Enda ku bidi'mo

Bana-Bakaji ba mu Bible—Le I Ñeni’ka Yotubwanya Kuboila Kobadi?

Bana-Bakaji ba mu Bible—Le I Ñeni’ka Yotubwanya Kuboila Kobadi?

Bilondolola Bible

 Bible witutelela bana-bakaji bādi na būmi botubwanya kuboila’ko ñeni mivule ya kamweno. (Bene Loma 15:4; 2 Temote 3:16, 17) Kino kishinte kīsambila mu kīpi pa bana-bakaji bamobamo batelelwe mu Bible. Bavule i bimfwa biyampe bya kwiula. Bakwabo nabo i bimfwa bya kudyumukila’ko.—1 Bene Kodinda 10:11; Bahebelu 6:12.

  Abikele

 Le Abikele wādi ani? Wādi mukaja Nabalu, mpeta wa mutyima mūmu. Ino Abikele wādi na ñeni kadi mwityepeje, muyampe mpala kadi na ngikadila isangaja Leza.—1 Samwele 25:3.

 Le wālongele bika? Abikele wālongele bintu na ñeni kadi na tunangu kutyina kyamalwa kyakebafikila. Aye ne Nabalu bādi bashikete mu kibundi mwākafyeme Davida paādi unyemakana, mwine wādi wa kwikala mulopwe wa Isalela. Davida paāfikile’mo na bantu bandi, bākingile luombe lwa mikōko ya Nabalu ku bangivi. Inoko mikendi ya Davida poyākalombele Nabalu byakudya, Nabalu wāpela kwibapa’byo na kibengo. Davida wākalabala! Wātaluka na bantu bandi, kukepaya Nabalu ne bana-balume bonso ba mu njibo yandi.—1 Samwele 25:10-12, 22.

 Abikele pa kwivwana byālongele wandi mulume, wālonga’po kintu bya bukidi. Wāpa bengidi bandi byakudya bya kukapa Davida ne bantu bandi, kupwa wēbalonda mwanda wa kukalomba Davida lusa. (1 Samwele 25:14-19, 24-31) Davida pa kumona kyabuntu kyandi, kwityepeja kwandi, ne kwivwana madingi andi a tunangu, wājingulula’mba i Leza wamukankaja aleke kwipaya Nabalu ne bantu bandi. (1 Samwele 25:32, 33) Kitatyi kityetye pa kupita’po, Nabalu wāfwa, kupwa Abikele wāikala ke mukaja Davida.—1 Samwele 25:37-41.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Abikele? Nansha byaādi muyampe kadi mpeta, Abikele kādipo wimona bu wa mvubu kutabuka. Pa kulama ndoe, wāitabije kukalomba lusa pa kintu kyākalongelepo. Wāpwijije uno mwanda mukomo mu talala kadi na bunwa, na bukankamane ne mu muswelo wa tunangu.

  •  Shi usaka kuyukila’ko myanda mivule itala Abikele, tala kishinte kinena’mba “Wālongele bya Ñeni.”

  Debola

 Le Debola wādi ani? Wādi mupolofeto mukaji obāingidije kudi Yehova, Leza wa Isalela, alombole bantu bandi byaādi wibasakila kulonga. Kadi Leza wāmwingidije mwanda wa kupwa myanda yādi īpya bene Isalela.—Batyibi 4:4, 5.

 Le wālongele bika? Debola mupolofeto mukaji, wākweshe na bukankamane batōtyi ba Leza. Mu buludiki bwandi, wāityije Balaka atangidile kibumbo kya bulwi kya Isalela pa kukalwa na balwana nabo bene Kenani. (Batyibi 4:6, 7) Kitatyi kyobānenene Debola kudi Balaka bende nandi, kākwetwepo moyo ino wāitabija, bāenda nandi.—Batyibi shapita 5

 Leza pa kupa bene Isalela bushindañani bukatampe, Debola wābunda kipindi kya lwimbo, lobāimbile aye ne Balaka pa mwanda wa kino kinkumenkume. Mu luno lwimbo wātelele’mo bintu byālongele Yaile, mwana-mukaji mukwabo wakubulwa moyo, pa kunekenya bene Kenani.—Batyibi 4:8, 9.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Debola? Debola wādi na mushipiditu wa kwipāna kadi mukankamane. Wākankamikile bakwabo balonge byoloke ku meso a Leza. Kadi abo pa kulonga’byo, wēbafwija’ko bya binebine.

  •  Shi usaka kuyukila’ko myanda mivule itala Debola, tala kishinte kinena’mba ‘Naimene Pamo bwa Inabana mu Isalela.”

  Dedila

 Le Dedila wādi ani? Wādi mwana-mukaji obāsenswe kudi Samishoni mutyibi mwine Isalela.—Batyibi 16:4, 5.

 Le wālongele bika? Wāitabije lupeto lwāmupele bengidi ba bulēme bene Fidishitia waaba Samishoni, mwine obāingidije kudi Leza mwanda wa kupandija bene Isalela ku bene Fidishitia. Bene Fidishitia bākomenwe kumunekenya mwanda wādi na bukomo bwa mu kingelengele mu ngitu. (Batyibi 13:5) Ebiya bengidi babo ba bulēme bānena Dedila ebakwashe.

 Bene Fidishitia bātyiba Dedila milomo ebalombole kwine kwādi kutamba bukomo bwa Samishoni. Dedila wāitabija lupeto, kadi pa kupwa kutunya misunsa mivule, ku mfulo wāyuka kwādi kutamba bukomo bwa Samishoni. (Batyibi 16:15-17) Kupwa wālombola’ko bene Fidishitia, nabo bākwata Samishoni, bāmukuta.—Batyibi 16:18-21.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Dedila? Dedila i kimfwa kya kudyumukila’ko. Pa mwanda wa lwiso, wālongēle mwingidi wa Yehova Leza bintu na bongojani, pampikwa lulamato, kadi na kwisakila.

  Eseta

 Le Eseta wādi ani? Wādi mwana-mukaji Muyuda wātongelwe na Mulopwe Ahaswelusa mwine Peleshia ekale wandi mukaji.

 Le wālongele bika? Eseta mukaja mulopwe wāingidije lupula lwandi mwanda wa kukankaja baleke kwipaya bantu bandi. Wāyukile amba kwāelelwe lubila lwa kutunga difuku dya kwipaya Bayuda bonso bãdi mu Umbikalo wa Peleshia. Ino nkuku mibi yākutyilwe na muntu umo witwa bu Hamane, mpingakani mubajinji wa mulopwe. (Eseta 3:13-15; 4:1, 5) Na bukwashi bwa Modekai, mwana muyomba wandi, Eseta wātūla būmi bwandi mu kyaka, wālombola Mulopwe Ahaswelusa, wandi mulume, nkuku yādi ikutyilwe. (Eseta 4:10-16; 7:1-10) Ebiya Ahaswelusa wānena ba Eseta ne Modekai beleji lubila lukwabo, lwa kusoñanya Bayuda balwile būmi bwabo. Bayuda bāonakanya balwana nabo bonso fututu.—Eseta 8:5-11; 9:16, 17.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Eseta? Eseta mukaja mulopwe wāshile kimfwa kiyampe kya bukankamane, kwityepeja, ne butūkanye. (Ñimbo ya Mitōto 31:24; Bene Fidipai 2:3) Nansha byaādi muyampe kadi na kyepelo, wālombele madingi ne bukwashi. Paādi wisamba na wandi mulume, wēsambile nandi na bunwa ne bulēme, inoko pampikwa moyo. Kadi kitatyi kyādi Bayuda mu kyaka kikatampe, wētelele na bukankamane amba i Muyuda.

  Eva

 Le Eva wādi ani? Wādi mwana-mukaji mubajinjibajinji kadi i mwana-mukaji mubajinji utelelwe mu Bible.

 Le wālongele bika? Kākōkelepo musoñanya mwivwanike wa Leza. Pamo bwa Adama wandi mulume, Eva nandi wāpangilwe bu muntu mubwaninine na bwanapabo bwa kwitongela ne bukomo bwa kwikala na ngikadila ya Leza, kimfwa buswe ne tunangu. (Ngalwilo 1:27) Eva wādi uyukile amba Leza wāsapwidile Adama amba, shi badye ku mutyi kampanda, bakafwa. Ino wāongolwa, wākulupila’mba kakafupo. Na bubine, bāmukulupije amba ukekala na būmi buyampe shi watombokela Leza. Ebiya wādya ku kipa, kupwa wānekenya wandi mulume nandi wādya’ko.—Ngalwilo 3:1-6; 1 Temote 2:14.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Eva? Eva i kimfwa kibi bilombola kyaka kidi mu kulangulukila pa kusakasaka kubi. Pa kutyumuna musoñanya wa Leza, wāikele na mutyima wa kwabila kintu ke kyandipo.—Ngalwilo 3:6; 1 Yoano 2:16.

  Hana

 Le Hana wādi ani? Wādi mukaja Elekana kadi inandya Samwele, wāikele ke mupolofeto mutumbe mu Isalela wa kaka.—1 Samwele 1:1, 2, 4-7.

 Le wālongele bika? Hana pakādipo na mwana, wālombele Leza amusenge. Mulumya Hana wādi na bakaji babidi. Penina mukaji mukwabo wābutwile bana, ino Hana pa kupwa kusongibwa, wālongele kitatyi kilampe pampikwa kubutula mwana. Penina wādi’nka umukolomona, ino Hana wādi ulombela kudi Leza amusenge. Wātyipīle Leza amba shi amupe mwana mwana-mulume, nandi ukamupa’ye amwingidile ku kipema, pema utekunwa wādi utōtela’mo Isalela.—1 Samwele 1:11.

 Leza wālondolola milombelo ya Hana, wābutula Samwele. Hana wālonga monka mwaālaile, wākatūla Samwele akengile ku kipema aye ukidi’tu mwanuke. (1 Samwele 1:27, 28) Wādi umulongela kotyi wampikwa makasa mwaka ne mwaka, wākamupa’ye. Mwenda mafuku, Leza wāesela Hana, wābutula bana bakwabo batano—basatu bana-balume ne babidi bana-bakaji.—1 Samwele 2:18-21.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Hana? Milombelo itamba ku mutyima yālombēle Hana yāmukweshe ōminine matompo. Milombelo yandi ya kufwija’ko ilembelwe mu 1 Samwele 2:1-10 ilombola’mba, wādi na lwitabijo lukatampe mudi Yehova.

  •  Shi usaka kuyukila’ko myanda mivule itala Hana tala kishinte kinena’mba “Wāshitwidile Leza Mutyima mu Milombelo.”

  •  Shi usaka kuyuka mwanda waka Leza wālekele bantu bandi ba pa kala basonge bakaji bavule tala kishinte kinena’mba “Lelo Leza Witabije Kusonga Bakaji Bavule?” mu Falanse

  Yaile

 Le Yaile wādi ani? Wādi mukaja Hebela, muntu kādipo mwine Isalela. Yaile wākweshe bantu ba Leza na bukankamane.

 Le wālongele Bika? Kitatyi kyātwelele Shisela, komanda wa kibumbo kya basola bene Kenani mu nkambi yandi, Yaile wālongele bintu na bukankamane. Shisela bãmunekenye kudi bene Isalela, wānyema wenda ukimba kwa kufyama. Yaile wāmwita afyame mu wandi pema akōkolokwe. Aye ulēle, Yaile wāmwipaya.—Batyibi 4:17-21.

 Kilongwa kya Yaile kyāfikidije bupolofeto bwānenene Debola bwa amba: “Yehova ukapāna Shisela mu makasa a mwana-mukaji.” (Batyibi 4:9) Yaile bāmutumbije pa byaālongele, bāmwita bu “mweselwe bininge mu bana-bakaji bonso.”—Batyibi 5:24.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Yaile? Yaile wākwete mulangwe ne kulonga bintu na bukankamane. Yandi myanda ilombola’mba Leza ubwanya kulengeja bintu bilongeke mwanda wa kufikidija bupolofeto.

  Yezebele

 Le Yezebele wādi ani? Wadi mukaja Mulopwe Ahaba mwine Isalela. Aye kādipo mwine Isalela kadi kādipo utōta Yehova. Ino wādi utōta Baala leza wa bene Kenani.

 Le wālongele bika? Yezebele mukaja mulopwe wādi tāletāle, wāmpikwa kafuku, usenswe bya lūma. Wākankamikile butōtyi bwa Baala ne busekese bwādi bulongwa’mo. Kadi wālongele bukomo bwa kutalula’ko butōtyi bwa Leza wa bine, Yehova.—1 Balopwe 18:4, 13; 19:1-3.

 Pa kusaka kusokola byaādi ukimba, wādi ubepa bubela ne kwipayañana. (1 Balopwe 21:8-16) Monka mwālaile’kyo Leza, wāfwile lufu lubi ne kujīkwa mpika.—1 Balopwe 21:23; 2 Balopwe 9:10, 32-37.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Yezebele? Yezebele i kimfwa kya kudyumukila’ko. Byaādi na ngikadila mibi kadi ulonga kintu kyo-kyonso mwanda wa kusokola byaādi ukimba, dyandi dijina dyāikele ke kiyukeno kya mwana-mukaji wampikwa bumvu, kisekese, kadi wampikwa kwikaka.

  Lea

 Le Lea wādi ani? Wādi mukaji mubajinji wa mukulutuba Yakoba. Kadi nkasandi Letyela nandi wādi wandi mukaji mukwabo.—Ngalwilo 29:20-29.

 Le wālongele bika? Lea wābutwidile Yakoba bana basamba. (Luta 4:11) Aye Yakoba wādi usaka kusonga Letyela pa kyaba kya Lea. Inoko Lebane shandya bano bana-bakaji wāsongeja Lea pa kyaba kya Letyela. Yakoba paāyukile amba abamudimbe, abamusongeja Lea, wānena Lebane eshintulwile. Lebane nandi wānena’mba mungya kibidiji kyabo kebabwanyapo kusonga nkasa kumeso kwa kaka wandi. Yenga umo pa kupita’po, Yakoba wāsonga ne Letyela mwine.—Ngalwilo 29:26-28.

 Yakoba wādi usenswe Letyela bininge kupita Lea. (Ngalwilo 29:30) Ku mfulo, Lea wākwatyilwa mwanabo mukao pa mwanda wa buswe bwādi bumusenswe Yakoba. Leza nandi wāmona mwādi mwiivwanina Lea, wāmwesela, wābutula bana basamba-babidi, bana-balume basamba ne mwana-mukaji umo. (Ngalwilo 29:31)

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Lea? Lea wālombēle kudi Leza, kadi nansha byaādi na makambakano mu kisaka, wādi uyukile amba Leza ukamukwasha. (Ngalwilo 29:32-35; 30:20) Nsekununi ya mu būmi bwandi ilombola na bubine amba kusonga bakaji bangi, kwine kwālekele Leza mu kitatyi kampanda, ke kuyampepo. Misoñanya yandi itabije mulume nansha mukaji kwikala na mwinē pandi umo kete.—Mateo 19:4-6.

  •  Shi usaka kuyukila’ko myanda mivule itala Lea, tala kishinte kinena’mba “Deux soeurs tourmentées qui ont ‘bâti la maison d’Israël.”

  •  Shi usaka kuyuka mwanda waka Leza wālekele bantu bandi ba pa kala basonge bakaji bavule tala kishinte kinena’mba “Lelo Leza Witabije Kusonga Bakaji Bavule?” mu Falanse.

  Mata

 Le Mata wādi ani? Wādi mwanabo na ba Lazalasa ne Madia, kadi abo bonso busatu bādi bāshikata mu Yelusalema mu kibundi kya Betani.

 Le wālongele bika? Mata wādi upwene na Yesu, mwine wādi “usenswe Mata, ne mwanabo mwana-mukaji, ne Lazalasa.” (Yoano 11:5) Mata wādi mwana-mukaji wa kizaji. Pākebapempwile Yesu difuku dimo, Madia wādi uteja Yesu, ino aye Mata wingila mingilo ya njibo. Mata wātompwela Yesu mwanda Madia kāmukweshe’kopo. Yesu wālemununa na kanye mumweno wa Mata.—Luka 10:38-42.

 Pābelele Lazalasa, ba Mata ne mwanabo mwana-mukaji bāita Yesu āye, na kikulupiji amba ubwanya kundapa mwanabo. (Yoano 11:3, 21) Ino Lazalasa wāfwa. Mīsambo yēsambile Mata na Yesu ilombola’mba wādi ukulupile mu mulao wa mu Bible wa lusangukilo ne amba Yesu wādi na bukomo bwa kusangula mwanabo.—Yoano 11:20-27.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Mata? Mata wādi na kizaji bininge. Wāitabije madingi na mutyima tō. Wālombwele patōkelela mwawiivwanina ne lwitabijo lwandi.

  •  Shi usaka kuyukila’ko myanda mivule itala Mata, tala kishinte kinena’mba “Nayuka.”

  Madia (inandya Yesu)

 Le Madia wādi ani? Wādi nsongwakaji Muyuda, kadi wādi mujike kitatyi kyawāimite Yesu mwanā Leza mu kingelengele ne kumubutula.

 Le wālongele bika? Madia wālongele kiswa-mutyima kya Leza na kwityepeja. Bādi bamukwatyile kudi Yosefa pāmumwekēle mwikeulu, wāmusapwila’mba usa kwimita ne kubutula Meshiasa wādi utengelwe kitatyi kilampe. (Luka 1:26-33) Wāitabija uno mwingilo na mutyima tō. Pa kupwa kubutula Yesu, ba Madia ne Yosefa bābutwile bana baná bana-balume ne baná babidi bana-bakaji ku ngalwilo. Nanshi Madia kāikelepo mujike nyeke. (Mateo 13:55, 56) Nansha byawāikele na dyese dya pa bula, kāsakilepo nansha dimo kutumbijibwa nansha kumonwa muswelo wa pa bula, mu mwingilo onso wa Yesu nansha paādi mu kipwilo kibajinji kya bwine Kidishitu.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Madia? Madia wādi mwana-mukaji wa kikōkeji wāitabije mwingilo mukatampe na mutyima tō. Wādi na buyuki buyampe bwa Bisonekwa. Shi tufwatakanye, wātelele Bisonekwa kintu kya misunsa 20 paānenene binenwa bidi mu Luka 1:46-55.

  •  Shi usaka kuyukila’ko myanda mivule itala Madia, tala kishinte kinena’mba “Bitufundija Kimfwa kya Madia.” mu Falanse.

  Madia (mwanabo na Mata ne Lazalasa)

 Le Madia wādi ani? Wādi upwene na Yesu aye ne mwanabo Lazalasa ne Mata.

 Le wālongele bika? Madia wālombwele kitatyi ne kitatyi amba uyukile amba Yesu i mwanā Leza. Wālombwele lwitabijo mudi Yesu amba wādi ubwanya kulengeja Lazalasa aleke kufwa, kadi wādi’po kitatyi kyāmusangwile Yesu. Mwanabo Mata wāfutulwile Madia paādi uteja Yesu pa kyaba kya kumukwasha’ko ku mingilo ya njibo. Inoko Yesu wāfwijije’ko Madia mwanda wātangidije kumeso bintu bya ku mushipiditu.—Luka 10:38-42.

 Mu difuku dikwabo, Madia wālombwele Yesu kizaji kikatampe, wātūta Yesu “māni a mananshi a bei” ku mutwe ne ku maulu. (Mateo 26:6, 7) Bantu bātenwepo, bātopekele Madia amba udi na kyonakanya. Ino Yesu wāmunenena’mba: “Konso kusapulwa ino myanda miyampe [ya Bulopwe bwa Leza] mu ino ntanda yonso, kino kyalonga uno mwana-mukaji nakyo kikasekununwa bu pa kumuvulukila.”—Mateo 24:14; 26:8-13.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Madia? Madia wāikele na lwitabijo lukomo. Wātangidije butōtyi bwa kutōta Leza kumeso kwa myanda ya ntanda. Wālēmekele Yesu na kwityepeja, nansha byobyāmulombele kulupula lupeto luvule.

  Madia mwine Makadala

 Le Madia mwine Makadala wādi ani? Wādi mwanā bwanga wa Yesu wa lulamato.

 Le wālongele bika? Madia mwine Makadala wādi mu bana-bakaji bavule bādi benda na Yesu ne bandi bana ba bwanga. Wāingidije na buntu lupeto lwandi mwanda wa kuvuija bisakibwa byabo. (Luka 8:1-3) Wālondele Yesu enka ne ku mfulo kwa mwingilo wandi, kadi wādi kubwipi nandi pobādi bamwipaya. Wāikele na dyese dya kubadilwa mu bantu bāmwene Yesu dibajinji paāsangukile.—Yoano 20:11-18.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Madia? Madia mwine Makadala wākwatakenye Yesu na buntu mu mwingilo wandi, kadi wāikele nyeke mwanā bwanga mwipāne.

  Midiamu

 Le Midiamu wādi ani? Wādi mwanabo na ba Mosesa ne Alone. I mwana-mukaji mubajinji utelelwe mu Bible bu mupolofeto mukaji.

 Le wālongele bika? Byaādi mupolofeto mukaji, wādi na mwingilo wa kusapwila bantu misapu itamba kudi Leza. Wādi na kyepelo kya ntumbo mu Isalela, kadi wāimbile pamo na bana-balume lwimbo lwa bushindañani kitatyi kyāipaile Leza kibumbo kya basola bene Edipito mu Dijiba Dityila.—Divilu 15:1, 20, 21.

 Mwenda mafuku, ba Midiamu ne Alone bāfutulwile Mosesa. Mobimwekela, bāikele na mitatulo ne mukao. Leza “wadi wivwene,” kadi wādingile ba Midiamu ne Alone na bulobo. (Umbadilo 12:1-9) Kupwa Leza wākupila Midiamu wābela makopo, mobimwekela mwanda wāshilwile kunena binenwa bya kafutululo. Mosesa pa kwabija Leza pa mwanda wandi, Leza nandi wāmubelula. Pa kupwa kutūlwa kufula mafuku asamba-abidi, bāmuleka wājokela mu nkambi ya Isalela.—Umbadilo 12:10-15.

 Bible ulombola’mba Midiamu wāitabije kulemununwa. Myaka tutwa na tutwa pa kupita’po, Leza wēsambila pa dyese dyandi dya pa bula kitatyi kyaāvulwije bene Isalela amba: “Natuma ku meso obe Mosesa, Alone, ne Midiamu.”—Mika 6:4.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Midiamu? Mānga ya Midiamu ilombola’mba Leza utanga mutyima ku byobya binena batōtyi bandi ne ku byobenena abo bene na bene. Kadi tubefunde amba pa kusangaja Leza, ketufwaninwepo kwitatula bya bitupu ne kwikala na mukao—ngikadila ibwanya kwitulengeja tone ntumbo ya bakwetu.

  Letyela

 Le Letyela wādi ani? Wādi mwanā Lebane kadi mukaja mukulutuba Yakoba waādi usenswe.

 Le wālongele bika? Letyela bāmusongele kudi Yakoba, wāmubutwila bana babidi bana-balume, bene bābadīlwe mu mitwe ya bisaka 12 bya Isalela wa kala. Letyela wētene na wādi wa kwikala wandi mulume paādi ulamine mikōko ya shandi. (Ngalwilo 29:9, 10) Wādi ‘muneñene’ kupita kaka wandi Lea.—Ngalwilo 29:17.

 Yakoba wāsenswe Letyela, wāitabija ne kwingila myaka isamba-ibidi mwanda wa amusonge. (Ngalwilo 29:18) Inoko, Lebane wādimba Yakoba, wāmusongeja dibajinji Lea, kupwa Lebane wāmusongeja ne Letyela.—Ngalwilo 29:25-27.

 Yakoba wādi usenswe Letyela ne bandi bana babidi bininge kupita Lea ne bandi bana baābutwile nandi. (Ngalwilo 37:3; 44:20, 27-29) Ku mfulo, bano bana-bakaji babidi bedidila mukao.—Ngalwilo 29:30; 30:1, 15.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Letyela? Letyela wāūminine makambakano a mu kisaka pampikwa kujimija kikulupiji kyaādi ukulupile amba Leza ukevwana milombelo yandi. (Ngalwilo 30:22-24) Mānga yandi ilombola’mba kwikala na bakaji bavule kuletanga makambakano mu bisaka. Myanda yātene Letyela ilombola’mba musoñanya mubajinji wa Leza wa mwana-mulume kusonga mukaji umo kete i musoñanya wa tunangu.—Mateo 19:4-6.

  •  Shi usaka kuyukila’ko myanda mivule itala Letyela, tala kishinte kinena’mba, “Deux soeurs tourmentées qui ont ‘bâti la maison d’Israël.’

  •  Shi usaka kuyuka mwanda waka Leza wālekele bantu bandi ba pa kala basonge bakaji bavule tala kishinte kinena’mba “Lelo Leza Witabije Kusonga Bakaji Bavule?” mu Falanse.

  Lehaba

 Le Lehaba wādi ani? Wādi ndumba wādi ushikata mu Yediko kibundi kya bene Kenani, kadi wāikele ke mutōtyi wa Yehova Leza.

 Le wālongele bika? Wāfile bene Isalela babidi bāendele kukabela ntanda. Wālongele namino mwanda wāivwene amba Yehova Leza wa Isalela, wānyongolwele bantu bandi mu Edipito ne ku bulwi bwēbatambile kisaka kyādi kītwa bu kya bene Amaleke.

 Lehaba wākweshe batubedibedi ne kwibesāshila bamupandije aye ne kisaka kyandi kitatyi kyobādi ba kwiya konakanya Yediko. Bāitabija, ino bāmulombola bya kulonga’mba: Kādipo ufwaninwe kusokola mwingilo wabo, aye ne kyandi kisaka bādi bafwaninwe kushikata mu yandi njibo kitatyi kyādi kya kwiya Isalela na bulwi, kadi wādi wa kuyeja monji utyila pa dididisha mwa kuyukila yandi njibo. Lehaba wālonda byonso byobāmulombwele, ebiya aye ne kisaka kyadi bapanda pobākwete Yediko kudi bene Isalela.

 Mwenda mafuku Lehaba wāsongwa na mwine Isalela, wāikala ke nkambwa Mulopwe Davida ne Yesu Kidishitu.—Yoshua 2:1-24; 6:25; Mateo 1:5, 6, 16.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Lehaba? Bible unena’mba Lehaba i kimfwa kiyampe kya lwitabijo. (Bahebelu 11:30, 31; Yakoba 2:25) Mānga yandi ilombola’mba Leza ulekelanga kadi kadipo na mboloji, weselanga boba bamukulupile pampikwa kubanga mobekadile.

  Lebeka

 Le Lebeka wādi ani? Wādi mukaja Izake kadi inandya bana ba mapasa, ba Yakoba ne Esau.

 Le wālongele bika? Lebeka wālongele kiswa-mutyima kya Leza, nansha kulonga namino byokwādi kukomo. Paādi uteka mema mu mushimwa, muntu umo wāmulomba mema matyetye. Lebeka wāmupa bukidi bonka mema a kutoma, kupwa wāmunena atekele ne bangamedia bandi. (Ngalwilo 24:15-20) Uno muntu wādi mwingidi wa Abalahama, kadi wāendele lwendo lulampe kukakimbila Izake mwanā Abalahama mukaji. (Ngalwilo 24:2-4) Wālombele ne Leza amwesele. Aye pa kumona’mba Lebeka i mwana-mukaji nkanka kadi wa kizaji, wājingulula’mba Leza walondolola milombelo yandi, wāmulombola’mba Lebeka ye wa kwikala mukaja Izake.—Ngalwilo 24:10-14, 21, 27.

 Lebeka pa kuyuka kyādi kyendedile uno mwingidi, wāitabija kwenda nandi akekale mukaja Izake. (Ngalwilo 24:57-59) Mwenda mafuku Lebeka wābutula bana ba mapasa bana-balume. Leza wāmulombwele amba Esau mwana mukulu, ukengidila Yakoba nkasandi. (Ngalwilo 25:23) Izake pa kukimba kwesela mwana umbedi, Lebeka wālonga bukomo, bāesela Yakoba, mungya kiswa-mutyima kya Leza kyaādi uyukile.—Ngalwilo 27:1-17.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Lebeka? Lebeka wādi na butūkanye ne kizaji, ngikadila yāmukweshe ekale mukaji muyampe, inabana, kadi mutōtyi wa Leza wa bine.

  •  Shi usaka kuyukila’ko myanda mivule itala Lebeka, tala kishinte kinena’mba, “Ngitabije kwenda.”

  Luta

 Le Luta wādi ani? Wādi mwine Moabu wāshile baleza bandi ne yabo ntanda, wākekala mutōtyi wa Yehova mu ntanda ya Isalela.

 Le wālongele bika? Luta wālombwele Naomi wandi muko buswe bwa binebine. Naomi, wandi mulume ne bandi bana babidi bana-balume bānyemene mu Isalela bāenda ku Moabu pa mwanda wa kipupo kya nzala. Mwenda mafuku bandi bana basonga bana-bakaji bene Moabu, ba Luta ne Olepa. Ino kupwa mulumya Naomi ne bandi bana babidi bãfwa, bãshala abo bonso busatu bakaji ba kishala.

 Naomi wākwata butyibi bwa kukajokela mu Isalela, mwanda mulanga wādi ke mupwe. Ba Luta ne Olepa bāsaka kwenda nandi. Ino Naomi wēbanena bajokele ku babutule babo. Olepa wākajoka. (Luta 1:1-6, 15) Inoko Luta aye wālamata wandi muko. Wādi usenswe Naomi bininge, kadi wāsakile kutōta Yehova Leza wa Naomi.—Luta 1:16, 17; 2:11.

 Luta byaādi mwana mukankamane kadi wingila bininge, kābudilwepo kunenenwa māya mu ntanda ya ba Naomi, mu Betelema. Mpeta umo mwinē ntanda witwa bu Boaza wāsangedile Luta bininge kupwa wēbapa aye ne Naomi byakudya ku buntu. (Mateo 21:33) Mwenda mafuku Luta wāsongwa na Boaza kupwa wāikala nkambwa Mulopwe Davida ne Yesu Kidishitu.—Mateo 1:5, 6, 16.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Luta? Byaādi usenswe Naomi ne Yehova, Luta wāitabije kushiya yabo ntanda ne kyabo kisaka. Wādi mwana-mukaji wingila bininge, mukankamane, wa lulamato, nansha ke kitatyi kyaādi mu makambakano mavule.

  Sala

 Le Sala wādi ani? Wādi mukaja Abalahama kadi inandya Izake.

 Le wālongele bika? Sala wāshile būmi buyampe mu kibundi kya bupeta kya Ulu mwanda wādi na lwitabijo mu milao yobālaile Abalahama wandi mulume kudi Leza. Leza wānenene Abalahama ataluke mu Ulu ende mu ntanda ya Kenani. Leza wāmulaile kumwesela ne kumwikadija ke muzo mukatampe. (Ngalwilo 12:1-5) Mu kine kitatyi’kya Sala wādi padi na myaka 60 ne kupita. Tamba pene’pa, Sala ne wandi mulume bādi bashikata mu mapema badi koku kebadi koku.

 Nansha kujokoloka byokwātūdile būmi bwa Sala mu kyaka, aye wālondele buludiki bwa Leza wākwatakanya Abalahama. (Ngalwilo 12:10, 15) Sala wālongele myaka mivule pampikwa kubutula mwana, kintu kine kyādi kimuletela njia bininge. Inoko Leza wālaile kwesela lutundu lwa Abalahama. (Ngalwilo 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Leza wālaile amba Sala ukabutwila Abalahama mwana. Kadi wābutwile mwana aye papo ke mupita ne pa myaka ya kubutula. Wādi na myaka 90, wandi mulume nandi na myaka 100. (Ngalwilo 17:17; 21:2-5) Bāinika mwana bu Izake.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi Sala? Kimfwa kya Sala kitufundija’mba tufwaninwe kukulupila nyeke amba Leza ukafikidija milao yandi, enka ne yoya imweka bu keibwanyapo kufikidila! (Bahebelu 11:11) Kadi kimfwa kyandi kya bu mukaji kilombola kamweno kadi na kwikala na bulēme mu busongi.—1 Petelo 3:5, 6.

  Mwana-Mukaji mwine Shulama

 Le mwana-mukaji mwine Shulama wādi ani? Wādi mwana-mukaji muyampe mpala mu ntanda’ya kadi mwana-mukaji wisambilwe’po mu mukanda wa mu Bible witwa bu Lwimbo lwa Ñimbo. Bible katelelepo dijina dyandi.

 Le wālongele bika? Nkasampe mwana-mukaji mwine Shulama wālamete mukumbi waādi usenswe. (Lwimbo lwa Ñimbo 2:16) Inoko buya bwandi bwākokele Solomone mulopwe mpeta, mwine wālongele bukomo amba amusanswe aye. (Lwimbo lwa Ñimbo 7:6) Nansha bakwabo byobādi bamusoñanya etabije Solomone, mwana-mukaji mwine Shulama wāpelele. Wādi usenswe mukumbi mulanda kadi wādi umulamete.—Lwimbo lwa Ñimbo 3:5; 7:10; 8:6.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi mwana-mukaji mwine Shulama? Wādi mutūkanye nansha byaādi muyampe mpala kadi bantu bādi bamusenswe. Kālekelepo kusanswa mukumbi nansha byobādi bamuningila, bamulaya kumupa bintu bya bupeta ne ntumbo. Kāyayukilepo mu ñeni kadi wāshele nyeke mwilame.

  Mukaja Lota

 Le Mukaja Lota wādi ani? Bible katelelepo dyandi dijina. Ino witulombola’mba wādi na bana babidi ne amba kisaka kyandi kyādi kishikata mu kibundi kya Sodoma.—Ngalwilo 19:1, 15.

 Le wālongele bika? Kākōkelepo musoñanya wa Leza. Leza wādi musumininwe konakanya Sodoma ne bibundi bya kufulakufula pa mwanda wa busekese bwabo bwa munyanji. Pa mwanda wa buswe bwaādi usenswe Lota muntu moloke ne kyandi kisaka, Leza wātumine bamwikeulu bebatambije’mo mwanda wa kwibapandija.—Ngalwilo 18:20; 19:1, 12, 13.

 Bamwikeulu bāsapwidile kisaka kya Lota banyeme mu kibundi pampikwa kutala kunyuma; shi bitupu bādi ba kufwa. (Ngalwilo 19:17) Ino mukaja Lota “wāanza kutala kunyuma, penepo wāalamuka ke kyulu kya mwepo.”—Ngalwilo 19:26.

 Le i ñeni’ka yotubwanya kuboila kudi mukaja Lota? Mānga yandi ilombola kyaka kidi mu kusanswa bintu bya ku ngitu bininge enka ne byoleka kukōkela Leza. Yesu wāmutelele bu kimfwa kya kudyumukila’ko. Wānenene amba “vulukai mukaja Lota.”—Luka 17:32.

 Bana-bakaji mungya nondelo ya bitatyi bya mu Bible

  1.  Eva

  2. Dilobe (2370 Y.K.)

  3.  Sala

  4.  Mukaja Lota

  5.  Lebeka

  6.  Lea

  7.  Letyela

  8. Divilu (1513 Y.K.)

  9.  Midiamu

  10.  Lehaba

  11.  Luta

  12.  Debola

  13.  Yaile

  14.  Dedila

  15.  Hana

  16. Mulopwe mubajinji wa Isalela (1117 Y.K.)

  17.  Abikele

  18.  Mwana-Mukaji mwine Shulama

  19.  Yezebele

  20.  Eseta

  21.  Madia (inandya Yesu)

  22. Lubatyijo lwa Yesu (29 Y.M.)

  23.  Mata

  24.  Madia (mwanabo na Mata ne Lazalasa)

  25.  Madia mwine Makadala

  26. Lufu lwa Yesu (33 Y.M.)