Bibilia nĩ ĩgwetete atumia aingĩ arĩa tũngĩĩruta maũndũ maingĩ kuumana nao. (Aroma 15:4; 2 Timotheo 3:16, 17) Gĩcunjĩ gĩkĩ kĩarĩrĩirie na njĩra nguhĩ atumia o amwe tu magwetetwo thĩinĩ wa Bibilia. Aingĩ ao nĩ cionereria njega cia kwĩgerekania nacio. Nao angĩ nĩ cionereria cia gũtũhe mũkaana.—1 Akorintho 10:11; Ahibirania 6:12.

  Abigaili

 Abigaili aarĩ ũ? Aarĩ mũtumia wa mũthuri warĩ mũtongu no ũtaarĩ tha wetagwo Nabali. No Abigaili aarĩ mũtumia warĩ na ũtaũku, mwĩnyihia, mũthaka, na ningĩ aarĩ na ngumo ciakenagia Ngai.—1 Samueli 25:3.

 Eekire atĩa? Abigaili aahũthagĩra ũũgĩ na ũtaũku nĩguo etheme mathĩna. Marĩ na Nabali maatũũraga gĩcigo-inĩ kĩrĩa Daudi, ũrĩa ũngĩatuĩkire mũthamaki wa Isiraeli, eehithaga. Rĩrĩa Daudi na arũme ake maarĩ kũu, nĩ maagitĩire ng’ondu cia Nabali kuumana na atunyani. No hĩndĩ ĩrĩa andũ arĩa maatũmĩtwo nĩ Daudi maahoire Nabali irio, Nabali nĩ aaregire kũmahe. Daudi nĩ aarakarire mũno! Kwoguo magĩthiĩ na arũme ake makorage Nabali o hamwe na arũme othe a nyũmba yake.—1 Samueli 25:10-12, 22.

 Abigaili ooire ikinya o na ihenya rĩrĩa aaiguire ũrĩa mũthuri wake eekĩte. Aaneire ndungata ciake irio itwarĩre Daudi, na agĩcirũmĩrĩra nĩguo agathaithe Daudi amaiguĩre tha. (1 Samueli 25:14-19, 24-31) Rĩrĩa Daudi oonire kĩheo kĩa Abigaili, akĩona ũrĩa arĩ mwĩnyihia, na akĩigua ũtaaro wake wa ũũgĩ, nĩ aamenyire atĩ Ngai nĩ aamũhũthĩrĩte kũmũgirĩrĩria ndakorage Nabali na arũme ake. (1 Samueli 25:32, 33) Ihinda inini thutha ũcio, Nabali agĩkua na Abigaili agĩtuĩka mũtumia wa Daudi.—1 Samueli 25:37-41.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Abigaili? O na gũtuĩka aarĩ mũthaka na aarĩ mũtongu, Abigaili ndeeyonaga arĩ wa bata mũno. Nĩ aakoragwo ehaarĩirie kũhoya mũhera nĩ ũndũ wa mahĩtia matarĩ make nĩguo atũũrie thayũ. Aahiũranirie na ũndũ mũritũ arĩ na ũhooreri, na agĩka ũguo na njĩra ya ũũgĩ, ũmĩrĩru, na ũtaũku.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Abigaili, thoma gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Nĩ Onanirie Ũũgĩ.”

  Debora

 Debora aarĩ ũ? Aarĩ mũtumia mũnabii ũrĩa wahũthagĩrũo nĩ Jehova, Ngai wa Isiraeli, kũmenyithia andũ ake ũrĩa arenda meke. Ningĩ Ngai nĩ aamũhũthagĩra gũteithia kũniina mathĩna gatagatĩ-inĩ ka Aisiraeli.—Atiirĩrĩri Bũrũri 4:4, 5.

 Eekire atĩa? Mũnabii Debora nĩ aanyitire athathaiya a Ngai mbaru arĩ na ũcamba. Agĩtongorio nĩ Ngai, nĩ aatũmanĩire Baraki atongorie mbũtũ ya Isiraeli nĩguo makarũe na Akanaani arĩa maamahinyagĩrĩria. (Atiirĩrĩri Bũrũri 4:6, 7) Rĩrĩa Baraki eerire Debora mathiĩ nake mbaara-inĩ, Debora ndeetigĩrire, no nĩ eetĩkĩrire na magĩthiĩ nake.—Atiirĩrĩri Bũrũri 4:8, 9.

 Thutha wa Ngai gũteithia Aisiraeli kũhootana, Debora nĩ aatungire gĩcunjĩ kĩa rwĩmbo rũrĩa maainire marĩ na Baraki rwa gũkũngũĩra ũhootani ũcio. Rwĩmbo-inĩ rũu, Debora nĩ aagwetire itemi rĩrĩa Jaeli, mũtumia ũngĩ ũtaarĩ guoya, aahingirie harĩ kũhoota Akanaani.—Atiirĩrĩri Bũrũri, mũrango wa 5.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Debora? Debora aarĩ na ũcamba na nĩ eeimaga. Nĩ eekagĩra arĩa angĩ ngoro meke maũndũ marĩa magĩrĩire maitho-inĩ ma Ngai. Mangĩekire ũguo, nĩ aamagathagĩrĩria nĩ ũndũ wa ũrĩa meka.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Debora, thoma gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Ngĩkĩarahũka, Ngĩtuĩka Nyina wa Isiraeli.”

  Delila

 Delila aarĩ ũ? Aarĩ mũtumia wendetwo nĩ Samusoni ũrĩa warĩ mũtiirĩrĩri bũrũri thĩinĩ wa Isiraeli.—Atiirĩrĩri Bũrũri 16:4, 5.

 Eekire atĩa? Eetĩkĩrire mbeca kuuma kũrĩ anene a Afilisti nĩguo akunyanĩre Samusoni, ũrĩa Ngai aahũthagĩra kũhonokia Aisiraeli kuuma kũrĩ Afilisti. Afilisti nĩ maaremagwo kũmũkĩria hinya nĩ ũndũ wa hinya ũrĩa aahetwo nĩ Ngai na njĩra ya kĩama. (Atiirĩrĩri Bũrũri 13:5) Kwoguo anene ao magĩcaria ũteithio kũrĩ Delila.

 Afilisti maahakire Delila na mbeca nĩguo atuĩrie kũrĩa Samusoni aarutaga hinya ũcio wake mũnene. Delila nĩ aamũkĩrire mbeca icio, na thutha wa kũgeria maita maingĩ, nĩ aahotire kũmenya hitho ya Samusoni. (Atiirĩrĩri Bũrũri 16:15-17) Aacokire akĩra Afilisti hitho ĩyo nao makĩnyita Samusoni na makĩmũhingĩra njera.—Atiirĩrĩri Bũrũri 16:18-21.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Delila? Delila nĩ kĩonereria gĩa gũtũhe mũkaana. Nĩ ũndũ wa gũkorokera mbeca, aahiũranirie na ndungata ya Jehova Ngai na njĩra ya wara, ya kwaga wĩhokeku, na ya mwĩyendo.

  Esiteri

 Esiteri aarĩ ũ? Aarĩ mũirĩtu Mũyahudi ũrĩa wathuurirũo nĩ Mũthamaki Ahasuerusu Mũperisia nĩguo amũhikĩre atuĩke mũtumia wake.

 Eekire atĩa? Esiteri arĩ mũtumia wa mũthamaki, aahũthĩrire hinya wake kũgirĩrĩria andũ a rũrĩrĩ rwao kũũragwo. Nĩ aamenyire atĩ nĩ kwaheanĩtwo watho ũrĩa woonanagia mũthenya mũna ũrĩa Ayahudi othe arĩa maarĩ rungu rwa Ũthamaki wa Perisia mangĩoragirũo. Njama ĩyo njũru yabangĩtwo nĩ Hamani ũrĩa warĩ mũtongoria mũnene. (Esiteri 3:13-15; 4:1, 5) Esiteri nĩ aateithĩrĩirio nĩ mũihwa wake ũrĩa warĩ mũkũrũ kũmũkĩra wetagwo Moridekai, na akĩingĩria muoyo wake ũgwati-inĩ, akĩmenyithia mũthuri wake Mũthamaki Ahasuerusu ũhoro wĩgiĩ njama ĩyo. (Esiteri 4:10-16; 7:1-10) Thutha-inĩ Ahasuerusu nĩ eetĩkĩririe Esiteri na Moridekai maheane watho ũngĩ wa kũhe Ayahudi rũtha rwa kwĩrũĩrĩra. Ayahudi nĩ maahootire thũ ciao biũ.—Esiteri 8:5-11; 9:16, 17.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Esiteri? Esiteri nĩ aatũigĩire kĩonereria kĩega kĩa ũmĩrĩru, wĩnyihia, na ũhooreri. (Thaburi 31:24; Afilipi 2:3) O na gũtuĩka aarĩ mũthaka na aarĩ mũtumia wa mũthamaki, nĩ aahoyaga ũtaaro na ũteithio wa andũ arĩa angĩ. Aaragĩria mũthuri wake arĩ na ũmĩrĩru, no eekaga ũguo na njĩra ya ũũgĩ na ya gĩtĩo. Na rĩrĩa Ayahudi maarĩ ũgwati-inĩ mũnene, nĩ eemenyithanirie ategwĩtigĩra atĩ nĩ ũmwe wao.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Esiteri, thoma gĩcunjĩ kĩa “Aarũĩrĩire Andũ a Ngai” na kĩa “Aarĩ na Ũũgĩ, Ũcamba, na Ndeeyendete.”

  Hawa

 Hawa aarĩ ũ? Nĩwe warĩ mũtumia wa mbere biũ, na nĩwe mũtumia wa mbere kũgwetwo thĩinĩ wa Bibilia.

 Eekire atĩa? Hawa nĩ aagararire watho wa Ngai. Hawa oombĩtwo arĩ mũndũ mũkinyanĩru ũrĩ na wĩyathi wa gwĩthuurĩra na ũhoti wa gũkũria ngumo njega ta wendo na ũũgĩ, o ta ũrĩa mũthuri wake, Adamu, oombĩtwo. (Kĩambĩrĩria 1:27) Hawa nĩ aamenyaga atĩ Ngai eerĩte Adamu atĩ mangĩarĩire matunda ma mũtĩ mũna nĩ mangĩakuire. O na kũrĩ ũguo, nĩ aaheenereirio agĩtĩkia atĩ ndangĩakuire. Aaheenirio agĩtĩkia atĩ nĩ angĩatũũrire ũtũũro mwega angĩagire gwathĩkĩra Ngai. Kwoguo akĩrĩa itunda rĩa mũtĩ ũcio na thutha-inĩ akĩhe mũthuri wake nake akĩrĩa.—Kĩambĩrĩria 3:1-6; 1 Timotheo 2:14.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Hawa? Hawa nĩ kĩonereria gĩa gũtũhe mũkaana wĩgiĩ ũgwati wa kũiga meciria maitũ harĩ merirĩria moru. Aakũririe merirĩria manene ma kuoya kĩndũ gĩtarĩ gĩake, o na gũtuĩka Ngai nĩ aamakaanĩtie.—Kĩambĩrĩria 3:6; 1 Johana 2:16.

  Hana

 Hana aarĩ ũ? Aarĩ mũtumia wa Elikana na nyina wa Samueli ũrĩa warĩ mũnabii woĩkaine mũno thĩinĩ wa Isiraeli ya tene.—1 Samueli 1:1, 2, 4-7.

 Eekire atĩa? Rĩrĩa Hana aagire kũgĩa ciana, nĩ aahoire Ngai amũmĩrĩrie. Mũthuri wake aarĩ na atumia erĩ. Mũtumia ũcio ũngĩ wetagwo Penina nĩ aarĩ na ciana, no Hana nĩ aaikarire ihinda inene thutha wa kũhika atagĩte ciana. Penina nĩ aamũnyũrũragia mũno, no Hana aahoyaga Ngai amũmĩrĩrie. Hana nĩ aaigire mwĩhĩtwa harĩ Ngai akĩmwĩrĩra atĩ angĩamũheire mwana wa kahĩĩ, nĩ angĩaheire Ngai mwana ũcio na njĩra ya kũmũtwara agatungate thĩinĩ wa gĩikaro kĩrĩa kĩamũre, kĩrĩa kĩarĩ hema ya gũthathaĩria ĩrĩa yakuuagwo nĩ Aisiraeli.—1 Samueli 1:11.

 Ngai nĩ aacokirie ihoya rĩa Hana na akĩgĩa mwana wetagwo Samueli. Hana nĩ aahingirie mwĩhĩtwa wake na agĩtwara Samueli agatungate thĩinĩ wa gĩikaro kĩrĩa kĩamũre arĩ o kahĩĩ kanini. (1 Samueli 1:27, 28) O mwaka o mwaka, Hana nĩ aatumagĩra Samueli kagooti gatarĩ moko na akamũtwarĩra. Thutha wa ihinda, Ngai nĩ aarathimire Hana na ciana ingĩ ithano, ariũ atatũ na airĩtu erĩ.—1 Samueli 2:18-21.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Hana? Mahoya ma Hana ma kuuma ngoro nĩ maamũteithirie gũkirĩrĩria magerio. Ihoya rĩake rĩa gũcokia ngatho rĩrĩa rĩandĩkĩtwo thĩinĩ wa 1 Samueli 2:1-10 nĩ rĩonanagia wĩtĩkio wake mũnene harĩ Ngai.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Hana, thoma gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Aaitũrũrĩire Ngai Ngoro Yake Mahoya-inĩ.”

•  ▸ Nĩguo ũmenye kĩrĩa gĩatũmaga Ngai etĩkĩrie andũ ake kũhikia atumia aingĩ mahinda-inĩ ma tene, rora gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Je, Mungu Anakubali Ndoa ya Wake Wengi?”

  Jaeli

 Jaeli aarĩ ũ? Aarĩ mũtumia wa Heberi ũrĩa ũtaarĩ Mũisiraeli. Jaeli nĩ aanyitire mbaru andũ a Ngai ategwĩtigĩra.

 Eekire atĩa? Jaeli ooire ikinya o na ihenya rĩrĩa Sisera, mũnene wa mbũtũ ya Akanaani, ookire hema-inĩ yake. Sisera nĩ aahootetwo nĩ Isiraeli mbaara-inĩ na rĩu aacaragia handũ ha kwĩhitha na ha kũhurũka. Jaeli akĩmwĩra aingĩre hema-inĩ yake ehithe kuo na ahurũke. Rĩrĩa Sisera aarĩ toro, Jaeli akĩmũũraga.—Atiirĩrĩri Bũrũri 4:17-21.

 Gĩĩko kĩa Jaeli nĩ kĩahingirie ũrathi ũyũ warathĩtwo nĩ Debora: “Jehova ekũneana Sisera guoko-inĩ kwa mũtumia.” (Atiirĩrĩri Bũrũri 4:9) Jaeli nĩ aagaathĩrĩirio arĩ we “mũtumia ũrĩa mũrathime gũkĩra arĩa angĩ,” nĩ ũndũ wa itemi rĩu rĩake.—Atiirĩrĩri Bũrũri 5:24.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Jaeli? Jaeli ooire ikinya o na ihenya na akĩonania ũmĩrĩru. Rũgano rwake nĩ rũronania ũrĩa Ngai angĩtũma maũndũ mekĩke nĩguo ũrathi ũhinge.

  Jezebeli

 Jezebeli aarĩ ũ? Aarĩ mũtumia wa Mũthamaki Ahabu wa Isiraeli. Ndaarĩ Mũisiraeli na ndaathathayagia Jehova. Handũ ha ũguo, aathathayagia Baali, ngai ya Akanaani.

 Eekire atĩa? Jezebeli aahũthagĩra gĩthũri, ũhinya, na ndaarĩ tha. Aagaathagĩrĩria ũthathaiya wa Baali na ngomanio itagĩrĩire iria ciahutanĩtie na ũthathaiya ũcio. Ihinda-inĩ o rĩu, nĩ aageragia kũniina ũthathaiya wa Jehova, Ngai ũrĩa wa ma.—1 Athamaki 18:4, 13; 19:1-3.

 Jezebeli aahũthagĩra maheeni na akooraga andũ nĩguo ahingie merirĩria make ma mwĩyendo. (1 Athamaki 21:8-16) O ta ũrĩa Ngai aarathĩte, aakuire gĩkuũ kĩa ruo na ndaathikirũo.—1 Athamaki 21:23; 2 Athamaki 9:10, 32-37.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Jezebeli? Jezebeli nĩ kĩonereria gĩa gũtũhe mũkaana. Aarĩ na mĩtugo mĩũru mũno na nĩ angĩekire ũndũ o wothe nĩguo agĩe kĩrĩa arenda, nginya rĩĩtwa rĩake rĩgĩtuĩka rũũri rwa mũtumia ũtarĩ thoni, mwaganu, na ũtangĩgirĩrĩka.

  Lea

 Lea aarĩ ũ? Aarĩ mũtumia wa mbere wa Jakubu. Rakeli, mwarĩ wa nyina ũrĩa mũnini, nĩwe warĩ mũiruwe.—Kĩambĩrĩria 29:20-29.

 Eekire atĩa? Lea aatuĩkire nyina wa ariũ atandatũ a Jakubu. (Ruthu 4:11) Jakubu eendaga kũhikia Rakeli, no ti Lea. O na kũrĩ ũguo, Labani, ũrĩa warĩ ithe wa airĩtu acio, aabangire Lea ahike handũ ha Rakeli. Rĩrĩa Jakubu aamenyire atĩ nĩ aakungĩtio wara akahikia Lea, akĩũria Labani ũhoro ũcio. Labani eegwatirie atĩ ndwarĩ ũndũire wao mũirĩtu ũrĩa mũnini kũhika mbere ya ũrĩa mũkũrũ. Kiumia kĩmwe thutha ũcio, Jakubu akĩhikia Rakeli.—Kĩambĩrĩria 29:26-28.

 Jakubu eendete Rakeli gũkĩra Lea. (Kĩambĩrĩria 29:30) Nĩ ũndũ ũcio, Lea nĩ aaiguagĩra mwarĩ wa nyina ũiru nĩ ũndũ wa kwendwo nĩ Jakubu. Ngai nĩ aataũkagĩrũo nĩ ũrĩa Lea aaiguaga, na kwoguo akĩmũrathima na ciana mũgwanja, ariũ atandatũ na mũirĩtu ũmwe.—Kĩambĩrĩria 29:31.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Lea? Lea eehokire Ngai kũgerera mahoya, na ndaarekire mathĩna make ma famĩlĩ matũme age kuona ũrĩa Ngai aamũteithagia. (Kĩambĩrĩria 29:32-35; 30:20) Rũgano rwa ũtũũro wake nĩ ruonanagia wega moritũ marĩa moimanaga na kũhikia atumia aingĩ, ũndũ ũrĩa wetĩkĩrĩtio nĩ Ngai kwa ihinda. Kĩhiko kĩrĩa Ngai etĩkĩrĩtie nĩ kĩa mũthuri gũkorũo na mũtumia ũmwe na mũtumia gũkorũo na mũthuri ũmwe.—Mathayo 19:4-6.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Lea, thoma gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Dada Waliotaabika Ambao ‘Waliijenga Nyumba ya Israeli.’”

   ▸ Nĩguo ũmenye kĩrĩa gĩatũmaga Ngai etĩkĩrie andũ ake kũhikia atumia aingĩ mahinda-inĩ ma tene, rora gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Je, Mungu Anakubali Ndoa ya Wake Wengi?”

  Maritha

 Maritha aarĩ ũ? Aarĩ mwarĩ wa nyina na Lazaro na Mariamu, na othe atatũ maaikaraga itũũra-inĩ rĩa Bethania hakuhĩ na Jerusalemu.

 Eekire atĩa? Maritha aarĩ na ũrata wa hakuhĩ na Jesu, ũrĩa ‘wendete Maritha na mwarĩ wa nyina, na Lazaro.’ (Johana 11:5) Maritha aarĩ mũnyitani ũgeni. Hĩndĩ ĩmwe Jesu aamaceereire, Mariamu aathuurire gũthikĩrĩria Jesu nake Maritha aarutaga mawĩra ma nyũmba. Maritha akĩra Jesu atĩ Mariamu ndaamũteithagia. Jesu nĩ aarũngire muonere wa Maritha na njĩra ya ũhooreri.—Luka 10:38-42.

 Rĩrĩa Lazaro aarwarire, Maritha na mwarĩ wa nyina maatũmanĩire Jesu, marĩ na ma atĩ nĩ angĩahonirie mũrũ wa nyina Lazaro. (Johana 11:3, 21) No Lazaro nĩ aakuire. Ndeereti ĩrĩa Maritha aarĩ nayo hamwe na Jesu nĩ yoonanirie wĩtĩkio ũrĩa Maritha aarĩ naguo harĩ kĩĩranĩro kĩa Bibilia gĩa kũriũkia arĩa akuũ na harĩ ũhoti wa Jesu wa kũriũkia mũrũ wa nyina.—Johana 11:20-27.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Maritha? Maritha nĩ eerutanagĩria mũno kũnyitana ũgeni. Nĩ eetĩkagĩra kũrũngwo. Ndeetigagĩra kwĩyaria ũhoro-inĩ wĩgiĩ ũrĩa araigua na wĩgiĩ wĩtĩkio wake.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Maritha, thoma gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Niĩ Nĩnjĩtĩkĩtie.”

  Mariamu (nyina wa Jesu)

 Mariamu aarĩ ũ? Aarĩ mũirĩtu Mũyahudi na aarĩ gathirange rĩrĩa aagĩire Jesu, Mũrũ wa Ngai, na njĩra ya kĩama.

 Eekire atĩa? Mariamu eekaga wendi wa Ngai arĩ na wĩnyihia. Aarĩ na kĩrĩko gĩa kũhikania na Jusufu hĩndĩ ĩrĩa mũraika aamumĩrĩire na akĩmwĩra atĩ nĩ angĩagĩire nda na aciare Mesia ũrĩa weranĩirũo. (Luka 1:26-33) Nĩ eetĩkĩrire wĩra ũcio eyendeire. Thutha wa Jesu gũciarũo, Mariamu na Jusufu nĩ maagĩire ariũ angĩ ana na airĩtu matanyihĩire erĩ. Kwoguo Mariamu ndaatũũrire arĩ mũirĩtu gathirange. (Mathayo 13:55, 56) O na gũtuĩka aarĩ na mweke wa mwanya, ndeendaga kũgoocwo na ndeekagĩrũo maũndũ na njĩra ya mwanya rĩrĩa Jesu aarĩ gũkũ thĩ o na kana hĩndĩ ya kĩũngano gĩa Gĩkristiano gĩa karine ya mbere.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Mariamu? Mariamu aarĩ mũtumia mwĩhokeku wetĩkĩrire wĩra mũritũ eyendeire. Nĩ aarĩ na ũmenyo mũrikĩru wĩgiĩ Maandĩko. Kũringana na ũthuthuria ũmwe, nĩ aagwetire ciugo irĩ Maandĩko-inĩ maita 20 rĩrĩa ooigire ciugo iria irĩ thĩinĩ wa Luka 1:46-55.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Mariamu, thoma gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Mfano wa Maria Unatufundisha Nini?”

 Mariamu (mwarĩ wa nyina na Maritha na Lazaro)

 Mariamu aarĩ ũ? Aarĩ na ũrata wa hakuhĩ hamwe na Jesu, marĩ na mũrũ wa nyina Lazaro, na mwarĩ wa nyina Maritha.

 Eekire atĩa? Mariamu oonanirie maita maingĩ atĩ nĩ aatĩĩte Jesu arĩ Mũrũ wa Ngai. Nĩ oonanirie atĩ nĩ eetĩkĩtie atĩ Jesu nĩ angĩagirĩrĩirie gĩkuũ kĩa mũrũ wa nyina Lazaro, na aarĩ ho hĩndĩ ĩrĩa Jesu aariũkirie Lazaro. Maritha mwarĩ wa nyina, nĩ aamũrutire mahĩtia rĩrĩa aathuurire gũthikĩrĩria Jesu handũ ha gũteithĩrĩria mawĩra-inĩ ma nyũmba. No Jesu nĩ aagaathĩrĩirie Mariamu nĩ ũndũ wa kũiga maũndũ ma kĩĩroho mbere.—Luka 10:38-42.

 Ihinda-inĩ rĩngĩ, Mariamu nĩ oonirie Jesu ũtaana mũnene na njĩra ya kũmũitĩrĩria “maguta manungi wega ma goro” mũtwe na magũrũ. (Mathayo 26:6, 7) Andũ angĩ arĩa maarĩ ho mooigire atĩ Mariamu nĩ gũitanga aaitangaga maguta macio. No Jesu nĩ aamũteteire akiuga ũũ: “Kũrĩa guothe ũhoro ũyũ mwega [wa Ũthamaki] ũkaahunjio thĩinĩ wa thĩ, ũndũ ũcio mũtumia ũyũ eka o naguo nĩ ũkaagwetagwo nĩguo aririkanagwo.”—Mathayo 24:14; 26:8-13.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Mariamu? Mariamu nĩ aakũrĩtie wĩtĩkio mũnene. Aaigaga ũthathaiya wa Ngai mbere ya maũndũ marĩa matarĩ ma bata. Na nĩ oonanirie gĩtĩo harĩ Jesu o na rĩrĩa aabatarire kũhũthĩra mbeca nyingĩ.

  Mariamu Mũmagidali

 Mariamu Mũmagidali aarĩ ũ? Aarĩ mũrutwo mwĩhokeku wa Jesu.

 Eekire atĩa? Mariamu Mũmagidali aarĩ ũmwe wa atumia arĩa maatwaranaga hamwe na Jesu na arutwo ake. Aahũthagĩra mbeca ciake eyendeire kũmatungatĩra. (Luka 8:1-3) Aarũmĩrĩire Jesu nginya mũthia wa ũtungata wake na agĩikara hakuhĩ hĩndĩ ĩrĩa aacuuragio mũtĩ-inĩ. Nĩ aagĩire na mweke wa gũkorũo arĩ ũmwe wa arĩa maarĩ a mbere kuona Jesu thutha wa kũriũkio.—Johana 20:11-18.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Mariamu? Mariamu Mũmagidali nĩ aanyitire mbaru ũtungata wa Jesu arĩ na ũtaana, na agĩtũũra arĩ mũrutwo mwĩhokeku.

  Miriamu

 Miriamu aarĩ ũ? Aarĩ mwarĩ wa nyina na Musa na Haruni. Nĩwe mũtumia wa mbere gwĩtwo mũnabii thĩinĩ wa Bibilia.

 Eekire atĩa? Arĩ mũnabii, aarĩ na wĩra wa kũhe andũ ndũmĩrĩri ya Ngai. Aarĩ na gaturũa thĩinĩ wa Isiraeli na nĩ aanyitanĩire na arũme kũina rwĩmbo rwa ũhootani thutha wa Ngai kũniina mbũtũ ya Amisiri Iria-inĩ Itune.—Thama 15:1, 20, 21.

 Ihinda rĩna thutha ũcio, Miriamu na Haruni nĩ maaririe maũndũ moru megiĩ Musa. Maatindĩkĩtwo nĩ mwĩtĩo na ũiru. No Ngai “nĩ aathikagĩrĩria ũhoro ũcio,” na akĩrũnga Miriamu na Haruni na njĩra nditũ. (Ndari 12:1-9) Ngai agĩcoka akĩhũũra Miriamu na mangũ, tondũ hihi nĩwe waambĩrĩirie mĩario ĩyo ĩtarĩ mĩega. Rĩrĩa Musa aathaithire Ngai nĩ ũndũ wake, Ngai nĩ aamũhonirie. Thutha wa kũigwo handũ mwanya thikũ mũgwanja, nĩ eetĩkĩririo gũcoka kambĩ-inĩ ya Isiraeli.—Ndari 12:10-15.

 Bibilia yonanagia atĩ Miriamu nĩ eetĩkĩrire kũrũngwo. Mĩaka mĩingĩ thutha ũcio, Ngai nĩ aagwetire itemi rĩa Miriamu rĩa bata rĩrĩa aaririkanirie Aisiraeli ũũ: “Ndatũmire Musa, Haruni, na Miriamu kũrĩ inyuĩ.”—Mika 6:4.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Miriamu? Rũgano rwa Miriamu ruonanagia atĩ Ngai nĩ athikagĩrĩria maũndũ marĩa twĩraga athathaiya arĩa angĩ ake na marĩa twaragia igũrũ rĩao. Ningĩ nĩ tũreruta atĩ nĩguo tũkenie Ngai, no mũhaka twĩtheme mwĩtĩo na ũiru, ngumo iria ingĩtũma tũthũkĩrie andũ arĩa angĩ rĩĩtwa.

  Rakeli

 Rakeli aarĩ ũ? Aarĩ mwarĩ wa Labani, na mũtumia wa Jakubu, ũrĩa eendete mũno.

 Eekire atĩa? Rakeli aahikĩire Jakubu na akĩmũciarĩra ariũ erĩ, arĩa maarĩ amwe a arĩa maatuĩkire mũthingi wa mĩhĩrĩga ĩrĩa 12 ya Isiraeli ya tene. Rakeli aacemanirie na Jakubu rĩrĩa aarĩithagia ng’ondu cia ithe. (Kĩambĩrĩria 29:9, 10) Aarĩ “mũirĩtu kĩĩrorerũa,” aringithanĩtio na Lea mwarĩ wa nyina ũrĩa warĩ mũkũrũ.—Kĩambĩrĩria 29:17.

 Jakubu nĩ eendire Rakeli, na agĩtĩkĩra kũruta wĩra mĩaka mũgwanja nĩguo amũhikie. (Kĩambĩrĩria 29:18) O na kũrĩ ũguo, Labani nĩ aakungirie Jakubu wara nĩguo ambe ahikie Lea, na thutha ũcio akĩmwĩtĩkĩria kũhikia Rakeli.—Kĩambĩrĩria 29:25-27.

 Jakubu eendete Rakeli na ariũ ake erĩ gũkĩra ũrĩa eendete Lea na ciana iria maagĩte nake. (Kĩambĩrĩria 37:3; 44:20, 27-29) Nĩ ũndũ ũcio, atumia acio eerĩ maarĩ na ũthũ.—Kĩambĩrĩria 29:30; 30:1, 15.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Rakeli? Rakeli aakirĩrĩirie moritũ ma famĩlĩ ategũkua ngoro, akĩmenyaga atĩ Ngai nĩ angĩaiguire mahoya make. (Kĩambĩrĩria 30:22-24) Rũgano rwake nĩ ruonanagia mathĩna marĩa moimanaga na kĩhiko gĩa atumia aingĩ. Maũndũ marĩa Rakeli aagereire nĩ monanagia ũũgĩ wa muoroto wa Ngai wa kĩambĩrĩria-inĩ wĩgiĩ kĩhiko, wa mũthuri kũhikia mũtumia o ũmwe.—Mathayo 19:4-6.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Rakeli, thoma gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Dada Waliotaabika Ambao ‘Waliijenga Nyumba ya Israeli.’”

•  ▸ Nĩguo ũmenye kĩrĩa gĩatũmaga Ngai etĩkĩrie andũ ake kũhikia atumia aingĩ mahinda-inĩ ma tene, rora gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Je, Mungu Anakubali Ndoa ya Wake Wengi?”

  Rahabu

 Rahabu aarĩ ũ? Aarĩ mũmaraya watũũraga itũũra-inĩ rĩa Akanaani rĩa Jeriko, na nĩ aatuĩkire mũthathaiya wa Jehova Ngai.

 Eekire atĩa? Rahabu aahithire Aisiraeli erĩ arĩa maathiĩte gũthigana bũrũri. Aamahithire tondũ nĩ aaiguĩte ng’ano ciĩgiĩ ũrĩa Jehova, Ngai wa Isiraeli, aahonoketie andũ ake kuuma Misiri na thutha-inĩ kuuma kũrĩ tharĩkĩro ya rũrĩrĩ rwa Aamori.

 Rahabu aateithirie athigani acio na akĩmathaitha makaamũhonokia hamwe na famĩlĩ yao rĩrĩa Aisiraeli magooka kwananga Jeriko. Nĩ meetĩkĩrire, no makĩmũhe mawatho maya: Aige ũhoro ũcio ũrĩ hitho, we na andũ a famĩlĩ yao maikare thĩinĩ wa nyũmba ĩyo yake hĩndĩ ya tharĩkĩro ya Aisiraeli, na acuurie mũkanda mũtune ndirica-inĩ wa kũmenyithania nyũmba yake. Rahabu nĩ aathĩkĩire mawatho macio mothe, na we na famĩlĩ yao nĩ maahonokirio rĩrĩa Aisiraeli maatharĩkĩire Jeriko.

 Thutha ũcio Rahabu nĩ aahikirio nĩ Mũisiraeli, na agĩtuĩka cũwe wa Mũthamaki Daudi na Jesu Kristo.—Joshua 2:1-24; 6:25; Mathayo 1:5, 6, 16.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Rahabu? Bibilia ĩgwetaga Rahabu arĩ kĩonereria kĩega kĩa wĩtĩkio. (Ahibirania 11:30, 31; Jakubu 2:25) Rũgano rwake ruonanagia atĩ Ngai nĩ ohanagĩra na ndarĩ mũthutũkanio, na atĩ nĩ arathimaga arĩa othe mamwĩhokaga gũtekũmakania kũrĩa moimĩte.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Rahabu, thoma gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Aatuirũo Mũthingu nĩ Ũndũ wa Ciĩko Iria Eekire.”

  Rebeka

 Rebeka aarĩ ũ? Aarĩ mũtumia wa Isaaka na nyina wa ariũ ake erĩ a mahatha Jakubu na Esau.

 Eekire atĩa? Rebeka eekaga wendi wa Ngai, o na hĩndĩ ĩrĩa gwĩka ũguo kwarĩ ũndũ mũritũ. Rĩrĩa aatahaga maĩ gĩthima-inĩ, mũthuri ũmwe nĩ aamũhoire amũkundie maĩ. Rebeka nĩ aamũheire maĩ o na ihenya na akĩĩrutĩra gũtahĩra ngamĩra cia mũthuri ũcio maĩ. (Kĩambĩrĩria 24:15-20) Mũthuri ũcio aarĩ ndungata ya Iburahimu na aathiĩte thabarĩ nene gũcarĩria Isaaka, mũrũ wa Iburahimu, mũtumia. (Kĩambĩrĩria 24:2-4) Nĩ aahoete Ngai amũteithie. Rĩrĩa oonire ũrĩa Rebeka aarĩ mũruti wĩra ũrĩ kĩyo na mũnyitani ũgeni, nĩ aamenyire atĩ Ngai nĩ aacoketie mahoya make na akonania atĩ nĩ aathuurĩte Rebeka atuĩke mũtumia wa Isaaka.—Kĩambĩrĩria 24:10-14, 21, 27.

 Rĩrĩa Rebeka aamenyire kĩrĩa gĩatũmĩte ndungata ĩyo yũke, nĩ eetĩkĩrire gũthiĩ nayo agatuĩke mũtumia wa Isaaka. (Kĩambĩrĩria 24:57-59) Thutha ũcio Rebeka nĩ aagĩire na tũhĩĩ twa mahatha. Ngai nĩ aamũmenyithĩtie atĩ kamwana karĩa gakũrũ, nĩko Esau, nĩ kangĩatungatĩire karĩa kanini, nĩko Jakubu. (Kĩambĩrĩria 25:23) Rĩrĩa Isaaka aabangĩte kũhe Esau kĩrathimo kĩa mwana wa irigithathi, Rebeka nĩ ooire ikinya nĩguo atigĩrĩre atĩ kĩrathimo kĩu gĩathiĩ kũrĩ Jakubu kũringana na wendi wa Ngai.—Kĩambĩrĩria 27:1-17.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Rebeka? Rebeka aarĩ mwĩnyihia, mũruti wĩra ũrĩ kĩyo, na mũnyitani ũgeni. Ngumo icio nĩ ciamũteithirie gũtuĩka mũtumia mwega, mũciari mwega, na mũthathaiya wa Ngai ũrĩa wa ma.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Rebeka, thoma gĩcunjĩ kĩrĩ na kĩongo, “Nĩngũthiĩ.”

  Ruthu

 Ruthu aarĩ ũ? Aarĩ mũtumia Mũmoabi ũrĩa watigire ngai ciake na bũrũri wao nĩguo agatuĩke mũthathaiya wa Jehova bũrũri-inĩ wa Isiraeli.

 Eekire atĩa? Ruthu oonirie nyaciarawe, Naomi, wendo mũnene. Naomi, hamwe na mũthuri wake na ariũ ao erĩ, maathiĩte Moabi nĩguo morĩre ng’aragu thĩinĩ wa Isiraeli. Ariũ acio ake maacokire makĩhikia atumia Amoabi, Ruthu na Oripa. Thutha ũcio, mũthuri wa Naomi na ariũ ake erĩ magĩkua, magĩtiga atumia atatũ a ndigwa.

 Naomi agĩtua itua rĩa gũcoka Isiraeli, tondũ rĩu ng’aragu nĩ yathirĩte. Ruthu na Oripa makiuga nĩ megũthiĩ nake. No Naomi akĩmeera macoke kũrĩ andũ a famĩlĩ ciao. Oripa nĩ aacokire. (Ruthu 1:1-6, 15) No Ruthu aanyitanire na nyaciarawe arĩ na wĩhokeku. Nĩ eendete Naomi na eendaga gũthathaiya Jehova, Ngai wa Naomi.—Ruthu 1:16, 17; 2:11.

 Ruthu nĩ eethondekeire rĩĩtwa rĩega itũũra-inĩ rĩa Bethilehemu, kũrĩa Naomi ooimĩte, nĩ ũndũ wa kũnyitana na nyaciarawe arĩ na wĩhokeku na gũkorũo arĩ mũruti wĩra ũrĩ kĩyo. Mũthuri warĩ mũtongu wetagwo Boazu nĩ aakenirio mũno nĩ Ruthu na akĩmahe irio marĩ na Naomi. (Ruthu 2:5-7, 20) Thutha ũcio Ruthu akĩhikio nĩ Boazu na agĩtuĩka cũwe wa Mũthamaki Daudi na Jesu Kristo.—Mathayo 1:5, 6, 16.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Ruthu? Nĩ ũndũ wa wendo wake harĩ Naomi na harĩ Jehova, Ruthu nĩ eerutĩire gũtiga mũciĩ wao na famĩlĩ yao. Aarĩ mũruti wĩra ũrĩ kĩyo na mwĩhokeku o na acemania na moritũ maingĩ.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Ruthu, thoma gĩcunjĩ gĩa “Kũrĩa Ũgaathiĩ Nokuo Ngaathiĩ” na kĩa “Mũtumia Mũthingu.”

  Sara

 Sara aarĩ ũ? Aarĩ mũtumia wa Iburahimu na nyina wa Isaaka.

 Eekire atĩa? Sara aatigire ũtũũro mwega itũũra-inĩ rĩarĩ na ũtonga mũingĩ rĩa Uru, tondũ nĩ eetĩkĩtie ciĩranĩro cia Ngai harĩ Iburahimu, mũthuri wake. Ngai eerire Iburahimu oime Uru athiĩ bũrũri-inĩ wa Kanaani. Ngai eerĩire Iburahimu atĩ nĩ angĩamũrathimire na amũtue rũrĩrĩ rũnene. (Kĩambĩrĩria 12:1-5) No kũhoteke hĩndĩ ĩyo Sara aarĩ na mĩaka 60-69. Kuuma hĩndĩ ĩyo na gũthiĩ na mbere, Sara na mũthuri wake maaikaraga hema-inĩ na maatũũraga mathamathamaga.

 O na gũtuĩka ũtũũro wa gũthamathama warĩ na mogwati, Sara nĩ aanyitire Iburahimu mbaru kũrũmĩrĩra ũtongoria wa Ngai. (Kĩambĩrĩria 12:10, 15) Sara nĩ aaikarire mĩaka mĩingĩ atarĩ na mwana, ũndũ ũrĩa wamwĩkĩraga kĩeha kĩnene. No Ngai nĩ eeranĩire atĩ nĩ angĩarathimire mbeũ ya Iburahimu. (Kĩambĩrĩria 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Thutha wa ihinda, Ngai akĩĩranĩra atĩ Sara nĩ angĩaciarĩire Iburahimu mwana. Aagĩire mwana akĩrĩtie mĩaka ya kũgĩa mwana. Aarĩ na mĩaka 90 nake mũthuri wake aarĩ na mĩaka 100. (Kĩambĩrĩria 17:17; 21:2-5) Mwana ũcio eetagwo Isaaka.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Sara? Kĩonereria gĩa Sara gĩtũrutaga atĩ no twĩhoke Ngai hingo ciothe ahingie ciĩranĩro ciake, o na iria ironeka ta itangĩhinga! (Ahibirania 11:11) Na kĩonereria gĩake arĩ mũtumia nĩ kĩonanagia bata wa kuonania gĩtĩo thĩinĩ wa kĩhiko.—1 Petero 3:5, 6.

•  ▸ Ũngĩenda kũmenya ũhoro makĩria wĩgiĩ Sara, thoma gĩcunjĩ kĩa “Wee wĩ Kĩĩrorerũa kĩa Mũndũ-wa-Nja” na kĩa “Ngai Aamũheire Rĩĩtwa ‘Mwarĩ wa Mũthamaki.’”

  Mũirĩtu Mũshulami

 Mũirĩtu Mũshulami aarĩ ũ? Aarĩ mũirĩtu mũthaka wa kuuma gĩcagi na nĩwe warĩrĩirio mũno ibuku-inĩ rĩa Rwĩmbo rwa Suleimani thĩinĩ wa Bibilia. Bibilia ndĩguũrĩtie rĩĩtwa rĩake.

 Eekire atĩa? Mũirĩtu ũcio Mũshulami aaikarire arĩ mwĩhokeku harĩ mwanake warĩ mũrĩithi, ũrĩa eendete. (Rwĩmbo rwa Suleimani 2:16) Ũthaka wake wa mwanya nĩ watũmire Mũthamaki Suleimani agucĩrĩrio nĩwe na ende kũmũhikia. (Rwĩmbo rwa Suleimani 7:6) O na gũtuĩka andũ arĩa angĩ maamwĩraga athuure Suleimani, mũirĩtu ũcio Mũshulami nĩ aaregire. Nĩ eendete mwanake ũcio warĩ mũrĩithi na warĩ mũthĩni na aarĩ mwĩhokeku harĩ we.—Rwĩmbo rwa Suleimani 3:5; 7:10; 8:6.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na mũirĩtu Mũshulami? Aarĩ mwĩnyihia o na gũtuĩka aarĩ mũthaka na andũ aingĩ nĩ maagucagĩrĩrio nĩwe. Ndaarekire kũhatĩkwo nĩ arata kana kwĩrĩrũo ũtonga na igweta gũtũme atige kwenda mwanake ũcio warĩ mũrĩithi. Nĩ eegirĩrĩirie na agĩtũũria mĩtugo mĩega.

  Mũtumia wa Loti

 Mũtumia wa Loti aarĩ ũ? Bibilia ndĩgwetete rĩĩtwa rĩake. No nĩ ĩtwĩrĩte atĩ aarĩ na airĩtu erĩ na atĩ we na famĩlĩ yake maatũũraga itũũra-inĩ rĩa Sodomu.—Kĩambĩrĩria 19:1, 15.

 Eekire atĩa? Nĩ aaregire gwathĩkĩra rĩathani rĩa Ngai. Ngai nĩ aatuĩte itua rĩa kũniina Sodomu na matũũra marĩa maarigicĩirie nĩ ũndũ wa waganu wao mũnene wa ngomanio. Tondũ Ngai nĩ eendete Loti, mũthuri warĩ mũthingu, o hamwe na famĩlĩ yake, arĩa maaikaraga Sodomu, nĩ aatũmire araika erĩ makamarute kuo nĩguo mahonoke.—Kĩambĩrĩria 18:20; 19:1, 12, 13.

 Araika acio meerire Loti na famĩlĩ yake methare kuuma itũũra rĩu na matikehũgũre nĩguo matigakue. (Kĩambĩrĩria 19:17) No mũtumia wa Loti “akĩĩhũgũra, na agĩtuĩka gĩtugĩ gĩa cumbĩ.”—Kĩambĩrĩria 19:26.

 Tũngĩĩruta atĩa kuumana na mũtumia wa Loti? Rũgano rwake nĩ ruonanagia ũgwati wa kwenda indo cia kĩĩmwĩrĩ nginya mũndũ akaaga gwathĩkĩra Ngai. Jesu nĩ aamũgwetire arĩ kĩonereria gĩa gũtũhe mũkaana. Ooigire ũũ: “Ririkanai mũtumia wa Loti.”—Luka 17:32.

 Mũcoro wa Mahinda Wĩgiĩ Atumia Arĩa Magwetetwo Bibilia-inĩ

1.  Hawa

2. Mũiyũro (2370 Mbere ya Mahinda Maitũ)

   1.  Sara

   2.  Mũtumia wa Loti

   3.  Rebeka

   4.  Lea

   5.  Rakeli

3. Gũthama kuuma Misiri (1513 Mbere ya Mahinda Maitũ)

   1.  Miriamu

   2.  Rahabu

   3.  Ruthu

   4.  Debora

   5.  Jaeli

   6.  Delila

   7.  Hana

4. Mũthamaki wa mbere wa Isiraeli (1117 Mbere ya Mahinda Maitũ)

   1.  Abigaili

   2.  Mũirĩtu Mũshulami

   3.  Jezebeli

   4.  Esiteri

   5.  Mariamu (nyina wa Jesu)

5. Jesu kũbatithio (29 Mahinda Maitũ)

   1.  Maritha

   2.  Mariamu (mwarĩ wa nyina na Maritha na Lazaro)

   3.  Mariamu Mũmagidali

6. Jesu gũkua (33 Mahinda Maitũ)