelenganya ifyo Yosefe aumfwile ububi ukumona umukashi wakwe alecula mu nshila ashabalile aculapo, kabili ubu bucushi bwaile bulekulilako. Ilyo bali umu mwine mwi cinka, ifumo lya kwa Maria lyalibuukile.

11. (a) Mulandu nshi abanakashi bonse fye bengeshibila bwino bwino ubwafya Maria akwete? (b) Cinshi Baibolo isosela ukuti Yesu ali “libeli”?

¹¹ Abanakashi bonse fye kuti baishiba bwino bwino ubwafya ubo Maria akwete. Ilyo kwashele imyaka nalimo 4,000 pa kuti Maria abe pa bukulu, Yehova alandile ukuti abanakashi bakalacula pa kupaapa pa mulandu wa lubembu twapyana. (Ukute. 3:16) Takwaba icilangilila ukuti Maria ena taculile pa kupaapa. Mwi buuku ilyo Luka alembele, taalondolola ifyo Maria aculile pa kupaapa, alembele fye ukuti: “Afyele umwana umwaume, ibeli.” (Luka 2:7) Ca cine, uyu mwana e wali “ibeli”pa bana nalimo 7 abo Maria afyele. (Marko 6:3) Lelo uyu mwana ena ali-ibelele. Tali fye libeli lya kwa Maria, lelo aali “e beli pa fibumbwa fyonse” ifya kwa Yehova, e wali Umwana wa kwa Lesa uwafyalwa eka!—Kol. 1:15.

12. Bushe ni kwi Maria alaalike umwana, kabili ifyo Baibolo yalanda fyapusana shani ne fyo abapanga amafilimu no kulenga ifikope pa kufyalwa kwa kwa Yesu balanda?

¹² Pali iyi nshita ilyo Yesu afyelwe, e po ibuuku lya kwa Luka lyalundapo na fimbi. Litila: “Amupombele mu nsalu no kumulaalika mu ca kuliilamo ifitekwa.” (Luka 2:7) Abapanga amafilimu pa kufyalwa kwa kwa Yesu na balenga ifikope balakukumya pa fyacitike ilyo afyelwe. Nomba natulande pa fintu fya cine ifyacitike. Luka atile umwana bamulaalike mu ca kuliilamo ifitekwa nangu mu mulimba.  Kanshi ulu lupwa lwali mwi cinka. Nga fintu twaishiba, mwi cinka tamwawama kabili tamuba umwela usuma. Bushe kwena batini, bafyashi nshi abengasala ukuti umwana wabo afyalilwe mwi cinka nga ca kuti kuli ififulo fimbi uko bengaya? Abafyashi abengi tabafwaya abana babo ukucula. Nga ni Maria na Yosefe bena calicililepo pantu balefwaisha ukusunga bwino uyu mwana apo ali Mwana wa kwa Lesa!

13. (a) Bushe Maria na Yosefe babombele shani apapelele amaka yabo ukusunga umwana? (b) Muno nshiku, bushe abafyashi abasuma, kuti bapashanya shani Yosefe na Maria?

¹³ Nangu ca kuti ifintu tafyali nge fyo balefwaya, tabafulilwe no kutendeka ukuilishanya; bacitile fye apapelele amaka yabo. Maria alisungile bwino umwana, amupombele mu nsalu no kumulaalika bwino mu ca kuliilamo ifitekwa, no kushininkisha ukuti apo aleele napakaba bwino kabili nacingililwa. Ukusakamikwa Maria asakamikwe pali iyi nshita takwamulengele afilwe ukusunga bwino umwana. Maria na Yosefe balishibe ukuti ukusambilisha uyu mwana pa fya kwa Lesa e cacindamishe ico balingile ukucita. (Belengeni Amalango 6:6-8.) Na lelo line abafyashi abasuma e fyo baba; bafwaisha ukusambilisha abana babo pa fya kwa Lesa nangu cingati abantu abengi pali lelo tababikako amano ku kupepa Lesa.

14, 15. (a) Mulandu nshi bakacema balefwaila sana ukumona umwana? (b) Cinshi bakacema bacitile ilyo fye bamwene umwana mwi cinka?

¹⁴ Kwali icintu cimo icacitike mu kupumikisha ico bashale-enekela. Bakacema baingile mwi cinka ulubilo, balefwaya ukumona ulu lupwa, lelo uo balefwaisha ukumona mwana. Aba baume balitemenwe icine cine, balemoneka fye aba nsansa. Bafumine mu mpanga lwa ku mpili uko baleikala ne nama shabo. * Kabili batendeke ukulondolwela aba bafyashi abapeshiwe amano icipapwa icacitike. Ilyo bali mu mpanga ubushiku, malaika alimoneke mu kupumikisha. Ubukata bwa kwa Yehova bwasanike ponse apo bali kabili malaika abebele ukuti Kristu nelyo Mesia nafyalwa mu Betelehemu. Bali no kumusanga nalaala mu ca kuliilamo ifitekwa nabamupomba na mu nsalu. Nomba icikalamba icacitike ca kuti kwamoneke bamalaika abengi abaleimba no kutootela Yehova pa bukata bwakwe!—Luka 2:8-14.

¹⁵ E calengele ukuti aba bakacema baicefya baye mu Betelehemu ulubilo! Bafwile balitemenwe nga nshi ukumona akanya nakalaala nge fyo malaika abebele. Tabaikele fye ukwabula ukwebako abantu  ili lyashi lisuma ilyo baumfwile. “Bashimike ifyo malaika abebele . . . Na bonse abaumfwileko aya mashiwi balipapile pa fintu ifyo bakacema babashimikile.” (Luka 2:17, 18) Ukwabula no kutwishika, bashimapepo bena balisuulile bakacema. Lelo Yehova ena alemona aba bakacema baicefya ukuti balicindeme. Inga Maria ena, aumfwile shani ilyo aba bakacema babatandalile?

16. Cinshi cilanga ukuti Maria aletontonkanyapo sana pa fyebo aumfwile, kabili cinshi icikalamba icalengele ukuti atwalilile ukuba ne citetekelo?

¹⁶ Nangu ca kuti Maria takwete amaka pa mulandu wa kuti e lyo apaapile fye, alikutikishe fyonse ifyo bakacema balandile. Kabili alicitile icintu na cimbi: “Maria ena alisungile aya mashiwi yonse, kabili aletontonkanyapo mu mutima wakwe umo ifi fyalolele.” (Luka 2:19) Uyu mwanakashi cine cine aletontonkanya sana. Alishibe ukuti amashiwi ya kwa malaika yalicindeme sana. Lesa wakwe Yehova, alefwaya Maria eshibe no kwiluka ukuti umwana afyele alicindeme kabili e ulya wine uwalandilwepo mu busesemo. Kanshi tapelele fye pa kukutika. Alesunga ifyebo mu mutima wakwe pa kuti alefitontonkanyapo lyonse, pa myeshi nelyo fye pa myaka iyali no kukonkapo. Kanshi ici e cikalamba icalengele ukuti Maria atwalilile ukuba ne citetekelo.—Belengeni AbaHebere. 11:1.

17. Finshi twingasambilila kuli Maria pa lwa kusunga ifyebo fyacindama mu mutima?

¹⁷ Bushe na imwe mukaba ne citetekelo nga Maria? Yehova alilemba ifyebo ifingi ifyacindama nga nshi mu Cebo cakwe. Lelo ifi fyebo te kuti fitwafwe nga ca kuti tatubikileko amano. Kuti twalanga ukuti twalibikako amano nga ca kuti tulebelenga Baibolo lyonse. Lelo te kulabelenga kwati libuuku fye, lelo nge Cebo cafuma kuli Lesa. (2 Tim. 3:16) E lyo kabili, tufwile ukuba nga Maria, ukulasunga ifyebo mu mutima no kulafitontonkanyapo. Nga ca kuti tuletontonkanyapo sana pa fyebo tubelenga muli Baibolo, no kulatontonkanya pa fyo twingabomfya ifyo Yehova atufunda, ninshi tulecita ififwaikwa pa kuti icitetekelo cesu cikoseleko.

18. (a) Bushe Maria na Yosefe bakonkele shani Ifunde lya kwa Mose ilyo Yesu afyelwe? (b) Finshi ubupe ubo Yosefe na Maria bapeele pe tempele bulanga pa fyo imikalile yabo yali?

¹⁸ Nge fyo Ifunde lya kwa Mose lyalandile, ilyo umwana akumenye inshiku 8, Maria na Yosefe balimusembulwile, no kumwinika  ukuti Yesu, filya fine babebele. (Luka 1:31) Kabili ilyo Yesu akumenye ishiku 40, bamufumishe mu Betelehemu no kumutwala kwi tempele ku Yerusalemu, apali amakilomita nalimo 10 kabili bailepeela ubupe bwa kusangulula ubo Ifunde lyasuminishe abali abapiina sana ukupeela, ifipeele fibili nelyo inkunda shibili. Nga ca kuti Maria na Yosefe baleumfwa insoni pa kupeela ubupe ubwacepele sana pa mpaanga isho nalimo abafyashi banabo balepeela, bafwile babikile fye amano ku kukonka ifyo ifunde lyali. Icikalamba ca kuti, balikoseleshiwe ilyo baali pe tempele.—Luka 2:21-24.

19. (a) Mashiwi nshi Simeone alandile ayo Maria asungile mu mutima wakwe? (b) Bushe ilyo Ana amwene Yesu acitile shani?

¹⁹ Kwali shikulubantu umo umukote, Simeone, uwaile kuli bena no kweba Maria amashiwi na yambi ayo asungile mu mutima. Simeone balimulaile ukuti takafwe mpaka akamone Mesia, kabili umupashi wa mushilo uwa kwa Yehova wamulangile ukuti Yesu, e Kalubula uo balelandapo. Simeone na kabili aebele Maria ukuti akaba na macushi ku ntanshi ayo alingile ukushipikisha. Amwebele ukuti akomfwa kwati balepusha ulupanga ulutali mu mubili wakwe. (Luka 2:25-35) Na ya yene mashiwi ya kutiinya bamwebele yafwile yalimwafwile ukushipikisha ilyo inshita ya bwesho yafikile pa numa ya myaka 30. Ilyo Simeone apwile ukulanda na Maria, kwaishile kasesema umwanakashi, Ana, kabili atendeke ukulanda pali Yesu kuli bonse  abalefwaisha ukulubuka mu Yerusalemu.—Belengeni Luka 2:36-38.

20. Mulandu nshi twingalandila ukuti Yosefe na Maria balicitile bwino pa kutwala umwana kwi tempele?

²⁰ Maria na Yosefe balicitile bwino sana pa kutwala umwana wabo kwi tempele lya kwa Yehova ku Yerusalemu! Ukufuma ilya ine nshita, umwana wabo atendeke ukusangwa pe tempele lya kwa Yehova lyonse. Ilyo bali pe tempele, balebombela Lesa apapelele amaka yabo kabili balikoseleshiwe no kwebwa ifyo balingile ukulakonka. Ilyo Maria afumine pe tempele, icitetekelo cakwe cifwile calikoseleko kabili mu mutima wakwe mwaiswile fye ifyebo fya kwa Lesa ifyo ali no kulatontonkanyapo no kushimikilako bambi.

21. Finshi tulingile ukulacita pa kulakosha icitetekelo cesu nga filya Maria acitile?

²¹ Cilawama sana ukumona abafyashi balepashanya Maria na Yosefe. Inte sha kwa Yehova abakwata abana, balasenda abana babo mu kulongana kwa Bena Kristu. Abafyashi ba musango yu balabombesha kabili balakoselesha Abena Kristu banabo. Kabili ukulongana kulabakosha, ukubasansamusha kabili kulenga bakwata ifyebo ifingi kabili ifisuma ifyo bengebako abantu. Ala cilawama sana ukulongana pamo nabo! Nga mwacite fyo, icitetekelo cenu cikakosa nga filya fine ica kwa Maria cakosele.