Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

¿Kunayman kasta arunakajj cheqapunit Babel torren qalltasiwayi?

¿Kunayman kasta arunakajj cheqapunit Babel torren qalltasiwayi?

‘Jehová Diosajj taqe akapacharuw anatatäna, ukatsti jupanakajj uka marka lurañsa apanukjjapjjakirakïnwa. Uka cheqanwa Tatitojj taqe jaqenakan parlanakap jan ukajj arunakap mayjtʼayjjäna. Ukatwa uka cheqajj Babel satajja.’ (Génesis 11:8, 9)

KUNTÏ Bibliajj siski ukajj ¿cheqapunïpachati? ¿Mä akatjamatakti jaqenakajj kunayman arunak parlañ qalltappachäna? Uka toqet waljaniw phiskasipjje, ukanakat maynïrejj libropan akham sasaw qellqatayna: “Babel torret qellqatajj janiw cheqäkiti, ukham kʼari cuentot janipuniw parlasiwaykiti” sasa. Ukat mä yatichirejj akham sarakiwa: “Kunjamatsa markanakajj qalltasïna uka toqet mä jan wali qhanañchäwiwa” sasa.

Uka qellqatajj janiw cheqäkiti sasin ¿kunatsa waljanejj sapjjpacha? Kunattejj Babel torret qellqatajja, kunjamatsa arunakajj qalltasiwayi uka amuyunakaruw mayjtʼayi, ukatwa janiw cheqäkiti sasin sapjje. Amuytʼañataki, yaqhep yatjjattʼatanakajja, arunakajj janiw mä akatjamatak uñstawaykiti, jan ukajj jukʼat jukʼatwa “mä sapa arut” walja arunakar tukuwayi sasaw amuyapjje. Ukat kunjamtï uywanakajj ojjopki niya ukar uñtasitaw sapa kasta arunakajj yaqh yaqha qalltasiwayi, ukhamat jichhürunakan arunakajj parlaski ukar tukuñkama sasaw yaqhepanakajj amuyapjjaraki. Ukham amuyunakajj waljaniruw W. T. Fitch sat yatichirirjam amuyayi, jupajj The Evolution of Language (La evolución de los idiomas) sat qellqatapan akham siwa: “Janïraw sumpach mä qhanañchäwejj utjkiti” sasa.

¿Arqueologonakasa ukat arunak toqet yatjjatirinakasa kunsa jikjjatawayapjje? Ukat yatjjatatanakapajj kuntï arunak qalltasïwit amuyapki ¿ukanakan amuyunakapajj cheqapuniskiw sapjjeti? Jan ukajj ¿Babel torret qellqatach jupanakatak cheqjjamajja? Bibliajj kamsisa uk yatjjatañäni.

¿KAWKHANSA UKAT KUNAPACHAS PASÄNA?

“Sinar” sat cheqanwa arunakajj mayjtʼayasïna sasaw Bibliajj qhanañchi, qhepat uka cheqajj Babilonia sas uñtʼatäjjänwa, ukhat jaqenakajj kunayman cheqanakar aywitatawayjjäna (Génesis 11:2). ¿Kunapachas pasäna? Bibliarjamajja, ukapachan jakir jaqenakajj Péleg sat chachan tiempopan jaljtapjjäna, jupajj Abram chachat 250 maranak nayraw  nasïna. Ukhamajj arunak mayjjtʼayäwejj 4.200 maranwa pasäna (Génesis 10:25; 11:18-26).

Jichha tiempon parlaski uka arunakajj “mä sapa arutakwa” qalltasi ukat, niya 100.000 nayra maranak nayraw uka arojj parlasïna sasaw yatjjattʼat yaqhep jaqenakajj sapjje. * Ukat yaqhanakasti jichha tiempon parlaski uka arunakajj “walja arunakatwa” qalltasi ukat niya 6.000 maranak nayraw parlasïna sasaw sapjjaraki. Ukampis arunak toqet yatjjattʼatanakajj (lingüistas) nayra tiempon arunakajj jukʼat jukʼat mayjtʼawayi (evolución) sasin amuyapki ¿uk kunjamatsa uñachtʼayapjjaspa? Cheqansa, “chʼamawa sasaw The Economist sat revistajj qhanañchi. Ukampis jakäw toqenakat yatjjattʼatäpki (biólogos) ukanakat sipansa, arunakajj jukʼat jukʼatwa mayjtʼawayi sasin amuyirinakatakejj kunjam arunakas nayra tiempon apnaqasïna uk janiw kunjamats yatjjatirjamäpkiti”. Ukanakat maynïrejj ‘aleq tantiytʼasakiw’ ukhamäspawa sasin mä amtar puri.

Ukampis nayra tiempon kunayman arunak utjatap uñachtʼayañatakejj utjiwa, ukanakat ¿kawkïrinakasa, ukat arunakan qalltäwipat kuns uñachtʼayi? The New Encyclopædia Britannica sat qellqatajj akham siwa: “Kunjamtï nayra tiempon parlaskäna ukanakat nayra qellqat arunakajj niya 4.000 jan ukajj 5.000 maranakaniwa, ukanakakiw cheqapunit utjäna janich uk yatiñatak yanaptʼitaspa”. Ukat arqueologonakajj ¿kawkhansa nayra qellqatanak jikjjatapjjäna? Baja Mesopotamia sat cheqana, nayrajj Sinar * sutimp uñtʼatänwa. Ukhamajj kunjamatsa arunakajj qalltasiwayi, uka toqet nayra qellqatanak jikjjatawayapki, ukajj kuntï Bibliajj yatichki ukarjamapuniwa.

ARUNAKANS AMUYUNAKANS JANIW KIKPÄPKITI

Diosajj akham sänwa: ‘Taqe jaqenakan parlanakap jan ukajj arunakap mayjtʼayañäni ukhamat jupanak pura jan amuyasipjjañapataki’ sasa (Génesis 11:7). Ukat luririnakajj Babel ‘marka lurañ apanukjjapjjäna’, ‘uka cheqat aka oraqpacharuw aywitatjjäna’ (Génesis 11:8, 9). Cheqas jichha tiempon arunakajj parlaski, ukajj Bibliarjamajj janiw mä arutak jukʼat jukʼat qalltasiwaykiti, jan ukasti mä akatjamat suma phoqhatpach walja arunakajj uñstäna ukat sapa arojj mayj mayjänwa, ukat kuntï sañ munki uk kunayman arutwa maynejj saspäna.

Cuneiforme qellqanakan ñeqʼet lurat tabla. Mesopotamia markana, 3.000 nayrapach maranakana

Jichha tiempon kunayman kasta arunak parlaski ukanakat ¿kamsasirakispasa? Lera Boroditsky ciencia cognitiva toqet yatjjattʼatajj akham qellqatayna: “Arunak toqet yatjjatirinakajj jukʼamp sumpach arunakat yatjjatasajj (niya 7.000 arunak utjki ukanakat mä qawqhakiw yatjjatasiwayi) sapa arojj jan kikpäpjjatapwa amuyapjje” sasa. Ukampis mä kasta arut jutat arunakajj jupanakkamajj kikpakipjjaspawa, kunjamtï China markan cantonés ukat hakka arunakampampejj paski ukhama, ukampis yaqha kasta arunakampejj janiw akchʼas kikpäkiti, sañäni España markan catalán ukat valenciano arunakapampi.

Cheqans kunanakatï akapachan utjki ukanakat kunjamtï uñjktan ukat amuyktan ukarjamaw maynirojj arunakajj amuyayi, sañäni: color toqenakata, kuna cheqatasa ukat yaqha ukhamanakampita. Amuytʼañataki, yaqhep arun akham sasispawa: “Kupi amparamjjan mä laqʼonïtawa”. Ukat yaqha cheqan: “Inti jalanta aynach toqenkir amparamjjan mä laqʼonïtawa” sasispawa. Cheqas ukham mayj mayj sañajj janiw maynirojj sum amuyaykiti.  Ukhamajj ukatwa Babel torre luririnakajj kuna jachʼa luräwtï lurasipkäna uk jan tukuyirjamäjjapjjpachänti.

¿ALEQ OJJÖWIKITI JAN UKAJJ SUMA AMUYKAY PHOQHAT ARUNAKACHA?

¿Jaqenakan qallta arunakapajj kunjamansa? Bibliajj akham siwa: ‘Adán chachaw animalanakar sutinak uchañapäna’ (Génesis 2:20). Ukat kuntï warmipar sañ munkäna uks qellqarakïnwa, ukat warmipajj Diosan kamachinakapata, ukat jan istʼasin kunarus maynejj purtʼasispa uksa sum amuyarakïna (Génesis 2:23; 3:1-3). Ukhamajj nayrïr qallta arojj jaqenakan sum parltʼasipjjañapataki ukat kuntï maynejj amuyki uk arstʼasiñapatakiw yanaptʼäna.

Ukham mä pachpa aruki parlapjjatapat jaqenakajj sum aruskiptʼasipjjäna. Ukampis Babel torren arunak maytʼayasitapatjja, janiw nayrjam purapat sum amuyasjjapjjanti. Ukhamajj kunjamatï qallta arojj suma amuytʼkaya ukat phoqhatakänjja, ukhamarakïnwa qhepat uñstkäna uka arunakampejja. Ukatwa mä qawqha patak maranakat jaqenakajj jachʼa markanaka, wali chʼaman ejercitonak uttʼayapjjäna ukat yaqha markanakamp alakip lurañatakis jachʼa thakinaksa lurapjjarakïna (Génesis 13:12; 14:1-11; 37:25). Janitï arunakas ukat amuytʼkañ qellqatanakas utjkaspäna ukhajja, ¿uka luräwinakajj lurasispänti? Janiwa. Bibliarjamajj jaqenakan qallta arupasa ukat qhepat Babel torren uñstkäna uka arunakas janiw aleq ojjöwinakakikänti, jan ukasti phoqhatpacha sum amuytʼkaya arunakanwa.

Jichha tiempon yatjjatirinakajj kuntï Bibliajj arunak qalltasiw toqet yatichki ukajj cheqapuniskiwa sasin amuyapjje. Uka toqet The Cambridge Encyclopedia of Language sat qellqatajj akham siwa: “Mä markajj inas sarnaqäw toqet jan ‘nayrar sartir jachʼa markanakjamäkchiti’, ukampis arunakapampejj janiw ukhamäkiti, kunattejj sapa markan arunakapaw phoqhata ukat suma amuytʼkayajja” sasa. Ukat Nationalencyklopedin [The Swedish National Encyclopedia] sat qellqatan akham siwa: “Nayran tiempo arunakajj janiw utjkiti” sasa.

KUNAS JUTÏRIN ARUNAKAMP PASANI

Kunapachas arunakajj qalltasïna ukat nayra qellqat arunakajj kawkhansa jikjjatasïna ukanakat yatjjatasajja, sapa kasta arunakajj janiw kikpäpkiti ukat nayra tiemp arunakas phoqhata, suma amuykaya ukhamäpjjewa, ukatwa walja jaqenakajj kuntï Biblian Babel torrepat parlki, ukajj cheqapuniskiwa sasin amuyapjje.

Bibliarjamajja, jan istʼasirïpjjatapatwa Jehová Diosajj jaqenakar jupanakkama jan amuyasipjjañapataki, kunayman arunak parlayañ qalltayäna (Génesis 11:4-7). Ukat Diosajj akham sasaw arsuwayi: ‘Markanakarojj mä qʼoma arunak churä, ukhamata taqen Diosaru yupaychapjjañapataki, ukat mayaki Diosar servipjjañapataki’ (Sofonías 3:9). Uka ‘qʼoma arojja’, mä arunjja, Biblian cheqa yatichäwipajja, taqe oraqpachankir jaqenakaruw mayachthapiski. Ukhamajj jutïrin Jehová Diosajj mä kasta aru churasin taqe jaqenakaruw mayachthapini, kunjamatï janïr Babel torrejj luraskäna ukhama.

^ tʼaqa 8 Ukham amuyañajj monotsa jutksna ukham amuyayi. Jukʼamp yatjjatañatakejj El origen de la vida sat folletot cinco cuestiones dignas de análisis sat pʼeqeñchtʼäwipat 27 janat 29 janakam uñjjattʼäta ukasti Jehová Diosan Qhanañchirinakapan luratawa.

^ tʼaqa 9 Arqueologonakajj Sinar sat marka jakʼanwa piramider uñtasit walja templonak allsuwayapjje. Ukat Babelan torrep ladrillonakampiw qalanak lantejj lurapjjäna, ukat mezcla lantejja asfalto jan ukajj alquitrán apnaqapjjarakïna (Génesis 11:3, 4). Kunattejj Mesopotamian janiw qalajj añch utjkänti, “utjkchïna ukasa jukʼakïnwa, ukampis alquitranajj waliw utjäna” sasaw The New Encyclopædia Britannica sat qellqatajj qhanañchi.