•  Be ochuno ni adwok denda piny?

•  En yo mane maber ma anyalo dwokogo denda piny?

•  Gik minyalo timo

•  Gik ma mbeseni wacho

 Nitie rowere moko ma wachoga ni gidwaro dwoko dendgi piny. Kata kamano . . .

•   Ng’enygi odich gi kaka ginenore gi oko, to ok ngimagi. Nitie joma chakoga timo gik ma biro miyo gidwok dendgi piny mapiyo, kaka weyo ma ok gichiemo, kata tiyo gi yedhe. Thoth joma tiyo gi yore ma kamago medoga mana bedo machwe, kendo moko oseyudo hinyruok.

   “Nitie nyiri moko ma tuonorega chiemo mondo gidwok dendgi piny mapiyo. Thothne mano hinyoga dendgi, kendo kawoga thuolo malach ahinya mondo gichangi.”​—Hailey.

•   Onge tiende mondo ng’ato osik oparre e wi dende. Dend ng’ato nyalo bedo maber abera, kata kamano, samoro gima chande en ni ojapimore gi jomamoko kaka mbesene ma dendgi tindo, kata nyalo bedo ni gik fwambo gi keyo e ma jiwo paro mar dwoko del piny.

   “Ka ne an jahigni 13, najapimora gi osiepena. Ne aparo ni ne ginyalo hera ahinya ka po ni achalo kodgi. Mano nomiyo atemo matek mondo abed gi del ma tin-tin.”​—Paola.

 Komachielo, nitie rowere moko ma dwarore ni odwok dendgi piny. Ripot mar World Health Organization wacho ni . . .

•   E piny mangima, rowere ma dirom milion 340 ma hikgi ni e kind 5 kod 19 chwe mokalo tong’.

•   E higa mar 1975 mana pasent 4 mar joma hikgi ni e kind 5 kod 19 e ma ne chwe mokalo tong’. Kata kamano, e higa mar 2016, pasent mar jogo nomedore mochopo 18.

•   E pinje mang’eny, kwan mar joma chwe mokalo tong’ ng’eny moloyo joma odhero mokalo tong’.

•   E pinje modhier, nitie ji mang’eny machwe mokalo tong’ kata mana e udi ma dhano ok yudie chiemo ma gero del.

 En yo mane monego atigo?

1.   Weyo ma ok achiemo.

2.   Timo exercise kendo chamo chiemo mowinjore (balanced diet).

3.   Tiyo gi yedhe mag dwoko del piny.

 Dwoko makare: Yo mar 2: Timo exercise kendo chamo chiemo mowinjore.

 Ka ng’ato oweyo ma ok ochiemo, kata oweyo chamo kit chiemo moko, mano nyalo dwoko dende piny mapiyo. Kata kamano, yorego ok beyo, kendo ng’ato nyalo chako bedo machwe mapiyo bang’ dok e chiemo e yo maber.

 To komachielo, ka po ni itimo duto minyalo mondo irit ngimani kod dendi, ibiro winjo maber ahinya. Dr. Michael Bradley nondiko kama: “Yo maber, mosiko, kendo ma ok bi hinyo ngimani sama idwoko dendi piny, . . . en ma kichako tiyogo to ibiro tiyogo e ngimani duto ma ok iwinjo pek moro amora.” a Ang’o ma Bradley ne temo wacho? Gima notemo wacho en ni ka diher dwoko dendi piny, kik iket pachi mana kuom gik michamo kende, to puonjri kaka inyalo loko gik mitimoga pile.

 Muma nyisowa ni wabed joma ‘ok kal tong’’ e timbewa, to mano oriwo nyaka weche modok korka chiemo. (1 Timotheo 3:11) Bende, okwerowa achiel kachiel ni kik wabed jowuoro. (Ngeche 23:20; Luka 21:34) Ka in gi Ndikogo e paro, donge inyalo temo timo gik ma luwogi e wach dwoko del piny?

•   Cham chiemo ma gero del.

   Ok onego irid chik ahinya kodok korka gik michamo, kata kamano, ng’eyo kit chiemo maber nyalo konyi mondo icham balanced diet. Kendo, chiemo mowinjore en achiel kuom yore mabeyo ma nyalo konyo ng’ato mondo kik odher mokalo tong’ kata bedo ma chwe mokalo tong’.

•   Tim exercise pile.

   Par ane moko kuom gik minyalo timo odiechieng’ kodiechieng’. Kuom ranyisi, kar tiyo gi lift sama idwaro idho gorofa, donge inyalo idho stairs? Bende, kar tugo tuke mag vidio, donge inyaloga wuok oko mondo iwuothie matin kirieyo lecheni?

•   Kar chamo chiemo ma ok ger del, cham chiemo mowinjore.

   Rawera moro ma nyinge Sofia wacho kama: “Adwaroga ni abed gi olembe kod alode kinde duto nikech gigo konyaga mondo kik acham chiemo ma ok dhi konyo denda.”

•   Kik ichiem kirikni.

   Jomoko chiemoga achiema ka girikni ma samoro ok ginyal kata fwenyo ni giseyieng’! Kik irikni sama ichiemo. We kinde moro okal ka pok imedo chiemo. Samoro inyalo fwenyo ni ok nidenyo ahinya kaka niparo.

•   Non kit chiemo michamo.

   Som kalatas momwon kata mondik e tok gima idwa chamono, mondo ine ni en gi calories ma romo nade. Ket wachni e paro: Gik mimadho ma nigi sukari mang’eny, chiemo mochiel gi mo mang’eny, kod chiemo milawogo dhok sama irito chiemo wuon-wuon e otel kata e nyasi moro, kinde mang’eny niga gi calories mang’eny, kendo ginyalo miyo imed del mapiyo.

•   Kik ikal tong’.

   Sara ma jahigni 16 wacho kama: “Nitie kinde ma naheroga kwano calories e chiemo ka chiemo ma nadwaro chamo. Nochopo kama kata ka asetoko chiemo e san, to gima naneno ne en mana calories ma ni e chiemono!” Tang’ kik ibed jakwan calories e chiemo! Nitie seche moko ma ok rach chamo chiemo ma mit-mit dichiel ka dichiel.

 Tim kama: Wuo gi laktar mari e wi parruok ma in-go mar dwoko dendi piny. Obiro tiyo gi weche minyisego e nono yo maber minyalo tiyogo mondo idwok dendi piny.