Skip to content

Skip to table of contents

Tohi Tapu​—Ko e Ha ne Loga Ai?

Tohi Tapu​—Ko e Ha ne Loga Ai?

Ko e ha ne loga lahi e tau vahega po ke tau liliuaga he Tohi Tapu he vahā nei? Onoono nakai a koe ke he tau liliuaga foou kua lagomatai po ke fakatauhele e maamaaga he Tohi Tapu? He fakaako ke he kamataaga he tau Tohi Tapu ka lagomatai a koe ke kumikumi fakailoilo ki ai.

Ka e fakamua, ko hai ne tohia e Tohi Tapu he kamataaga, mo e he magaaho fe?

KO E TOHI TAPU FAKAMUA

Fa mahani e Tohi Tapu ke vevehe ke he ua e vala. Ko e vala fakamua kua 39 e tohi he “tau kupu he Atua.” (Roma 3:2) Ne omoomoi he agaaga he Atua e tau tagata taane tua fakamooli ke tohi hifo e tau tohi nei he magaaho loa​—kavi ke he 1,100 tau mai he 1513 F.V.N. ke hoko ke he kavi 443 F.V.N. Laulahi ne tohi ke he vagahau Heperu, ti fakahigoa e vala nei ko e Tau Tohiaga Tapu Heperu, ne iloa foki ko e Maveheaga Tuai.

Ko e vala ke uaaki kua 27 e tohi “ko e kupu he Atua” foki. (1 Tesalonia 2:13) Ne omoomoi he agaaga he Atua e tau tutaki tua fakamooli ha Iesu Keriso ke tohi hifo e tau tohi nei he magaaho kū lahi​—kavi ke he 60 e tau mai he 41 V.N. ke he 98 V.N. Laulahi kua tohia ke he vagahau Heleni, ati fakahigoa e vala nei ko e Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano, ne iloa foki ko e Maveheaga Fou.

He lafi oti ai ko e 66 e tohi ne omoomoi he agaaga ke moua e Tohi Tapu katoa​—ko e fekau he Atua ma e tau tagata. Ka ko e ha ne fai fakaliliuaga foki e Tohi Tapu? Hanei tolu e kakano uho.

  • Ke maeke e tau tagata ke totou e Tohi Tapu ke he vagahau ni ha lautolu.

  • Ke utakehe e tau tohiaga hepe he tau tagata ne lagaki mo e liuaki ke he tohiaga fakamua he Tohi Tapu.

  • Ke hiki mai he vagahau ne tuai lahi.

Manamanatu ke he tau mena nei ne putoia ke he ua e fakaliliuaga fakamua atu.

KO E GREEK SEPTUAGINT

Kavi ke he 300 tau ato hoko ke he vahā ha Iesu, ne kamata e tau pulotu Iutaia ke fakaliliu e Tau Tohiaga Tapu Heperu ke he vagahau Heleni foki. Ko e fakaliliuaga nei ne iloa ko e Greek Septuagint. Ko e ha ne taute ai? Ke lagomatai e tau Iutaia tokologa he magahala ia ne vagahau Heleni ka e nakai vagahau Heperu ke maeke a lautolu ke maama ha lautolu a “tau Tohi Tapu.”​—2 Timoteo 3:15.

Ko e Septuagint ne lagomatai foki e tau miliona tagata ne nakai ko e tau Iutaia ka e vagahau Heleni ke iloa e tau fakaakoaga he Tohi Tapu. Fēfē? “Mai he lotoga he senetenari fakamua,” he talahau he Porofesa ko W. F. Howard, “ne eke ai mo Tohi Tapu he Christian Church, ne ō e tau misionare ke he tau sunako takitaha ‘ke fakamaama e tau kupu tohi ko e Mesia a Iesu.’” (Gahua 17:3, 4; 20:20) Ko e taha kakano a ia ati tokologa e tau Iutaia ne nakai leva ti “galo e fiafia ke he Septuagint,” he talahau he pulotu ke he Tohi Tapu ko F. F. Bruce.

He moua fakahaga he tau tutaki ha Iesu e tau tohi he Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano, ne tuku fakalataha ai e lautolu mo e fakaliliuaga he Septuagint he Tau Tohiaga Heperu, ti ko e Tohi Tapu katoa a ia ne moua e tautolu he vahā nei.

KO E LATIN VULGATE

He kavi ke he 300 tau he mole e mau e Tohi Tapu, ko e pulotu ke he lotu ko Jerome ne taute e fakaliliuaga Latini he Tohi Tapu, ne iloa ai he mogo fakamui ko e Latin Vulgate. Ne fitā e fai fakaliliuaga Latini, ti ko e ha ne lata ke fai fakaliliuaga foou foki? Manako a Jerome ke fakahako e “tau fakaliliuaga ne hepe, tau kupu ne hepe, mo e tau talahauaga ne lafi mo e utakehe ka e nakai lata,” ne talahau he The International Standard Bible Encyclopedia.

Loga e tau mena hepe ia ne fakahako e Jerome. Ka e fai magaaho he mole, ne taute he tau takitaki lotu e lekua lahi mahaki! Ne fakailoa e lautolu ko e Latin Vulgate hokoia ni e fakaliliuaga he Tohi Tapu ne fakaatā mo e matutaki pihia ke he tau senetenari! He lata ke lagomatai e tau tagata tokologa ke maama e Tohi Tapu, ne nakai fakaaoga e Vulgate ti nakai maama he laulahi he tau tagata he magaaho fakamui ne nakai iloa e vagahau Latini.

LOGA LAHI E TAU FAKALILIUAGA FOOU

He magahala ia, ne matutaki e tau tagata ke taute e falu fakaliliuaga he Tohi Tapu​—tuga e Syriac Peshitta ne mahuiga he senetenari ke limaaki V.N. Ko e hoko laia ke he senetenari ke 14 aki ti liu lali foki ke fai Tohi Tapu ma e tau tagata tokologa he vagahau ni ha lautolu.

I England he matahiku he senetenari ke 14 aki, ne kamata a John Wycliffe ke vevete kehe mai he vagahau kua galo he taute e Tohi Tapu ke he vagahau Peritania, ko e vagahau ne maeke e tau tagata he motu haana ke maama. Nakai leva, ko e tau lolomiaga tohi ha Johannes Gutenberg ne hafagi e puhala ma e tau pulotu ke he Tohi Tapu ke taute mo e tufatufa e tau liliuaga foou he Tohi Tapu ke he tau vagahau kehekehe ne fakaaoga i Europa katoa.

He loga fakahaga e tau fakaliliuaga faka-Peritania, ne hūhū toko he tau tagata kitekite kua lata mooli nakai ke kehekehe e tau liliuaga he taha e vagahau. He senetenari 18 aki ko e akoako Peritania ko John Lewis ne tohi: “Na tuai fakahaga e vagahau ti nakai maama mitaki, ko e mena ia ati lata ai ke liu kitekite ke he tau Fakaliliuaga tuai ti tuku ke he Vagahau ne fakaaoga mogoia ke maama he tau atuhau he magahala ia.”

He vahā nei, ko e tau pulotu ke he Tohi Tapu kua ha ha he tuaga mitaki ke liu hakahaka e tau fakaliliuaga tuai. Kua maama mitaki e lautolu e tau vagahau he Tohi Tapu i tuai, mo e ha ha ia lautolu e tau fakamauaga aoga lahi ke he tau Tohi Tapu i tuai ne nakaila leva ia e moua. Lagomatai he tau mena nei a lautolu ke hakotika e maamaaga ke he tau tohiaga fakamua he Tohi Tapu.

Ti kua uho mooli e tau liliuaga foou he Tohi Tapu. Ka e lata ke fakaeneene hagaao ke he falu liliuaga. Kaeke kua omoomoi a lautolu ne hakahaka e tau fakaliliuaga ha ko e fakaalofa mooli ke he Atua ke taute e liliuaga foou he Tohi Tapu, kua maeke e gahua ha lautolu ke aoga lahi ki a tautolu.