Skip to content

Skip to table of contents

Proteje Ita-nia an husi informasaun falsu

Proteje Ita-nia an husi informasaun falsu

 Ohin loron, fasil atu asesu informasaun barak liu se kompara ho tempu uluk, inklui mós informasaun kona-ba oinsá atu tau matan ba ita-nia saúde no oinsá atu bele moris ho seguru. Maibé bainhira buka informasaun, ita tenke kuidadu ho informasaun falsu, hanesan:

 Porezemplu, durante pandemia COVID-19, sekretáriu-jerál husi Nasoins Unidas fó avizu kona-ba perigu husi informasaun falsu neʼebé mosu beibeik. Nia dehan: “Matadalan sala kona-ba saúde neʼebé lori rezultadu aat ba ema no mós ai-moruk no tratamentu falsu oioin neʼebé ema halo atu hamatak ema, aumenta barak liután. Informasaun barak neʼebé ita haree husi televizaun ka rona iha rádiu la tuir faktu sira. Internét nakonu ho lia-anin ka hoax oioin neʼebé ema inventa. Ema mós habelar lia-bosok liuhusi internét kona-ba ema ka grupu ruma neʼebé sira odi atu nuneʼe bele hafoʼer ema sira-neʼe nia reputasaun.”

 Klaru katak informasaun falsu laʼós buat neʼebé foun. Maibé, Bíblia fó sai nanis ona katak ohin loron “ema aat no bosok-teen sira sei sai aat liután, hodi bosok ema seluk, no mós ema seluk bosok sira”. (2 Timóteo 3:1, 13) Internét loke dalan ba ema atu simu informasaun, maibé se la kuidadu, fasil mós ba ita atu fahe lalais informasaun falsu. Rezultadu mak ita-nia e-mail, média sosiál, no notísias neʼebé ita simu bele nakonu ho informasaun la loos ka istória sira neʼebé la fó sai faktu neʼebé kompletu.

 Oinsá mak Ita bele proteje Ita-nia an husi informasaun sala no lia-anin ka teoria konspirasaun? Hanoin toʼok kona-ba Bíblia nia prinsípiu balu neʼebé bele ajuda Ita.

  •   Keta fiar kedas buat hotu neʼebé Ita rona ka haree

     Saida mak Bíblia hanorin: “Ema neʼebé la iha esperiénsia tau fiar ba liafuan hotu. Maibé ema neʼebé matenek hanoin didiʼak kona-ba ninia hakat ida-idak.”—Provérbios 14:15.

     Se ita la kuidadu, fasil deʼit ba ema atu lohi ita. Porezemplu, hanoin toʼok kona-ba foto ho liafuan badak ka vídeo badak neʼebé ema bolu nuʼudar meme. Ema uza meme atu halo komik. No baibain ema habelar meme liuhusi internét, liuliu iha média sosiál. Fasil deʼit ba ema atu edit ka aumenta foto ka vídeo no uza ida-neʼe atu habelar ideia neʼebé sala. Ema bele edit vídeo ka foto ruma toʼo halo ema fiar katak ema ida koʼalia daudaun liafuan ruma ka halo buat ruma, maski tuir loloos la hanesan neʼe.

     “Maioria informasaun falsu neʼebé peskizadór sira hetan iha média sosiál mosu iha foto ka vídeo badak hanesan meme.”—Axios Media.

     Husu ba Ita-nia an: ‘Notisias ka informasaun neʼebé haʼu simu mak buat neʼebé loos ka neʼe mak meme ida?’

  •   Tetu didiʼak informasaun neʼe mai husi neʼebé no kona-ba saida

     Saida mak Bíblia hanorin: “Buka-hatene uluk buat hotu se neʼe mak loos ka lae.”—1 Tesalónika 5:21.

     Maski informasaun ruma temi ona iha notísias ka ema barak mak koʼalia kona-ba neʼe, importante atu konfirma uluk informasaun neʼe loos ka lae antes tau fiar ba ida-neʼe ka fahe tutan ba ema seluk. Oinsá atu halo nuneʼe?

     Hanoin didiʼak informasaun neʼe mai husi neʼebé. Dala ruma, ajénsia ka organizasaun sira neʼebé fó sai notísias, la fó sai informasaun ho loloos tanba sira hakarak konta tuir dalan neʼebé lori benefísiu ba sira-nia an ka tuir sira-nia hanoin kona-ba polítiku. Tan neʼe, kompara informasaun neʼebé ita simu husi fatin ida ho informasaun husi organizasaun ka fatin seluk. Dala ruma, kolega sira la ho neon habelar informasaun falsu liuhusi e-mail ka média sosiál. Tan neʼe, keta tau fiar ba notísias ida, se ita la hatene neʼe mai husi neʼebé.

     Haree didiʼak katak informasaun neʼe mak loos no ita bele tau fiar. Buka-hatene data saida mak informasaun neʼe fó sai. Buka-hatene mós informasaun neʼe bazeia ba faktu sira ka lae no iha ka lae evidénsia atu apoia informasaun neʼe. Ita presiza kuidadu liután se informasaun kleʼan ida fó sai iha dalan neʼebé simples demais toʼo lakon informasaun neʼebé importante. Kuidadu mós ho notísias sira neʼebé ema halo atu sunu ita-nia emosaun.

     “Ohin loron ita bele kompara buka-hatene faktu sira husi informasaun neʼebé ita simu hanesan ho fase liman, neʼe importante tebes no presiza halo beibeik.”—Sridhar Dharmapuri, Xefe ba Seguransa Ai-han no Nutrisaun husi Organizasaun Nasoins Unidas.

     Husu ba Ita-nia an: ‘Notísias neʼe mak ema ruma nia opiniaun deʼit no laʼós faktu ida ka lae? Ka neʼe fó sai informasaun neʼebé la kompletu?’

  •   Tau fiar ba faktu sira, laʼós tuir deʼit Ita-nia hanoin rasik

     Saida mak Bíblia hanorin: “Ema neʼebé tau fiar ba ninia laran rasik mak beik.”—Provérbios 28:26.

     Fasil ba ema atu tau fiar ba informasaun neʼebé apoia sira-nia hanoin ka sentimentu rasik. No dala barak, kompañia online sira kontrola informasaun neʼebé sei mosu iha ita-nia notísias ka média sosiál hodi tuir tópiku ka sítiu neʼebé ita gosta loke beibeik. Maibé, laʼós informasaun hotu neʼebé ita gosta mak loos.

     “Maski ema iha kapasidade atu hanoin didiʼak ho lójiku, maibé ita-nia hakarak, esperansa, buat neʼebé ita taʼuk ka ita-nia motivu bele book ita atu fiar katak informasaun ruma mak loos tanba neʼe hanesan ho buat neʼebé ita rasik hakarak fiar.”—Peter Ditto, psikólogu sosiál.

     Husu ba Ita-nia an: ‘Haʼu fiar informasaun neʼe, tanba deʼit neʼe tuir duni buat neʼebé haʼu hakarak fiar?’

  •   Keta habelar informasaun falsu ba ema seluk

     Saida mak Bíblia hanorin: “Imi labele habelar istória neʼebé la loos.”—Éxodo 23:1.

     Hanoin-hetan katak informasaun neʼebé ita fahe ba ema seluk bele afeta sira-nia hanoin no hahalok. Maski ita la ho neon fahe informasaun neʼebé falsu, maibé neʼe bele lori konsekuénsia neʼebé aat tebes.

     “Buat importante neʼebé ita presiza halo antes fahe istória ruma ba ema seluk mak ita tenke hein lai, kalma lai, no tuirmai husu ba ita-nia an: ‘Haʼu hatene duni katak istória neʼe mak loos no diʼak atu fahe ba ema seluk ka lae?’ Se ema hotu halo ida-neʼe, informasaun falsu iha internét sei menus lalais.”—Peter Adams, vise-prezidente husi News Literacy Project.

     Husu ba Ita-nia an: ‘Haʼu fahe informasaun neʼe tanba haʼu hatene duni katak neʼe mak informasaun loos ka lae?’