Oku sanumuiwa ocituwa cimue ci nena ovitangi. Ekonomuiso limue lia lingiwa kofeka yo Grã-Bretanha, lia lekisa okuti vofeka yaco, ci soka 40 kolopulusendu viamalẽhe va liponda omo lioku sanumuiwa.

Voku sanumuiwa mua kongela ovina vialua okuti oku tipuiwa ci sule.

Mua kongelavo ovina vimue ndeci:

• Olondaka vĩvi: Ufeko umue o tukuiwa hati, Celine o kuete 20 kanyamo wa popia ndoco: “Lalimue eteke ndivalako olondaka vĩvi omanu ndi tangela lavo kosikola va ndi popele, kuenda olonduko vĩvi va ndi luka. Nda kala ndomunu umue ka kuete esilivilo, kuenda nda simĩle okuti, lomue o ndi sole. Nda va ndi vetele, nda sia kuatele evalo lialua ndolondaka nda yeva.”

• Oku yuvuiwa lomanu. Ufeko umue o tukuiwa hati, Haley, o kuete 18 kanyamo wa popia ndoco: “Omanu ndi tangela lavo kosikola va fetika oku ndi tila. Nda ndi yongola oku tumala komesa yimuamue lavo velivala liepuyuko kosikola, va ndi sapuila vati, ku kuete apa o tumala. Nda enda oku lila calua omo lioku lia onanya lika liange vokuenda kunyamo wosi.”

•   Onjila yikuavo yoku sanumuiwa. Umalẽhe umue o tukuiwa hati, Daniel, o kuete 14 kanyamo wa popia ndoco: “Lolondaka vimue vitito vina o soneha vo computador, ove o pondola oku nyola ekalo liomunu umue, ale omuenyo waye. Eci ci molẽha ndu okuti uhembi, pole, ci pondola muẽle oku nena ovitangi.” Onjila yaco yoku sanumuiwa mua kongelavo oku tumisa alitalatu ale asapulo ka a sungulukile votelefone.

These are some common reasons.

Kũlĩhĩsa asunga amue:

• Omunu waco wa pitile ale locitangi coku sanumuiwa. Umãlehe umue o tukuiwa hati, Antonio wa popia ndoco: “Sia tẽlele vali oku pandikisa konjila yĩvi omanu ndi tangela lavo kosikola va enda oku ndi tata, kuenje nda fetika oku saluisako vakuavo oco ndi taviwe. Pole, noke nda limbuka okuti ocituwa caco ka ca sungulukile!”

•   Ongangu yĩvi. Umalẽhe umue o tukuiwa hati, Jay wa soneha velivulu limue ndoco: “Olonjanja vialua, amalẽhe va tata vakuavo . . . ndeci olonjali viavo, va huvavo ale vakuepata liavo va tata vakuavo.”

• Omunu o yongola oku lekisa okuti wa velapo vakuavo, pole, ka kolelepo. Umalẽhe umue o tukuiwa hati, Barbara Coloroso wa soneha velivulu limue ndoco: “Amãlehe vana va siata oku sanumula vakuavo, va kuete ocituwa coku livelisapo oco va molẽhe ndu okuti ka va kuete esumuo kuenda va velapo omanu vakuavo.”

• Vana va kasi ulika. Amalẽhe vamue okuti va kuete ocitangi coku linga ukamba, va kala ulika kuenje ci leluka oku va sanumula.

•   Amalẽhe va tendiwa okuti va litepa lavakuavo. Omanu vamue va siata oku sanumuiwa omo liekalo lietimba liavo, ekova, etavo ale omo va kuete ulema umue.

• Amalẽhe vana ka va likolelele ovo muẽle. Vakuakusanumula va siata oku limbuka nda omunu umue ka likolelele eye muẽle. Kuenje ci leluka oku sanumula omanu vaco momo ka va liteyuila eci va sanumuiwa.

• Ku ka yake. Umalẽhe umue o tukuiwa hati Kylie, wa popia ndoco: “Vakuakusanumula va yongola oku kũlĩha nda va litunda ciwa poku sanumula. Nda ove kua yakele, ovo va liwekapo.” Embimbiliya li popia hati: “Ukualondunge puãi o li kandangiya.”—Olosapo 29:11.

• Ku ka fetuluinye. Oku fetuluinya ka ku tetulula, pole, ku vokiya ovitangi. Embimbiliya li popia hati: “Ko ka fetuluinyi umue cĩvi leci cĩvi.”—Va Roma 12:17; Olosapo 24:19.

• Yuvula ovina vi koka ovitangi. Yuvula oku kala lomanu vana okuti, va pondola oku ku kokela ovitangi. Yuvulavo ovina vi vetiya omunu oku ku sanumula.—Olosapo 22:3.

• Popia ondaka yi komõhisa komunu o yongola oku ku sanumula. Embimbiliya li popia hati: “Etambululo liombembua li tulumũla ocikumbiti.”—Olosapo 15:1

• Ku ka kapeko ovina va popia. Nda omunu umue o ku sapuila hati wa lẽla, o pondola lika oku popia hati: “Ocili, ndi sima okuti ndi sukila muẽle oku tepulula olokilu vimue vetimba!”

• Kuende, pole, ku ka popie cimue. Ufeko umue o tukuiwa hati, Nora, o kuete 19 kanyamo wa popia ndoco: “Nda omunu o yongola oku ku sanumula wa limbuka okuti ku kasi oku eca etambululo limue, o sima okuti, ove o kuete olondunge, kuenda wa pama calua okuti, eye ci sule. Momo, ceca uvangi wokuti, ove o tẽla oku likandangiya, kuenda o kuete ovituwa via litepa levi viaye.”

•   Kuata utõi. Ufeko umue o tukuiwa hati Rita, wa popia hati: “Omanu vana va sole oku sanumula vakuavo, va siata oku limbuka vana ka va kuete utõi. Kuenje, va sima okuti, nda va ku sanumula, ku kuata utõi woku liteyuila.”

• Sapela lomunu umue catiamẽla kocitangi caco. Ekonomuiso limue lia lingiwa, lia lekisa okuti vo internet omanu vana va siata oku sanumuiwa, ka va sapuilako omunu laumue omo liosõi, (capiãla enene akuenje) ale usumba woku fetuluinyiwa. Pole, ivailuka okuti vakuakusanumula va lavoka okuti ove ku sapuilako omunu laumue. Oku sapuilako omunu umue, ci pondola oku kuatisa koku yuvula oku sanumuiwa.