MBULAVURISANO | MASSIMO TISTARELLI

Muendli Wa Tirhoboto A Hlamusela Hi Ta Ripfumelo Rakwe

TLANGA

Profesa Massimo Tistarelli i mutivi wa sayense eYunivhesiti ya Sassari eItaly. I un’wana wa vahleri va timagazini tinharhu ta sayense leti hangalasiwaka emisaveni hinkwayo naswona yena swin’we ni van’wana va tsale swiviko leswi tlulaka dzana swa ndzavisiso wa timhaka ta sayense. U dyondza ndlela leyi vanhu va swi kotaka ha yona ku xiya swikandza swa van’wana swin’we ni ku endla swilo leswi tikombaka swi olova swo tanihi ku qhavulela bolo. Kutani u endla fambiselo ro vona ra tirhoboto leri tirhaka ku fana ni ra hina. Mutsari wa Xalamuka! u n’wi vutise hi ta ripfumelo rakwe ni hi ta ntirho wakwe tanihi mutivi wa sayense.

A wu nghena kereke yihi loko wa ha ri ntsongo?

Vatswari va mina a va ri Makhatoliki kambe a va nga yi ekerekeni. Loko ndza ha ri jaha, a ndzi pfumela eka dyondzo ya leswaku Xikwembu a xi kona. A ndzi dyondzisiwe leswaku swilo leswi hanyaka swi lo tiendlekela naswona sweswo ndzi swi teke ku ri ntiyiso. Kambe hambileswi a ndzi nga pfumeli leswaku ku ni Muvumbi loyi a vumbeke vanhu, a ndzi pfumela leswaku ku fanele ku ri ni nchumu wo karhi lowu tlakukeke ku tlula hina. Leswaku ndzi tiva nchumu wolowo, ndzi kambisise vukhongeri bya Vubudha, bya Vuhindu ni bya Vutao, kambe tidyondzo ta byona a ti swi hlamulanga swivutiso swa mina.

I yini leswi ku susumeteleke ku rhandza sayense?

Ku sukela evutsongwanini, a ndzi tsakisiwa hi michini. A ndzi hamba ndzi tlhantlha switlangisi swa mina swa gezi ndzi tlhela ndzi swi hlanganisa. Nakambe a ndzi hamba ndzi vutisa Tatana loyi a a ri munjhiniyara wa michini ya fambiselo ro vulavurisana swivutiso swo tala malunghana ni ndlela leyi swiya-ni-moya ni tinqingho swi tirhaka ha yona.

Wu katsa yini ntirho wa wena tanihi mutivi wa sayense?

Ndzi dyondzele ku va munjhiniyara wa swa elektroniki eYunivhesiti ya Genoa naswona ndzi endle ndzavisiso malunghana ni ndlela leyi ndzi nga antswisaka ha yona matirhelo ya tirhoboto leswaku ndzi ta kuma digri. Ndzi dyondze ngopfu hi vuswikoti bya munhu byo vona ni ku kuma tindlela to kopa vuswikoti byebyo leswaku ndzi byi tirhisa eka tirhoboto.

Ha yini vuswikoti bya hina byo vona byi ku tsakisa?

Hikuva byi rharhangane hi ndlela leyi hlamarisa naswona a byi katsi mahlo ntsena, byi katsa ni ku hlamusela leswi hi swi vonaka. Hi xikombiso, xiya leswi humelelaka loko u qhavulela bolo. Loko u ri karhi u tsutsuma leswaku u yi qhavulela, rivoni ra tihlo ra wena ri ta hundzisa xifaniso xa bolo ri xi yisa eka retina. Xifaniso xexo xi ta famba-famba eka retina ya wena hi ku ya hi mafambelo ya bolo ni ya tihlo ra wena. Entiyisweni, hi ntolovelo u dzikisa tihlo ra wena eka bolo. Kutani xifaniso xa yona xa yima eka retina ya wena loko ndhawu leyi nga endzhaku ka yona yi vonaka yi ri eku fambeni.

Hi nkarhi lowu fanaka, fambiselo ra wena ro vona ri hlayela rivilo ra bolo ni lomu yi kongomeke kona. Lexi hlamarisaka hileswaku ku hlayela koloko ku sungula eka retina loko tihlo ra wena ri ri karhi ri pima mafambelo ya bolo ni ndhawu leyi nga endzhaku ka yona. Kutani nsiha wa le tihlweni wu rhumela rungula leri kumiweke hi retina ebyongweni bya wena naswona byona byi tlhela byi kambisisa rungula rero ivi byi ku byela leswaku u qhavulela bolo yoleyo. Ndlela leyi endlelo rero hinkwaro ri rharhanganeke ha yona ya hlamarisa swinene.

I yini leswi ku susumeteleke ku pfumela eka Muvumbi?

Hi 1990, ndzi hete tin’hweti to hlayanyana edorobeni ra Dublin le Ireland, ndzi ri karhi ndzi endla ndzavisiso eKholichi ya Trinity. Loko mina ni nsati wa mina Barbara hi ri endleleni yo tlhelela ekaya, hi vulavule hi vumundzuku bya vana va hina. Hi tlhele hi teka xiboho xo endzela sesi wa mina loyi a nga Mbhoni ya Yehovha. Sesi u ndzi nyike buku leyi nge Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? leyi kandziyisiweke hi Timbhoni. Ndzavisiso lowu dzikeke lowu endliweke ebukwini yoleyo wu ndzi hlamarise ngopfu. Kutani ndzi xiye leswaku ndzi pfumele eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo handle ko rhanga hi ku kambisisa loko byi ri kona hakunene vumbhoni lebyi yi seketelaka. Hi xikombiso, a ndzi tibyela leswaku dyondzo leyi a yi seketeriwa kahle hi masalela ya swilo leswi feke. Kambe a swi tano. Kutani loko ndzi hambete ndzi kambisisa dyondzo leyi, ndzi ye ndzi khorwiseka leswaku vanhu lava yi dyondzisaka va tirhisa mavulavulelo yo tikukumuxaka lama nga sekeriwangiki helo.

Ndzi anakanye hi ntirho wa mina wo endla tirhoboto. Xana i ntirho wa mani lowu a ndzi ri eku wu kopeni?

Kutani ndzi anakanye hi ntirho wa mina wo endla tirhoboto. Xana i ntirho wa mani lowu a ndzi ri eku wu kopeni? A ndzi nge pfuki ndzi endle rhoboto leri kotaka ku qhavulela bolo ku fana ni munhu. Rhoboto ri nga kunguhatiwa ku qhavulela bolo, kambe ehansi ka swiyimo leswi hleriweke ntsena. A ri nge swi koti ku yi qhavulela ehansi ka swiyimo leswi yi nga endleriwangiki swona. Vuswikoti bya hina byo dyondza byi tlakuke swinene ku tlula bya muchini naswona michini leyi tolovelekeke yi ni vaendli va yona! Mhaka leyi ko va yin’wana ya timhaka to tala leti ndzi susumeteleke ku gimeta hileswaku ku fanele ku ri ni Muvumbi loyi a hi vumbeke.

Ha yini u ve Mbhoni ya Yehovha?

Xivangelo xin’wana hileswi mina na Barbara a hi rhandza maendlelo ya tona lama dzikeke yo dyondza. Ngopfu-ngopfu a ndzi tsakisiwa hi ndzavisiso lowu endliweke eminkandziyisweni ya tona. Ndzavisiso lowu dzikeke wu va koka rinoko vanhu vo fana na mina, lava lavaka ku tiva swilo hi vuenti. Hi xikombiso, ndzi sungule ku byi tsakela swinene vuprofeta byo tala lebyi nga eBibeleni. Ku dyondza ha byona swi ndzi khorwisile leswaku hakunene Bibele yi tsariwe hi Xikwembu. Hi 1992, mina na Barbara hi khuvuriwile tanihi Timbhoni ta Yehovha.

Xana dyondzo ya wena ya sayense yi tsanise ripfumelo ra wena?

Ematshan’weni ya sweswo, dyondzo ya sayense yi tiyise ripfumelo ra mina. Hi xikombiso, xiya ndlela leyi hi kotaka ku xiya swikandza swa van’wana ha yona. Ricece ri nga kota ku xiya swikandza swa vanhu endzhakunyana ka tiawara ri velekiwile. Mina na wena hi nga namba hi xiya munhu loyi hi n’wi tivaka, hambiloko a ri exikarhi ka ntshungu. Hi nga ha kota ku vona loko a tsakile kumbe a nga tsakanga. Kambe swi nga ha endleka hi nga swi tivi nikatsongo leswaku ku kota ku xiya swikandza swa vanhu hi ndlela yoleyo swi katsa ku kambisisa rungula ro tala ngopfu hi rivilo lerikulu swinene.

Ndza khorwiseka hi ku helela leswaku fambiselo ra hina ro vona i nyiko ya risima leyi humaka eka Yehovha Xikwembu. Tinyiko takwe, leti katsaka Bibele, ti ndzi susumetela ku n’wi nkhensa ni ku byela vanhu van’wana ha yena. Phela, miehleketo ya mina yi ndzi byela leswaku u faneleriwa hi ku fundzhiwa hikwalaho ka swilo leswi a swi endleke.