Napapita imyaka 100 ukutula apo abalumendo abengi nga nshi bashile amayanda yabo no kuya ku nkondo. Abengi pali ilya inshita balitemenwe sana ukuculila ifyalo fyabo. Umwaume umo umwina America uwalefwaisha ukuya ku nkondo mu 1914 atile, “Ndi ne nsansa icine icine kabili ndefwaisha ukuya.”

Lelo tapakokwele, abantu batendeke ukusakamikwa kabili tabale-enekela ukuti abashilika bali no kupoosa inshita iikalamba ukulwishanya na bena Belgium e lyo na bena France. Pali ilya nshita abantu baleita iyi inkondo ati “Inkondo Ikalamba.” Ino nshita twita iyi inkondo ati inkondo ya calo iya kubalilapo.

Abantu balifwile no kucenwa sana muli iyi inkondo. Nalimo abantu 10 milioni e bafwile e lyo nalimo 20 milioni e balemene. Na kabili ifilubo abantu bapangile fyalengele kube iyi inkondo. Aba mu mapolitiki aba ku Bulaya balifililwe ukulesha abantu ukukansana mu fyalo ifyalekanalekana, ne ci calengele kwaba inkondo ya calo conse. Ku ca bulanda, “Inkondo Ikalamba” yalengele ifintu ukonaika sana mu calo. Yalyalwile sana ifintu mu calo ica kuti na ifwe ino nshita tulaculilamo.

Icalengele inkondo ya calo iya kubalilapo, ni co intungulushi tashapingwilepo bwino. Icitabo ca The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922 citila, intungulushi sha ku Bulaya tashaishibe ukuti ifyo shalepanga ukucita fyali no kuleta amafya.

Ilyo cilolo mukalamba umwina Austria bamwipeye, papitile fye imilungu iinono, aba ku Bulaya baimishe inkondo iyo bashale-enekela. Ilyo papitile inshiku ishinono apo inkondo yatampiile, baipwishe kateka umwina German ukuti, “Cinshi calengele ukuti kube inkondo?” Ayaswike luse luse ati, “Ala na ifwe tatwaishiba.”

Intungulushi ishishapingwilepo bwino ica kuti kwaba ne nkondo, tashaishibe no kwishiba ukuti ifyo shacitile fyali no kulenga kwaba inkondo. Lelo abashilika bena balishibe ukuti kwali no kuba inkondo. Balishibe ukuti aba mapolitiki tabacitile ifyo abantu balefwaya e lyo bashimapepo na bakalamba ba bashilika na bo balibabepele ubufi. Finshi bababepele?

Aba mapolitiki balelanda ukuti inkondo nga yapwa yali no kulenga ifintu ukuwama mu calo. Kateka umwina German atile: “Ico tulelwila inkondo, kufwaya ukucingililwa no kwisaikala bwino ku ntanshi.” Kateka umwina America, Woodrow Wilson, na o alitemenwe ukulanda amashiwi ayo abengi balelanda pa nkondo ati yali “no kulenga mu calo ukuwama na bantu ukulaisalila bakateka balefwaya.” Ku Britain, abantu balemona kwati iyi inkondo yali no kuba “ni nkondo ya kupwisha amafya.” Fyonse ifyo balelanda fyali fya bufi.

Bashimapepo na bo baletungilila sana inkondo. Mu nshita ya kusambilisha abantu Baibolo, bashimapepo balekoselesha abantu ukuya ku nkondo. Icitabo ca The Columbia History of the World citila, “Inkondo yalengele abantu ukupatana sana.” Mu nshita ya kupwisha ulupato, bashimapepo balesongelesha abantu ukupatana. Icitabo ca A History of Christianity citila, “Bashimapepo balitemenwe sana ifya mu calo ukucila ubuKristu. Abengi tabacindike ubuKristu kabili balemona kwati ukutemwa icalo cabo cimo cine no kutemwa ubuKristu. Abashilika ba mu macalici yonse babebele ukulaipayana mwi shina lya Mupusushi wabo.”

Abakalamba ba bashilika balaile abantu ukuti bali no kucimfya abalwani babo bwangu kabili tacali no kubafya, lelo te fyo caishileba. Ilyo kwali inkondo, takwali abacimfishe abanabo. Kalemba wa lyashi lya kale alandile pa fyacitikile abashilika abengi ati, “takwatala akuba ubunkalwe ubwabipisha ukucila pali ubu abantu baculileko pali ilya nshita.” Nangu ca kuti abantu abengi balifwile e lyo ne fintu fyalyonaike, abakalamba ba bashilika baletuma fye abantu ne fyanso fya maka ku nkondo. Ici calengele abengi ukulakaana ukuya ku nkondo.

Bushe pa calo pali shani ilyo inkondo yapwile? Icitabo cimo icilanda pa lyashi lya kale calilanda pa muntu uwalwileko inkondo uwatile: “Inkondo. . . yalengele abantu pali ilya nshita ukulacita fye ifyabipa.” Ne ci calengele abantu mu mabuteko ayengi ukuloba. Takwatalile akubako inkondo umwafwile abantu abengi ukucila pa bafwile mu nkondo iya calo iya kubalilapo. Lyena caliseekele abantu ukula-alula ubuteko ku maka e lyo no kuleka ukubomba pa kufwaya ukubalundilako amalipilo.

Mulandu nshi ifintu fya-alukiile mu calo ilyo kwali inkondo? Bushe yaishile fye mu kupumikisha? Bushe ifyasuko kuli ifi ifipusho filatulangapo fimo pa fikacitika ku ntanshi?