A B C D E F G H I J K L M N Ñ O P Q R S T U V W Y Z

A

• Ab.

  Chaytam Babiloniamanta kutimusqanku qipata “pichqa kaq killapa” nispalla judiokunaqa suticharqaku, ñuqanchikpa riqsisqanchik killapiñataqmi 11 kaq killa (Nu 33:38; Esd 7:9). Bibliapiqa manam ima sutin kasqanqa kanchu. Qaway B15 kaq yachachikuyta.

• Abib.

  Kayqa judiokunapa punta kaq killankum, huknin calendarionkupiñataqmi karqa qanchis kaq killa. Abibqa “verde espiga” ninanmi, chayqa karqa marzo chawpi killamanta abril chawpi killakamam. Babiloniamanta kutisqanku qipamanqa nisan nispañam suticharqaku (Dt 16:1). Qaway B15 kaq yachachikuyta.

• Acaya.

  Griego rimaypi Diospa palabranpiqa Grecia nacionpa uraynin lawpi kaq Roma nacionpa provincianmi karqa, chay provinciapa capitalninmi karqa Corinto llaqta. Acaya provinciapitaqmi karqa Peloponeso lawpas hinaspa Grecia nacionpa wakin llaqtankunapas (Hch 18:12). Qaway B13 kaq yachachikuyta.

• Achikyaq lucero.

  Chay luceroqa intipa qispimunan lawpim rikurin manaraq inti qispimuchkaptin, chay lucero rikuriramuptinqa achikyamunñam (Ap 22:16; 2Pe 1:19).

• Adar.

  Chaynatam Babiloniamanta kutimusqanku qipata 12 kaq killata suticharqaku, huknin calendarionkupiñataqmi karqa suqta kaq killa. Chayqa karqa febrero chawpi killamanta marzo chawpi killakamam (Est 3:7). Qaway B15 kaq yachachikuyta.

• Agradecekuspa qusqanku ofrenda.

  Chayqa karqa Dioswan hawkalla kaspa qusqanku ofrendam, chaytaqa Diosta hatunchanankupaqmi qurqaku imakunatapas qusqanrayku utaq imaña kaptinpas hinalla kuyakuq kasqanrayku. Chaypiqa ofrenda aychatam mikuqku levadurawan ruwasqa tantayuqta hinaspa mana levadurawan ruwasqa tantayuqta, aychatam ichaqa chay punchawlla mikunanku karqa (2Cr 29:31).

• Ajenjo.

  Bibliapi ajenjo nispanqa rimachkan qatqi-qatqi hinaspa asnakuq achka clase qurakunamantam. Chay palabrawanmi bibliapi tupachin huchallikusqanrayku, runapa serviqnin kasqanrayku hinaspa Diosta qipanchaq kasqanrayku ñakariq runata. Apocalipsis 8:11 nisqanpi ajenjo nisqanqa rimachkan venenoyuq hinaspa qatqi yakumantam, chaytam sutichanku absintio nispa (Dt 29:18; Pr 5:4; Jer 9:15; Am 5:7).

• Akllasqa.

  Hebreo rimaypiqa nichkan “aceitewan taqllasqa”, “sutuchisqa” utaq “tallisqa” nispam. Runamanpas utaq imamanpas aceitetam talliqku sapaq ruwayniyuqña kananpaq akllaspanku. Griego rimaypi Diospa palabranpiñataqmi rimachkan Jesuspa qatiqninkuna Diospa atiyninta chaskisqankumanta, chaynapi hanaq pachaman rinankupaq (Ex 28:41; 1Sa 16:13; 2Co 1:21).

• Alabastro.

  Chayqa karqa rumimanta ruwasqa perfume churana taksa puyñuchakunam, puyñu ruwananku chay rumiqa Egipto nacionpi Alabastron sutiyuq llaqtapim karqa. Chay puyñuchakunataqa ruwarqaku llañu kunkachayuqtam, chaynapi tapaykuptinku achka qullqipa chanin chay perfume ama waspinanpaq. Chay puyñu ruwananku rumitam sutichayta qallaykurqaku “alabastro” nispa (Mr 14:3).

• Alamot.

  Chayqa musicapi servichikusqanku palabram, chayqa “sipas” ninanmi. Chaychusmi llañu ecowan sipaskuna takisqankumanta riman, chaynapi tocaqkunapas llañu tonollapi tocanankupaq (1Cr 15:20; Sl 46:Titl).

• Alfa hinaspa Omega.

  Alfa nispam suticharqaku griego rimaypi kaq abecedariopi punta kaq letrata, Omega  nispañataqmi suticharqaku tukuyninpi kaq letrata. Apocalipsis qillqapim Diosta sutichan Alfa hinaspa Omega niqwan kimsa kutikama. Chayqa “qallariypas hinaspa tukuyninpas” ninanmi utaq “punta kaqpas chaynataq qipa kaqpas” ninanmi (Ap 1:8; 21:6; 22:13).

• Alistakuna punchaw.

  Chayqa karqa samana punchawpa puntan punchawmi, chay punchawmi judio runakuna alistakuqku samana punchawpaq. Chayqa tukuq kunan riqsisqanchik viernes punchaw inti siqaykuytam, chaymantaqa samana punchawñam qallariq. Judio runakunapaqqa inti siqaykuptinmi huk punchawña qallariq (Mr 15:42; Lu 23:54).

• Allin kaqtawan mana allin kaqta yachanapaq sacha.

  Chayqa Eden huertapi kaq sacham karqa. Chaywanmi Jehova Diosqa tupachirqa runakunapaq ima allin utaq mana allin kasqanmanta kamachiqninqa Dioslla kasqanta (Ge 2:9, 17).

• Allin ruway.

  Bibliapiqa Diospa kamachikuyninman hina imapas allin ruwasqa kasqanmantam rimachkan (Ge 15:6; Dt 6:25; Pr 11:4; Sof 2:3; Mt 6:33). Wakinpiqa “allin sunquyuq” nispapas nichkanmi (Sl 7:8).

• Alma.

  Hebreo rimaypim nefesh nin, griego rimaypiñataqmi psykhe nin. Chay palabrakunatam yaqa llapanku alma ninku. Bibliapi alma nispanqa rimanmanmi (1) runakunamanta, (2) animalkunamanta hinaspa (3) runapa utaq animalpa vidanmanta (Ge 1:20; 2:7; Nu 31:28; 1Pe 3:20, qawaytaq uray patanpi willakuytapas). Bibliaqa manam religionniyuq runakunapa nisqankuman hinachu alma ima kasqanmantaqa yachachin. Kay pachapi kaqkunamanta rimaspanmi bibliaqa nefesh hinaspa psykhe palabrakunata servichikun imapas rikuna, llachpana hinaspa wañuq kaqkunamanta rimaspan. Kay bibliapiqa nefesh hinaspa psykhe palabrakunaqa tupasqanman hinam qillqasqa kachkan, chaymi wakinpiqa nichkan “vida”, “runa” utaq “ñuqa” nispa, uray patanpiñataqmi nichkan nefesh utaq psykhe nispa. Chaynaqa, alma palabrapa ima ninan kasqantaqa allintam entiendenanchik. Tukuy vidanchikwan utaq almanchikwan imatapas ruwanamanta rimaspanqa tukuy sunqunchikwan ruwanamantam rimachkan (Dt 6:5; Mt 22:37). Wakin kutipiqa nefesh utaq psykhe palabrakunaqa kawsaqkunapa imapas munasqanmantam rimanman, rimanmantaqmi wañusqa runamanta chaynataq ima wañusqamantapas (Nu 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13).

• Altar.

  Chayqa karqa allpamanta utaq rumimanta ruwasqa patacham, chaytam ruwarqaku rumita pirqaruspa utaq tablawan hatun cajonta ruwaruspa, chay cajonqa quriwan utaq broncewan qarachasqam karqa. Chaypa hawanpim Diosta yupaychanankupaq wañuchisqa animalkunata Diosman qurqaku, chaypitaqmi inciensotapas kañarqaku. Israel runakunapa ruwasqanku Diospa carpanpim hinaspa Diospa wasinpim punta kaq cuartonpi karqa quriwan qarachasqa taksa altar, chaypim inciensota kañarqaku. Hawa pationpiñataqmi karqa broncewan qarachasqa altar, chaypim nakaspa hinaspa kañaspa animalkunata Diosman qurqaku. Jehova Diosta mana yupaychaq runakunapas altarkunataqa servichikuqkum (Ex 39:38, 39; 1Re 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Hch 17:23). Qaway B5 hinaspa B8 kaq yachachikuykunata.

• Altarpa waqrankuna.

  Wakin altarkunapa esquinankunapim waqra hina ñawchiraq karqa (Le 8:15; 1Re 2:28). Qaway B5 hinaspa B8 kaq yachachikuykunata.

• Amen.

  Chayqa “chaynayá kachun” utaq “arí, chaynam” ninanmi. Amen niq palabraqa hebreo rimaypi aman niq palabramanta rikuriqmi, chay palabraqa “mana iskayrayanapaq” chaynataq “confianapaq” ninanmi. Amen nispam niqku juramentaspa, Diosta mañakuspa utaq imatapas niptinku acuerdopi kaspa. Apocalipsis libropiñataqmi “amen” nispa Jesusta sutichan (Dt 27:26; 1Cr 16:36; Ro 1:25; Ap 3:14).

• Amparakuna llaqta.

  Leviy aylluman qusqanku llaqtakunam karqa, chaymanmi  qunqaymanta runamasinta wañurachiq ayqikunan karqa wañukuqpa ayllun mana wañurachinanpaq, chayna llaqtakunaqa suqtam karqa. Jehova Diospa yanapakuyninwanmi wakinta Moises akllarqa, wakintañataqmi Josuey akllarqa. Chay llaqtaman ayqikuq runataqa punta apaqkunam allinllata chaskiykuqku, paykunamanmi ima pasarusqanmanta willakuq. Ichaqa runamasinpa maymi wañukusqan llaqtapi punta apaqkuna juzgaptinmi mana huchayuq kasqan yachakunan karqa. Mana huchayuq kaspanqa pakakuna llaqtamanmi kutichisqa karqa, chay llaqtallapim qipakunan karqa wañukunan punchawkama utaq sacerdotekunapa kamachiqnin wañukunan punchawkama (Nu 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8).

• Ancha riqsisqa sacerdote.

  Chaynatam sacerdotekunapa kamachiqninta hebreo rimaypi Diospa palabranpi nichkan. Griego rimaypi Diospa palabranpim ichaqa “riqsisqa sacerdote” nisqanqa kanman achka runakunapa riqsisqan sacerdotekuna. Yaqachusmi kanman karqa Diospa wasinpi manaña llamkaq sacerdotekunapa kamachiqninkuna utaq 24 grupokunata kamachiq sacerdotekuna (2Cr 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31).

• Angel.

  Hebreo rimaypiqa malˈákh ninmi, griego rimaypiñataqmi ágguelos nin. Chay iskay palabrakunaqa “willakuyta apaq” ninanmi, chay willakuyta angelkuna apaptinmi ichaqa “angel” nispa qillqakun (Ge 16:7; 32:3; Snt 2:25; Ap 22:8). Angelkunaqa mana rikuy atinam kanku, hinaspapas ancha atiyniyuqmi kanku. Diosmi paykunataqa unancharqa runakunata manaraq unanchachkaspan. Paykunamanta rimaspanmi bibliapi nin “Diospa churinkuna” nispa hinaspa “achikyaq lucerokuna” nispa (Dt 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud 14). Manam wawa-churiyuq kanankupaqchu unanchasqa karqaku, aswanqa sapakama unanchasqam karqaku. Angelkunaqa 100 millon masninmi kanku (Da 7:10). Chaymantapas sapakamam sutiyuq kanku, imayna kayninkupipas manam chaynallachu kanku. Ichaqa mana hatuntukuq kaspankum mana munankuchu yupaychasqa kaytaqa, chaymi wakinqa sutintapas mana willakurqakuchu (Ge 32:29; Lu 1:26; Ap 22:8, 9). Angelkunaqa manam chaynalla ruwayniyuqchu kanku, sapakamam ima ruwayninkuta ruwanankupaq kamachisqa kachkanku. Chaymi wakinqa Jehova Diospa kamachinan trononpa ñawpaqninpi kachkanku, Diospa nisqanta willakunku, Jehova Diospa runankunata yanapanku, Diospa piñakuyninta chayachinku hinaspa Diosmanta sumaq willakuy willakusqa kananpaq yanapakunku (2Re 19:35; Sl 34:7; Lu 1:30, 31; Ap 5:11; 14:6). Angelkunaqa hamuq tiempopim Jesuswan kuska Armagedon nisqan Diospa piñakuynin punchawpi enemigonkuwan peleanqaku (Ap 19:14, 15).

• Angelkunata kamachiq.

  Bibliapi chaynata nisqanqa manam achka kamachiq angelkunamantachu riman, aswanqa chullallamantam, chaymi qawachin angelkunata kamachiqqa huklla kasqanta. Bibliaqa willawanchikmi chay kamachiq angelpa sutin Miguel kasqanta (Da 12:1; Jud 9; Ap 12:7).

• Anticristo.

  Griego rimaypiqa “Cristopa contranpi kaqkunamanta” utaq “Cristotukuqkunamantam” riman. Cristopa hinaspa qatiqninkunapa contranpi llapallan runakunatam hinaspa religionkunatam sutichachwan anticristo nispa. Anticristo nispaqa sutichachwantaqmi Cristopa qatiqnintukuqkunatapas utaq “Mesiasmi kani” niqkunatapas (1Jn 2:22).

• Apostol.

  Chayqa “kachasqa” ninanmi. Apostol nispanqa rimanmanmi Jesusmanta utaq hukkunata yanapananpaq kachasqa runakunamanta. Ichaqa astawanmi riman Jesuspa 12 akllasqan qatiqninkunamanta (Mr 3:14; Hch 14:14).

• Aqarway uru.

  Chay uruqa achkanpi puriq urum. Moisespa chaskisqan kamachikuykunaman hinaqa allinmi mikunapaq karqa. Manchakuypaqmi karqaku achkallay-achka kaspa tukuy imata mikusqankurayku hinaspa pasaypaq qalallataña saqisqankurayku (Ex 10:14; Mt 3:4).

•  Aram.

  Payqa Sempa churinmi karqa. Arampa mirayninkunaqa yacharqaku Libano urqukunamanta Mesopotamiakama kaq allpakunapim, chaynataq Tauro sutiyuq urqukunapa kasqanmanta intipa qispimunan lawkamam, chaymantañataqmi Damascokama. Aram nispa riqsisqanku allpakunaqa qipakunamanmi Siria niq sutiwanña riqsisqa karqa (Ge 25:20; Dt 26:5; Os 12:12).

• Arameo.

  Sem sutiyuq runapa mirayninkunapa rimayninmi karqa, arameo rimayqa yaqa chaynallam hebreo rimaywan. Hebreo hinaspa arameo rimaykunapa abecedarionqa chaynallam. Puntataqa Aram lawmanta kaqkunallam chay rimaytaqa rimarqaku, chaymantam ichaqa Asiria hinaspa Babilonia nacionkuna munaychakuptin yaqa enteron pachapiña rimarqaku negociorayku hinaspa imamantapas yachayta munasqankurayku. Persia nacion munaychakuptinpas arameo rimayqa llapanpa rimasqan rimaymi karqa (Esd 4:7). Esdras, Jeremias hinaspa Daniel librokunapa wakin partenpas arameo rimaypim qillqasqa karqa (Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28).

• Areopago.

  Chayqa karqa Atenas llaqtapi muqum, chay muquqa Acropolis sutiyuq muqupa hichpallanpim karqa. Areopago nispataqmi suticharqaku chaypi huñunakuq hatun cortetapas. Estoicos hinaspa Epicureos nispa sutichasqa yachaysapa runakunam Pablota chay muquman pusarqaku yachachisqankunamanta willakunanpaq (Hch 17:19).

• Armagedon.

  Chayqa hebreo rimaypi Har Meghiddóhn niq palabramanta rikuriqmi, chayqa “Meguido urqu” ninanmi. Armagedon nispanqa tukuy atiyniyuq Diospa piñakuynin punchawpi guerramantam rimachkan. Chay punchawpim enteron pachapi kamachiqkuna huñunakunqaku Jehova Diospa contranpi peleanankupaq (Ap 16:14, 16; 19:11-21). Qaway LLUMPA-LLUMPAY ÑAKARIY niqta.

• Asia.

  Griego rimaypi Diospa palabranpim Asia nispanqa rimachkan Roma nacionpa huknin provincianmanta. Chaylawpim karqa Turquia nacionpa intipa siqaykunan lawpi llaqtakuna chaynataq Samos hinaspa Patmos islakunapas. Asiapa capitalninmi karqa Efeso llaqta (Hch 20:16; Ap 1:4). Qaway B13 kaq yachachikuyta.

• Astoret.

  Chayqa Canaan runakunapa peleasqankupi yanapaqnin mamachankum karqa hinaspa imakunatapas mirachiq mamachankum karqa. Chay mamachaqa Baal taytachapa warminmi karqa (1Sa 7:3).

• Awapa allwin.

  Chayqa telarpi awapa allwin qaytukunam. Chay telarpi awapa allwintam richkan ukunta hinaspa hawanta minin qaytu (Jue 16:13).

• Awapa minin.

  Chayqa telarpi awapa allwinpi minin qaytum. Chay minin qaytuqa allwitam ukunta hinaspa hawanta richkan lliw telarpi (Le 13:59).

• Aycha.

  Bibliapi aychamanta rimaspanqa yaqa llapanpim rimachkan pantaq hinaspa huchasapa kasqanchikmanta (Ge 6:3). Wakinpiñataqmi rimachkan llapan runakunamanta (Ge 6:13).

• Ayllunpa kaqta rantiq runa.

  Pipas kamachisqam karqa sirviente kasqanmanta ayllunta rantinanpaq hinaspa allpanta utaq herencia chaskisqanta rantinanpaq (Le 25:25-27, 47-54). Chaymantapas wañukuq wawqinpa viudantam casaranan karqa, chaynapi wawqinpa miraynin kananpaq (Rut 4:7-10).

• Ayuno.

  Ayunoqa tantiasqa tiempokama imatapas pasaypaqta mana mikuymi. Israel nacionniyuq runakunam ayunarqaku hucha pampachana punchawpi, sasachakuypi kaspanku hinaspa Diospa yanapakuyninta maskaspanku. Judio runakunam ñawpaq tiempopi llumpay sasachakuypi kasqankuta yuyarinankupaq watapi tawa kutita ayunanankupaq kamachirqaku. Kunan tiempopi Diosta serviqkunaqa manam ayunanankupaqqa kamachisqañachu kanku (Esd 8:21; Is 58:6; Lu 18:12).

• Azazel.

  Hebreo rimaypiqa yaqachusmi “chinkaq chivo” ninan. Hucha pampachana punchawpim huk chivota chunniqman  pusasqa kananpaq sapaqchaqku, chay chivoqa Israel runakunapa watantin huchallikusqankutam apaq (Le 16:8, 10).

B

• Baal.

  Chayqa Canaan runakunapa taytachanmi karqa, paytam nirqaku cielopa dueñon hinaspa parata parachimuq chaynataq imatapas mirachiq kasqanta. Baal nispam suticharqaku llaqtapi wakin taytachakunatapas. Hebreo rimaypiqa “dueño” utaq “patron” ninanmi (1Re 18:21; Ro 11:4).

• Bato.

  Kayqa litropaq tupum karqa. Chayqa yaqa 22 litro yaykuqmi karqa. Paki kallanachakuna tarisqankupim “bato” niq sutita tarirurqaku. Chay tupuman hinam imakunatapas tupuqku. Chay tupuqa maqma utaq urpu hinam karqa (1Re 7:38; Eze 45:14). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Baulpa tapan.

  Chaypa ñawpaqninpim sacerdotekunapa kamachiqnin hucha pampachana punchawpi hucharayku qusqanku animalpa yawarninta challaq. Baulpa tapan niqqa hebreo rimaypi “huchata tapaykuy” utaq “huchata chinkarachiy” niq palabramanta rikuriqmi. Chay tapaqa qurimanta ruwasqam karqa, chay tapapa hawanpiñataqmi iskay querubin angelkuna kaylaw-waklawpi karqa. Wakinpi “tapa” nispa niptinpas hina baulpa tapallanmantam rimachkan (Ex 25:17-22; 1Cr 28:11; Heb 9:5). Qaway B5 kaq yachachikuyta.

• Bautismo.

  Bautismoqa enteron cuerponchikta yaku ukuman chinkaykachiymi. Jesusqa qatiqninkunatam kamachirqa bautizakunankupaq. Bibliaqa rimanmi Juanpa bautizasqanmanta, rimantaqmi chuya espirituwan hinaspa ninawan bautizachikuymantapas chaynataq huk rikchaq bautismomantapas (Mt 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pe 3:21).

• Belcebu.

  Kayqa satanaspa huknin sutinmi, payqa demoniokunapa kamachiqninmi. Yaqapaschá chay sutiqa tupan Baal-zebub sutiwan, chayqa karqa Ecron llaqtapi Filistea runakunapa yupaychasqanku Baal sutiyuq taytacham (2Re 1:3; Mt 12:24).

• Bibliapi willakuykuna.

  Chayqa Jehova Diospa willachisqanmi utaq Diospa nisqanman hina imapas kananmanta willakuymi. Kanmanmi allinta kawsakunapaq sumaq yachachikuypas, ima kamachikuypas, Diospa piñakuynin punchawmanta willakuypas utaq hamuq punchaw imayna kananmanta willakuypas (Eze 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21).

• Bul.

  Kayqa judiokunapa pusaq kaq killankum, huknin calendarionkupiñataqmi karqa iskay kaq killa. Bul killaqa octubre chawpi killamantam qallariq noviembre chawpi killakama. Bul niq palabraqa “quy” utaq “puquy” niq palabramanta rikuriqmi (1Re 6:38).

C

• Cab.

  Chayqa kawsaykunata tupunam karqa yaqa 1.22 litro yaykuq. Chayqa bato niq tupuman hinam kachkan (2Re 6:25). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Caldea.

  Chayqa Tigris hinaspa Eufrates sutiyuq mayupa chawpinpi kaq llaqtam karqa. Watakuna pasaytañataqmi “Caldea” nispa riqsiqku lliw Babilonia llaqtata hinaspa runankunatapas. “Caldea runakuna” nispapas riqsiqkum imamantapas allinta yachaq runakunata, huk rimaykunata riqsiq runakunata hinaspa lucerokunamanta allinta yachaq runakunata. Chay runakunaqa karqaku qayaqkuna, qawaqkuna hinaspa luceropi qawaqkunam (Esd 5:12; Da 4:7; Hch 7:4).

• Canaan.

  Payqa Noeypa churin Campa tawa kaq churinmi karqa. Canaanmanta miramuq 11 ayllukunam tiempopa risqanman hina Mediterraneo sutiyuq lamar quchapa intipa qispimunan lawninpi yacharqaku, uray lawninpim Egipto karqa, hanay lawninpiñataq Siria. Chay yachasqanku allpatam riqsirqaku “Canaan allpa” nispa (Le 18:3; Ge 9:18; Hch 13:19). Qaway B4 kaq yachachikuyta.

• Carreta.

  Carretakunaqa caballopa chutasqan iskay ruedayuqmi karqa, chaypim runakunaqa maymanpas rirqaku, chaypitaqmi guerramanpas rirqaku (Ex 14:23; Jue 4:13; Hch 8:28).

•  Casia.

  Chayqa Casia sutiyuq sachamanta hurqusqanku qaranmi karqa, chaytaqa “Chinamanta canela” nispapas riqsinkum, chaypa huknin sutinmi Cinnamomum cassia niq. Chayqa canela sacha kaqllañam karqa. Casia nisqankutaqa perfumeta hinam servichikuqku chaynataq miski asnaq aceitepaqpas servichikuqkum (Ex 30:24; Sl 45:8; Eze 27:19).

• Challana qura (hisopo).

  Chayqa taksa rapichayuq hinaspa taksa kallmachayuq plantam, chaywanmi imatapas chuyanchanankupaq yawarta utaq yakuta challarqaku. Yaqapaschá chay challana quraqa mejorana siria sutiyuq planta karqa, chaypa huknin sutinmi Origanum maru, Origanum syriacum niq. Juan 19:29 nisqanpi challana quraqa yaqapaschá karqa ima kaspipipas watasqa mejorana siria sutiyuq planta. Kanmantaqmi karqa durra sutiyuq plantapas, chay plantaqa sorgo comun sutiyuq planta kaqllañam karqa, chaypa huknin sutinmi Sorghum vulgare niq, chay plantaqa suqus hina largo tulluyuqmi, ichapas chaywan puchqu vinoyuq esponjata Jesusman haywarqaku (Ex 12:22; Sl 51:7).

• Chayaramuspa kaypi kasqan (parousia).

  Griego rimaypi Diospa palabranpiqa rimachkan kamachiqña kaspan Jesucristo chayaramuspan kaypi kasqan tiempomantam, chayqa qallaykurqa mana rikusqallanchiktam Jesucristo kamachiqña kasqanwan, hinaspam hinalla kachkan pasaq kay tukupay punchawkunapi. Jesuspa chayaramuspa kaypi kasqanqa manam hamuruspan chaylla kutikusqanmantachu rimachkan, aswanqa unay tiempo kananmantam (Mt 24:3).

• Chiqap Dios.

  Chayqa Diosmi niq palabrapa huk rimayman qillqakusqanmi. Yaqa llapanpim hebreo rimaypiqa Dios niq palabrapa ñawpaqninpi “pay” nichkan Jehova Dioslla chiqap Dios kasqanta riqsichinanpaq. Chayraykum Jehovamanta rimaspaqa “chiqap Dios” nispa niy allinpuni (Ge 5:22, 24; 46:3; Dt 4:39).

• Chuchumika.

  Chuchumikaqa yaqa llapanpim qullqirayku piwanpas puñuq. Griego rimaypi pórnē ninanqa “rantikuq” ninanmi. Moisespa chaskisqan kamachikuykunapim nirqa pipas mana chuchumika kananpaq. Chayta ruwaspanku qullqi ganasqankuta Jehova Diospa wasinman apaptinkuqa manam chaskisqachu karqa. Jehova Diosta mana yupaychaq runakunam ichaqa chuchumika kaspa ganasqanku qullqita taytacha-mamachankupaq quqku (Dt 23:17, 18; 1Re 14:24). Bibliaqa chuchumika nispam tupachin “Diostam yupaychani” nichkaspan taytacha-mamachata yupaychaq runata, nacionkunata utaq imapaqpas huñunasqa runakunata. Chayna kasqanmantam Apocalipsis qillqapi pantay religionta nin “hatun Babilonia” nispa, chaynataqa nin chay religionkuna kay pachapi kamachiqkunawan imapasrayku hukllawakuptinkum (Ap 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25).

• Chunniq.

  Bibliapiqa manam aqullaña qala pampamantachu riman, aswanqa runapa mana purisqan hinaspa mana kasqan chunniqmantam. Yaqa llapanpim chay allpaqa rumisapallaña hinaspa mana yakuyuq, ichaqa achkallaña pastoyuqmi (Jer 23:10; Mr 1:4).

• Chuya.

  Pimantapas aswan chuyaqa Jehova Diosmi, payllam tukuy imapi chuyay-chuyay Diosqa (Ex 28:36; 1Sa 2:2; Pr 9:10; Is 6:3). Runamanta (Ex 19:6; 2Re 4:9), animalkunamanta (Nu 18:17), imapas servichikuna kaqkunamanta (Ex 28:38; 30:25; Le 27:14), allpamanta (Ex 3:5; Is 27:13), tiempomanta (Ex 16:23; Le 25:12) hinaspa imapas ruwaykunamanta (Ex 36:4) hebreo rimaypi chuya nispanqa rimachkan chuyay-chuyay Diospaq sapaqchasqa kasqanmantam utaq paypaq chuyanchasqa kasqanmantam. Sapaqchasqaqa karqa Jehova Diospaq kananpaqmi. Griego rimaypi Diospa palabranpi chuya nispaqa nichkan imapas Diospaq sapaqchasqa kasqanmantam. Chaymantapas chuya nispaqa nichkan allinta kawsakuqkunatam (Mr 6:20; 2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16).

• Chuya cuarto.

  Chayqa Diospa carpanpi hinaspa Diospa wasinpi punta kaq cuartom, manam chaynallachu Chuyay-chuyay cuartowanqa, chayqa uku lawpiraqmi  kachkan. Diospa carpanpa Chuya kaq cuartonpim karqa qurimanta candelabro, incienso kañana altar, Diospaq tanta churananku mesa hinaspa qurimanta imapas servichikunanku. Diospa wasinpi kaq Chuya cuartopiñataqmi karqa qurimanta altar, qurimanta chunka candelabrokuna hinaspa Diospaq tanta churana chunka mesakuna (Ex 26:33; Heb 9:2). Qaway B5 hinaspa B8 kaq yachachikuykunata.

• Chuya espiritu.

  Chayqa munayninta ruwananpaq Diospa servichikusqan mana rikuy atina kallpanmi utaq chuya atiyninmi. “Chuya atiy” nispam ninchik Jehova Diospa kallpan kasqanrayku, Diosqa chuyay-chuyaymi hinaspa tukuy imapipas allin ruwaqmi, chaymantapas chay atiyninwanmi imapas chuya kaqta ruwan (Lu 1:35; Hch 1:8).

• Chuyanchay (Diospaq sapaqchay).

  Chayqa Diospaq imatapas sapaqchaymi utaq chuyanchaymi. Chuya kasqanta riqsichikunanmanta Jehova Dios rimaspanqa llapallan unanchasqankuna chuya kasqanta yachanankumantam rimachkan (Eze 38:23; Mt 6:9; Jn 17:17; 1Co 1:2).

• Chuyay-chuyay cuarto.

  Chayqa karqa Diospa carpanpa hinaspa wasinpa uku lawpi kaq cuartonmi, niqkutaqmi “Chuya kaqpapas chuyan” nispapas. Chay cuartopim Diospa baulnin karqa. Chay cuartomanqa sacerdotekunata kamachiqllam watapi huk kutillata yaykuq, payqa yaykuq hucha pampachana punchawllapim (Ex 26:33; Le 16:2, 17; 1Re 6:16; Heb 9:3).

• Coral.

  Chayqa karqa rumi hinam chaynataq lamar quchapi ñutu animalchakunapa rumiyasqanmi. Chayqa lamar quchapim kachkan puka, yuraq hinaspa yana colorkuna. Puka lamar quchapiqa achkam chayqa karqa. Ñawpaq tiempokunapiqa puka colorniyuq coralmi aswan qullqipaq karqa, chaywanmi collarchakunata, ruyruchakunata hinaspa huk rikchaq alaqachakunata ruwaqku (Pr 8:11).

• Cornetilla.

  Chayqa karqa pukuspa waqachinapaq latamanta ruwasqa cornetillam, chaytaqa tocaqku imatapas willanankupaqmi utaq musicata ruwanankupaqmi. Numeros 10:2 nisqanman hinaqa Jehova Diosmi kamachirqa qullqimanta iskay cornetillata ruwanankupaq, chaynapi cornetillapa waqasqanta uyarispanku runakuna huñunakunankupaq, llapallanku puriyta qallarinankupaq utaq peleaq rinankupaq. Chay cornetillaqa karqa derechollam, manam waqramanta ruwasqa hina qiwichu. Diospa wasinpipas karqam cornetillakunaqa, ichaqa manam yachakunchu imayna ruwasqa kasqanqa. Achka kutipim cornetillapa waqasqanqa tupan Jehova Diospa piñakuynin punchawmanta willakuykunawan hinaspa Diosmanta imapas allin kaqkuna pasakunanmanta sumaq willakuykunawan (2Cr 29:26; Esd 3:10; 1Co 15:52; Ap 8:7-11:15).

• Coro.

  Chayqa litropaq utaq kawsaykunapaq tupum karqa. Chayqa yaqa 220 litro yaykuqmi karqa, chayqa bato niq tupuman hinam kachkan (1Re 5:11). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Cortina.

  Chayqa karqa Israel runakunapa ruwasqanku Diospa carpanpi hinaspa Diospa wasinpi kaq suma-sumaq awasqa telam, chay telam Chuya cuartomanta Chuyay-chuyay cuartota rakiq, chay telapim bordasqa karqa querubin angelkunapas (Ex 26:31; 2Cr 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3). Chayna telakunaqa karqataqmi Diospa carpanpa pationman yaykunapipas hinaspa patiopa muyuriqninpipas (Ex 26:36; 27:16). Qaway B5 kaq yachachikuyta.

• Cosecha qallariy hatun punchaw, semanantin hatun punchaw.

  Qaway PENTECOSTES niq palabrata.

• Cristo.

  Jesustam chay palabrawan bibliapi sutichan, griego rimaypim Khristos nin. Griego rimaypi “Cristo” niq palabraqa chaynataq hebreo rimaypi “Mesias” niq palabraqa “akllasqa” ninanmi (Mt 1:16; Jn 1:41).

D

• Dagon.

  Chayqa Filistea runakunapa taytachankum karqa. Manam sumaqtaqa yachakunchu ima palabramanta Dagon niq palabrapa rikurisqanqa, wakin  runakunam ninku hebreo rimaypi dagh niq palabramanta rikurisqanta, dagh niq palabraqa “challwa” ninanmi (Jue 16:23; 1Sa 5:4).

• Darico.

  Chayqa karqa Persia runakunapa qullqinmi. Chayqa qurimanta ruwasqam karqa 8.4 gramota llasaq (1Cr 29:7). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Davidpa churin.

  Chaynatam bibliapi Jesusta sutichan. Diosmi Davidwan contratota ruwarqa wiñaypaq kamachiq runaqa mirayninmanta kananpaq, chay kamachiqqa Jesusmi karqa, chaymi “Davidpa churin” nispa biblia sutichan (Mt 12:23; 21:9).

• Davidpa llaqtan.

  Chaynatam suticharqaku Jebus llaqtata David munaychakusqanmantapacha hinaspa kamachinan wasinta chaypi ruwachisqanmantapacha. Hina chaytataqmi “Sion” nispapas riqsiqku. Chayqa Jerusalenpa uray lawninpim karqa, chaymantapas aswan puntata hatarichisqankum karqa (2Sa 5:7; 1Cr 11:4, 5).

• Decapolis.

  Chayqa karqa Grecia nacionpa munaychakusqan achka llaqtakunam, qallariypiqa chunka llaqtakunam karqa. Griego rimaypiqa déka ninmi, chayqa “chunka” ninanmi, pólis ninanñataqmi “llaqta” ninan. Galilea hatun quchapa hinaspa Jordan mayupa intipa qispimunan lawnintapas Decapolis nispam riqsiqku, chaylawpim chay llaqtakunaqa yaqa llapallan karqa. Grecia nacionniyuq runakunam negociokunata hinaspa tukuy ima costumbrenkuta ruwaqku. Jesuspas chaylawnintaqa purirqam, ichaqa manam yachakunchu chay llaqtakunaman yaykusqantaqa (Mt 4:25; Mr 5:20). Qaway A7 hinaspa B10 kaq yachachikuykunata.

• Demonio.

  Demoniokunaqa mana rikuy atina hinaspa atiyniyuq mana allin ruwaq angelkunam. Genesis 6:2 nisqanpim paykunata sutichan “Diospa churinkuna” nispa, Judas 6 nisqanpiñataqmi sutichan “angelkuna” nispa. Paykunata Dios unanchaspanqa allin ruwaqtam unancharqa, ichaqa Noeypa tiemponpim kikinkumanta mana kasukuspanku satanasman hukllawakururqaku Diospa contranpi kanankupaq, chaymi Diospa enemigonña rikurirurqaku (Dt 32:17; Lu 8:30; Hch 16:16; Snt 2:19).

• Denario.

  Denarioqa Roma nacionniyuq runakunapa qullqinmi karqa, chayqa yaqa 3.85 gramotam llasarqa. Denario qullqipa huknin uyanpim Roma nacionta kamachiqpa uyan karqa. Huk denario qullqiqa huk punchaw llamkaypa pagonmi karqa, chay denario qullqitam Roma nacionniyuq runakunaqa judiokuna impuestota paganankupaq mañaqku (Mt 22:17; Lu 20:24).

• Diablo.

  Griego rimaypi Diospa palabranpim diablo nispa satanasta sutichan, diablo ninanqa “hukpa contranpi llullata rimaq” ninanmi. Satanaspa huknin sutinmi diablo, paymi Jehova Diospa contranpi pimantapas aswan puntata mana allinkunata rimarqa. Payqa Jehova Diosmanta, palabranmanta hinaspa chuya sutinmanta mana allinkunata hinaspa llullakunata rimaqmi (Mt 4:1; Jn 8:44; Ap 12:9).

• Diezmo.

  Chayqa sapa chunkamanta hukninta quymi utaq pagaymi karqa, chaynatam yaqa llapanpi religionniyuq runakuna ruwaqku (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23). Moisespa chaskisqan kamachikuykunaman hinaqa Israel runakunam chakrapi qispiq kawsaykunamanta hinaspa animalkunamanta sapa chunkamanta hukninta Leviy aylluman quqku. Leviy aylluñataqmi chay chaskisqankumanta sapa chunkamanta hukninta Aaronpa mirayninmanta kaq sacerdotekunaman quqku. Chay diezmotaqa huk kutikunapipas qurqakum. Jesuspa qatiqninkunaqa manañam kamachisqañachu kachkanchik diezmota qunapaqqa.

• Diosmanta willakuqkunapa nisqanku.

  Chaynataqa niyta munachkan Moisespa chaskisqan kamachikuykunatam, Diosmanta willakuqkunatam hinaspa Salmos qillqatam. Diosmanta willakuqkunamanta rimaspanqa hebreo rimaypi qillqakunamantawanmi rimachkan, chaypim kachkan punta willakuqkuna nispa riqsisqanku Josueymanta Reyeskama qillqakunapas (Lu 24:44; Jn 6:45; Hch 26:27). “Moisespa leyninpas  hinaspa Diosmanta willakuqkunapa nisqanpas” niqwanmi ichaqa hebreo rimaypi Diospa palabranmantaña rimachkan (Mt 7:12; 22:40).

• Diospa baulnin.

  Chayqa acacia sutiyuq sachamanta ruwasqam karqa, hinaspapas quriwan llusisqam karqa. Chay baulqa karqa Diospa carpanpa Chuyay-chuyay cuartonpim, Salomonpa ruwachisqan Diospa wasinpipas Chuyay-chuyay cuartopim karqa. Chay baulpa tapanmi rakta qurimanta karqa, chaypa hawanpiñataqmi chimpa-chimpa iskay querubin angelkuna karqa. Chay baulpa ukunpim karqa tabla rumikunapi qillqasqa Diospa chunka kamachikuyninkuna (Dt 31:26; 1Re 6:19; Heb 9:4). Qaway B5 hinaspa B8 kaq yachachikuykunata.

• Diospa carpan.

  Chayqa karqa Egiptomanta Israel runakuna lluqsimuspa Diosta yupaychanankupaq ruwasqanku carpam, chay carpaqa chaylla paskanam karqa. Chay carpapa ukunpim karqa Diospa baulnin, chayqa paykunawan Dios kasqanta yachanankupaqmi karqa. Chay carpapitaqmi Diosman imapas qusqankuta kañaqku hinaspa Diosta yupaychaqku. Wakinpim biblia sutichan “huñunakuna carpa” nispa. Chayqa marcokunawan ruwasqam karqa, hawanmanñataqmi querubin angelkunawan bordasqa lino telawan qatasqa karqa. Iskay cuartoyuqmi karqa, punta kaqmi Chuya cuarto niq sutiyuq karqa, uku lawpi kaqñataqmi Chuyay-chuyay cuarto niq sutiyuq karqa (Jos 18:1; Ex 25:9). Qaway B5 kaq yachachikuyta.

• Diospa gobiernon.

  Gobierno nispaqa rimachkan huk runa kamachiq kasqanmantam utaq allpapas chaynataq runakunapas paypa makinpi kasqanmantam. Jehova Diosqa payllam tukuy imapi ancha munayniyuqqa, bibliapi Diospa gobiernon nispam ichaqa rimachkan churin Jesusta kamachiq kananpaq churasqanmanta (Mt 12:28; Lu 4:43; 1Co 15:50).

• Diospa ñannin.

  Chaynataqa nichkan Diospa munasqanman hina imapas ruwanamantam. Jesucristopa qatiqninkunatam nirqaku ‘Diospa ñannin’ nispa Jesucristopi iñispanku payta qatipakusqankurayku (Hch 19:9).

• Diospa wasin (templo).

  Chayqa karqa Jerusalen llaqtapi Israel runakunapa Diosta yupaychanankupaq ruwasqanku wasim. Puntataqa paskanalla carpam karqa, qipakunamanmi ichaqa chaypa rantinpi wasitaña Salomon ruwarachirqa. Babilonia runakunam ichaqa chay templota tuñirachirqaku. Chaymantam Zorobabelña Diospa wasintaqa kaqmanta hatarichirqa, chayqa karqa Babiloniamanta Israel runakunapa kutisqanku qipatam. Chaymanta qipakunamanñataqmi Herodes el Grande sutiyuq runaña Diospa wasintaqa allichachirqa. Yaqa llapanpim chaytaqa biblia sutichan “Jehova Diospa wasin” nispa (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mt 24:1). Qaway B8 hinaspa B11 kaq yachachikuyta.

• Diospa wasin chuyanchasqa kasqanta yuyarinanku fiesta.

  Chaypiqa yuyariqku Antioco Epifanes sutiyuq runa Diospa wasinta qachacharuptin chuyanchasqankutam. Chay punchawqa qallariq kislev killapa 25 punchawninpim, hinaspapas pusaq punchawmi karqa (Jn 10:22).

• Diospaq imapas quy.

  Diosmanqa imatapas quqku agradecekusqankuraykum, huchallikusqankuta riqsikusqankuraykum utaq Dioswan allinña kayta munasqankuraykum. Abelmanta qallaykuspam runakunaqa Diosman imakunatapas qurqaku hinaspa animalchakunatapas qurqakum. Moisespa chaskisqan kamachikuykunapi nisqanman hinam ichaqa kamachisqaña karqaku Diosman imatapas qunankupaq. Jesucristo runakunapa huchanrayku vidanta qusqanwanmi ichaqa manaña animalkunataqa kañanankuchu karqa. Chayna kaptinpas Jehova Diosta yupaychaqkunaqa hinallam kunanpas payman imakunatapas quchkanku (Ge 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10).

• Diospaq sapaqchasqa tanta.

  Chayqa karqa Diospa carpanpi kaq utaq wasinpi churasqanku 12 tantam, chayqa Chuya cuartopim suqtatakama patanasqa  karqa. Bibliapiqa nintaqmi “patanasqa tanta” nispapas. Sapa samana punchawmi chay tantataqa chayllaraq ruwasqa musuq tantawan cambiaqku, chay hurqusqanku tantataqa sacerdotekunallam mikuqku (2Cr 2:4; Mt 12:4; Ex 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2). Qaway B5 kaq yachachikuyta.

• Diospaqña Aaron kasqanta riqsichiqnin.

  Chayqa qurimantam karqa llipipipiq llaspalla suytu tablacha hina, chaypim sellopi hina qillqarqaku “Jehova Diosllam chuyay-chuyayqa” niqta. Chayqa sacerdotekunata kamachiqpa uma wankunanpa ñawpaqninpim churasqa karqa (Ex 39:30). Qaway B5 kaq yachachikuyta.

• Diosta manchakuy.

  Chayqa Diosta anchata respetaymi hinaspa Diospa sunqunta kusichinapaq kasukuymi. Diostaqa pipas manchakunan kuyasqanraykum hinaspa paypi iñisqanraykum. Chayna kaspaqa Diosta yupaychayta hinaspa kamachikuyninkuna kasukuytam pipas munan (Sl 111:10; Pr 8:13; 2Co 7:1).

• Diosta qipanchaqkuna.

  Griego rimaypi apostasía niq palabraqa “imamantapas karunchakuq” niq palabramanta rikuriqmi. Chayqa “saqiruq” utaq “contranpi hatariq” ninanmi. Griego rimaypi Diospa palabranpiñataqmi rimachkan chiqap religionta saqiq runakunamanta (Pr 11:9; Hch 21:21, uray patanpi willakuy; 2Te 2:3).

• Diosta serviy.

  Chayqa Dios yupaychasqa kananpaq imakunatapas ruwaspa llamkaymi (Ro 12:1; Ap 7:15).

• Dioswan hawkalla kasqankurayku qusqanku ofrenda.

  Dioswan hawkalla kasqankuraykum chaytaqa quqku. Chay qusqankutam mikuq quqnin runa, wasinpi kaqkuna, Diosman quq sacerdote hinaspa chay punchaw Diospa wasinpi llamkaq sacerdotekuna. Jehova Diosñataqmi kañasqanku wirapa miskillataña asnayninta chaskiq, chaskiqtaqmi sutuchisqanku yawarnintapas, chay yawarqa animalpa vidanmi karqa. Tukuy chayqa karqa sacerdotekunapas hinaspa ofrenda quqkunapas Jehova Dioswan hawkalla kasqankurayku paywan kuska mikuykunankupaq tiyaykunmankupas hinam (Le 7:29, 32; Dt 27:7).

• Dracma.

  Griego rimaypi Diospa palabranpiqa rimachkan Grecia nacionniyuqkunapa qullqinmantam, chay qullqiqa 3.4 gramotam llasarqa. Hebreo rimaypi Diospa palabranpiñataqmi rimachkan Persia runakunapa tiemponpi kaq qurimanta ruwasqa dracma qullqimanta, chayqa darico qullqiwan kaqllañam karqa (Ne 7:70; Mt 17:24). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

E

• Edom.

  Kayqa Isaacpa churin Esaupa huknin sutinmi. Edompa mirayninkunam Seir lawpi allpakunata munaychakurqaku. Chayqa kachkan mana imapa kawsanan lamar quchamanta Aqaba lawpi lamar quchapa pallqankamam. Tukuy chaytam Edom nispaña riqsirqaku (Ge 25:30; 36:8). Qaway B3 hinaspa B4 kaq yachachikuykunata.

• Efa.

  Chayqa karqa kawsaykunata tupunam, chaynataq tupuna mankam. Chayqa 22 litro yaykuq bato nisqa tupu hinam karqa (Ex 16:36; Eze 45:10). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Efrain.

  Payqa karqa Joseypa iskay kaq churinmi. Chaymanta qipakunamanñataqmi chayna sutiwan riqsirqaku Israelpa mirayninkunapi kaq huknin aylluta. Chaymantañataqmi Israel runakunapi 10 ayllukuna rakikuruptinku Efrain ayllu munaychakuqninku karqa riqsisqa ayllu kasqanrayku (Ge 41:52; Jer 7:15).

• Egiptota kamachiq (Faraon).

  Chaynatam suticharqaku Egipto nacionta kamachiq runata. Bibliapiqa willakun Egipto nacionta pichqa kamachiqkunapa sutillantam, paykunam karqa Sisaq, So, Tirhaqa, Neko hinaspa Hofra. Wakinpa sutintam ichaqa mana willawanchikchu. Abrahanwan, Moiseswan hinaspa Joseywan riqsinakuq kamachiqkunapa sutintapas manam willawanchikchu (Ex 15:4; Ro 9:17).

• Elul.

  Chaynatam judio runakuna Babiloniamanta kutimusqanku qipata suqta kaq killata suticharqaku, huknin calendarionkupiñataqmi karqa 12 kaq killa.  Chay killaqa karqa agosto chawpi killamanta septiembre chawpi killakamam (Ne 6:15). Qaway B15 kaq yachachikuyta.

• Epicureo runakuna.

  Paykunaqa karqaku Grecia nacionniyuq Epicureo sutiyuq yachaysapa runapa qatiqninkunam (341-270 watakunapi J.t.ñ.). Chay runakunam niqku runapa kusisqa kaynin imamantapas aswan allin kasqanta (Hch 17:18).

• Escriba.

  Hebreo rimaypi Diospa palabranpiqa biblia copiaqkunatam “escriba” nispa suticharqaku, Jesuspa tiemponpiñataqmi Moisespa chaskisqan kamachikuykunamanta allin yachaqkunata suticharqaku. Chaywanpas paykunaqa Jesuspa contranpim karqaku (Esd 7:6; Mr 12:38, 39; 14:1).

• Espelta.

  Chayqa qaranta sasa hurquna trigom karqa, chaypa huknin sutinmi triticum spelta (Ex 9:32).

• Espiritu (ruaj, pneuma).

  Espiritu ninantam hebreo rimaypi ninku ruaj nispa, griego rimaypiñataqmi ninku pneuma nispa. Chay palabrakunaqa achkamantam riman. Chayqa kanmanmi 1) wayra, 2) llapallan kawsaqkunapa samaynin, 3) runapa sunqun imayna kasqan hinaspa chayman hina imatapas ruwasqan, 4) Diospa utaq angelkunapa rimasqan, 5) hanaq pachapi kawsaqkuna hinaspa 6) Diospa atiynin (Ex 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13).

• Esquinapi hapiq rumi.

  Chaynatam nirqaku wasipa esquinanpi churasqanku rumita, chay rumitam churarqaku esquinapi tupaq pirqakuna mana rakinakunanpaq. Aswan allinnin kaq rumiqa karqa cimientopa esquinanpi wasita hapinanpaq churasqanku rumim, chaymi hatunnin rumita akllaqku llaqtapa murallanpi hinaspa hatun wasikunapa cimientonpi churanankupaq. “Esquinanpi hapiq rumi” nispaqa rimantaqmi kay allpa pacha imayna takyachisqa kasqanmantapas. Chaymantapas Jesustam biblia nin “esquinapi hapiq rumi” hina iñiqkunapaq kasqanta iñiqkuna hatun wasi hina kasqankurayku (Ef 2:20; Job 38:6).

• Estoico.

  Chaynatam suticharqaku Grecia nacionniyuq yachaysapa runakunata. Chay runakunapa nisqankuman hinaqa runas kusisqa kanman piensasqanman hinalla kawsakuspa chaynataq Diospa unanchasqankunawan allinlla kaspa. Paykunapa piensasqanman hinaqa yachayniyuq runaqa manas llakisqapas nitaq kusisqapas kananchu (Hch 17:18).

• Etanim.

  Kayqa Diospa kamachisqanman hinam judiokunapa qanchis kaq killan, huknin calendarionkupiñataqmi karqa punta kaq killa. Chayqa karqa septiembre chawpi killamanta octubre chawpi killakamam. Babiloniamanta kutimusqanku qipamanñataqmi judiokunaqa tisri nispaña riqsirqaku (1Re 8:2). Qaway B15 kaq yachachikuyta.

• Etiopia.

  Chayqa Egipto nacionpa uray lawninpi ñawpaq kaq llaqtam karqa, chay llaqtaqa kunan Sudan llaqtapa hanay lawninpa partenpim kachkan. Wakinpim hebreo rimaypi Cus ninanmantaqa Etiopia nichkan (Est 1:1).

• Eufrates.

  Chayqa Asia lawpi aswan hatun hinaspa riqsisqa mayum karqa. Eufrates mayuqa Mesopotamia lawpi aswan riqsisqa iskay mayukunapa hukninmi karqa. Puntatam Genesis 2:14 nisqapi chay mayumanta willakun, chaypim willawanchik Eden huertapi kaq tawa mayukunapa huknin mayu kasqanta. Eufrates mayutaqa yaqa llapanpim “mayu” nispalla suticharqaku (Ge 31:21). Israelpa mirayninkunaman qusqan allpapa hanaynin lawpim Eufrates mayuqa karqa (Ge 15:18; Ap 16:12).

F

• Fariseo.

  Chaynatam suticharqaku Jesuspa tiemponpi piensasqankuman hina Diosta yupaychanankupaq rakikuq judiokunata. Paykunaqa manam sacerdotekunapa mirayninchu karqaku, ichaqa Moisespa chaskisqan kamachikuykunata kasukunankupaqmi llumpa-llumpayta hikutakuqku, kamachiqkutaqmi chaynatapuni runakunapa costumbrenkunata kasukunankupaqpas (Mt 23:23). Manam munarqakuchu Grecia nacionniyuqkunapa costumbrenkuta qatipakuytaqa, chay runakunaqa Moisespa  chaskisqan kamachikuykunamanta hinaspa costumbrekunamanta allinta yachasqankuraykum runakunapi munaychakuqllaña karqaku (Mt 23:2-6). Wakinmi karqaku judiokunapa hatun cortenpi kaqkuna. Paykunaqa Jesuspa contranpim karqaku samana punchawpi imapas ruwasqanrayku, runakunapa costumbrenkunata mana ruwasqanrayku, huchayuq runakunawan hinaspa impuesto mañaqkunawan kuskanchakusqanrayku. Wakin fariseokunam ichaqa Cristopa qatiqnin rikurirurqaku, hukninmi karqa Tarso llaqtayuq Saulo (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Hch 26:5).

• Filistea.

  Chayqa karqa Israel runakunapa kasqankumanta uray lawman llaqtam. Cretamanta ripukuq runakuna chaypi yachaptinkum “Filistea runakuna” nispaña riqsiqku. Davidqa munaychakurqam Filistea runakunatapas, chaywanpas mana munakuspankum sapanku karqaku, hinaspapas Israel runakunapa enemigonmi tukuy tiempo karqaku (Ex 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7). Qaway B4 kaq yachachikuyta.

G

• Galaad.

  Chayna sutiyuqmi karqa Jordan mayupa intipa qispimunan lawnin, chaypiqa tukuy imam qispiq. Galaadqa karqa Jaboc wayqupa kaylaw-waklaw waqtanmi. Wakinpiqa “Galaad” nispam riqsiqku Jordan mayupa intipa qispimunan lawpi yachaq Israel runakunata, chaypim yacharqa Ruben ayllu, Gad ayllu hinaspa Manasespa parten ayllu (Nu 32:1; Jos 12:2; 2Re 10:33). Qaway B4 kaq yachachikuyta.

• Garantiapaq imapas hapiy.

  Pipas prestaqnin runamanmi garantiapaq imantapas quq. Chaymantaqa Moisespa chaskisqan kamachikuypipas rimanmi, chayqa karqa wakchakuna hinaspa mana piyniyuqkuna allinlla kanankupaqmi.

• Gehena.

  Chaynatam griego rimaypi ninku Hinon sutiyuq wayquta, chayqa karqa ñawpaq Jerusalen llaqtapa hawa lawninpim (Jer 7:31). Chay wayqupiqa tukuy rikchaq basuratam kañaqku. Bibliapi willakuykunañataqmi riman wañusqa runakunapa ayanta chaypi pampanankumanta (Jer 7:32; 19:6). Bibliaqa manam ninchu chay gehena nisqapi animalkunata hinaspa runakunata kawsachkaqta kañasqankutaqa. Chaynaqa, gehena nisqaqa manam runapa alman ninapi wiñaypaq rupaspa ñakarisqanchu. Chaymi Jesuswan qatiqninkunapas gehena nispaqa rimachkarqaku ‘iskay kaq wañuymanta’, chayqa manaña kawsarimunapaq wiña-wiñaypaq wañuymi (Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28).

• Granadas.

  Chayqa manzanaman rikchakuq frutam, corona hina sikiyuqmi, rakta qarayuqmi chaynataq yakusapallaña puka hinaspa rosado muruyuqmi. Sacerdotekunata kamachiqpa mana makituyuq pachanpa patanpim chayna granadas hina alaqakuna karqa, chaynallataqmi karqa Diospa wasinpi Jakin hinaspa Boaz sutiyuq pilarkunapi alaqakunapas (Ex 28:34; Nu 13:23; 1Re 7:18).

• Griego.

  Chayqa karqa Grecia nacionniyuq runakunapa rimayninkum. Griego nispataqmi niqku Grecia nacionniyuq runatapas utaq chaylawmanta aylluyuq kaqkunatapas. Griego rimaypi Diospa palabranpim “griego” nispa sutichan mana judio kaq lliw runakunata utaq Grecia nacionpa rimayninta rimaq chaynataq costumbrenta qatipakuq runakunata (Joe 3:6; Jn 12:20).

• Guera.

  Chayqa karqa 0.57 gramota riqsisqanku sutim. Siclo nisqankupiñataqmi 0.05 gramo karqa (Le 27:25). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Guitit.

  Chayqa musicapi servichikunanku palabram, manam sumaqtaqa yachakunchu ima ninan kasqanqa. Yaqachusmi chay sutiqa rikurin hebreo rimaypi gath niq palabramanta. Wakinmi ninku vino ruwasqankupi takikunaman rikchakusqanta vino sarunankuta gath nisqankurayku (Sl 81:Titl).

H

• Hades.

  Chayqa griego rimaypim kachkan, hebreo rimaypiñataqmi seol nichkan. Bibliapiqa “wañusqakunapa kasqan” nichkanmi, manam kaywanqa chiqap pampakuna uchkumantachu nitaq  sepulturamantachu rimachkan (Ec 9:10; Hch 2:31).

• Hanaq pacha reina.

  Chayqa karqa Jeremiaspa tiemponpi Diosta qipanchaq Israel runakunapa yupaychasqanku mamacham. Wakinmi ninku Babiloniapi “Astarte” nispa riqsisqanku Istar sutiyuq mamacha kasqanta. Ñawpaqtaqa Sumeria lawpim Inanna sutiyuq karqa, chayqa “hanaq pacha reina” ninanmi. Hanaq pacha reina kaptinpas wawayuq kanankupaq yanapaq kasqanwanpas riqsirqakum. Astarte mamachatam “hanaq pacha señora” nispa Egiptopi qillqasqaku (Jer 44:19).

• Hatunkaray (nefilim).

  Paykunaqa warmikunapi angelkunapa churinmi karqaku, paykunaqa maqakuqllaña piña-piña runakunam karqaku, hinaspapas paykunaqa kawsakurqaku manaraq kay pachaman nisyullay-nisyu para chayamuchkaptinmi (Ge 6:4).

• Hebreo.

  Chaynatam Abrahanta puntata nirqaku Amorreo kasta runakunawan mana pantanankupaq. Hebreo nispataqmi riqsirqaku Jacobpa miraynintapas hinaspa rimasqanku rimaytapas, Jacobqa karqa Abrahanpa willkanmi. Jesuspa tiemponpiqa hebreo rimayta rimaspankuqa wakin palabrakunatam arameo rimaypiña rimarqaku. Chaynatam Jesucristowan qatiqninkunapas rimarqaku (Ge 14:13; Ex 5:3; Hch 26:14).

• Hermes.

  Payqa karqa Zeus taytachapa churinmi, payqa karqa Grecia nacionniyuqkunapa taytachanmi. Hermesqa karqa allin yachachiqmi chaynataq taytachakunapa willakuqninmi, chaymi Listra llaqtapi kachkaptin Pablota chay taytachawan pantaspa Hermes nispa suticharqaku (Hch 14:12).

• Herodes.

  Chayqa karqa judiokunata kamachiq runakunapa apellidonmi. Paykunataqa Roma nacionniyuq runakunam akllarqaku kamachiq kanankupaq. Herodes el Grande sutiyuq runam ancha riqsisqa karqa Jerusalen llaqtapi templota kaqmanta hatarichisqanrayku hinaspa Jesusta wañurachiyta munaspan wawakunata wañuchinanpaq kamachisqanrayku (Mt 2:16; Lu 1:5). Herodes el Grande sutiyuq runapa churinkunam karqa Herodes Arquelao hinaspa Herodes Antipas, paykunam akllasqa karqaku taytankupa munaychakusqan allpapa partenta kamachinankupaq (Mt 2:22). Herodes Antipas sutiyuq runaqa huk provinciapa partechantam kamachirqa, paytaqa rey nispam suticharqaku, payqa kamachirqa Jesuspa kimsa wata parten willakusqan tiempopim, kamachirqaqa Hechos libropa 12 capitulonpi willakusqan tiempokamam (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hch 4:27; 13:1). Chaymanta qipatam Herodes el Grande sutiyuq runapa willkan Herodes Agripa I sutiyuq runa pisi tiempolla kamachirqa Diospa angelnin wañurachisqanrayku (Hch 12:1-6, 18-23). Herodes Agripa I sutiyuq runapa churinmi karqa Herodes Agripa lI, paymi judiokunata kamachirqa Roma nacionpa contranpi hatarisqanku tiempokama (Hch 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).

• Herodespa qatiqninkuna.

  Paykunataqa suticharqakutaqmi Herodianos nispapas. Paykunaqa karqaku Roma nacionniyuq runakuna akllaptin Herodes sutiyuq kamachikuqkunata yanapaqkunam. Yaqachusmi wakin saduceokunapas Herodespa qatiqninkuna karqaku. Herodespa qatiqninkunaqa fariseokunawanpas hukllañam karqaku Jesuspa contranpi kanankupaq (Mr 3:6).

• Higayon.

  Chayqa karqa musicapi servichikunanku palabram. Salmos 9:16 nisqanqa yaqachusmi kanman musicapi arpapa raku cuerdankunawan tocasqanku allinnin kaq parte utaq yuyaymananapaq chayna tocasqanku kaq parte.

• Horeb urqu.

  Chayqa Sinai urquta muyuriq urqukunam karqa. Horeb nispataqmi Sinai urqutapas sutichaqku (Ex 3:1; Dt 5:2). Qaway B3 kaq yachachikuyta.

• Horno.

  Ñawpaq hornokunaqa ladrillomanta utaq rumimanta ruwasqam karqa, chay hornokunapiqa fierrokunata utaq imapas chayman rikchakuqtam chulluchiqku. Hornopiqa kañaqkutaqmi allpa mankakunatapas utaq imakunatapas. Hornopiqa tantatapas ruwaqkum  utaq ima aychatapas kankaqkum (Ge 15:17; Da 3:17; Ap 9:2).

• Hucha.

  Chayqa kamachikuyta mana kasukuymi. Bibliapiqa nintaqmi huchallikuy nispapas (Sl 51:3; Ro 5:14).

• Hucha pampachana punchaw.

  Chayqa Israel runakunapa ancha yuyarinanku punchawmi karqa. Hebreo rimaypi yohm hakkippurím nisqanraykum wakinpiqa chay punchawta riqsinku Yom Kipur nispa, yohm hakkippurím ninanqa “tapana punchaw” ninanmi. Chayqa etanim killapa 10 kaq punchawninpim karqa, chay punchawllam watapi huk kutita sacerdotekunapa kamachiqnin yaykuq Jehova Diospa carpanpi kaq Chuyay-chuyay cuartoman, chaynallatam ruwarqaku qipakunaman Diospa wasinta ruwaspapas. Chay cuartopim kikinpa huchan chaynataq Leviy ayllupa huchan pampachasqa kananpaq hinaspa Israel runakunapa huchanku pampachasqa kananpaq yawarta sutuchiq. Chay punchawqa hatun huñunakuymi karqa chaynataq ayunananku punchawmi karqa. Chaymantapas samana punchaw kasqanraykum mana wakin punchawkuna hinachu karqa (Le 23:27, 28).

• Huchamanta pampachasqa.

  Hebreo rimaypi Diospa palabranpiqa chayqa karqa Israel runakunapa Diosman asuykusqankum hinaspa payta yupaychasqankum. Moisespa chaskisqan kamachikuykunapiqa ninmi Diospaq animalkunata nakaspa kañanankumanta, chaynam karqa hucha pampachana punchaw chayamuptinpas, chay punchawqa Dioswan allinyanakunankupaqmi sapa runapa huchanmanta hinaspa llaqtantin runapa huchanmanta Diospaq animalkunata kañapuqku. Chaykunaqa Jesuspa wañukusqanwanmi tuparqa, Jesusqa wañukurqa huk kutillata wiña-wiñaypaq lliw runakunapa huchan pampachasqa kananpaqmi. Chaymi runakunaqa Jehova Dioswan allinyanakuyta atinmanku (Le 5:10; 23:28; Col 1:20; Heb 9:12).

• Huchapakuy (porneia).

  Griego rimaypiqa porneia ninmi. Chayqa qari kayninwan utaq warmi kayninwan Diospa palabranpa contranpi tukuy mana allinkuna ruwaymi. Kanmanmi manaraq casarakuspa warmi-qari kakuy, hukwan pierdekuy, chuchumika warmiwan kakuy, qarimasinwan utaq warmimasinwan kakuy, animalkunawan kakuy hinaspa chaykunaman rikchakuq huchakuna. Apocalipsis librom willawanchik “hatun Babilonia” nispa sutichasqa pantay religionmanta, paykunam huchapakuchkaq hina atiyta hinaspa tukuy imata chaskiyta munasqankurayku kay pachapi kamachiqkunawan hukllawakunku (Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hch 15:29; Gal 5:19). Qaway CHUCHUMIKA niq palabrata.

• Hucharayku qusqanku ofrenda.

  Chaytaqa quqku mana cuentata qukustin pantaq runa kaspa huchallikusqankuraykum. Chaymi imayna kapuqninkuman hina quqku torotapas utaq palomachallatapas huchanku pampachasqa kananpaq (Le 4:27, 29; Heb 10:8).

• Huk cuarta.

  Chayqa makipa cuartanmi karqa. 44.5 centimetroyuq kuchusman hinaqa huk cuartaqa karqa 22.2 centimetrom (Ex 28:16; 1Sa 17:4). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Hukwan pierdekuy.

  Chayqa casado kachkaspa piwanpas kakuymantam rimachkan (Ex 20:14; Mt 5:27; 19:9).

• Huñunakuna carpa.

  Chaynatam biblia nin Moisespa carpanta hinaspa chunniqpi ruwasqanku Diospa carpanta (Ex 33:7; 39:32).

• Huñunakuna wasi (sinagoga).

  Chayqa “huñunakuy” ninanmi. Yaqa llapanmi karqa judio runakunapa huñunakunanku wasikuna, chaypim huñunakuqku Diospa palabranta leenankupaq, yachachisqa kanankupaq, mañakunankupaq hinaspa Diosmanta willakunankupaq. Jesuspa tiemponpiqa yaqa llapan llaqtakunapim karqa huñunakuna hatun wasikuna, hatun llaqtakunapiqa iskay-kimsaraqmi karqapas (Lu 4:16; Hch 13:14, 15).

• Huñunasqa runakuna.

  Wakin bibliakunapiqa congregacion ninmi. Paykunaqa imatapas ruwanankupaq huñunakuq runakunam. Hebreo rimaypi Diospa palabranpiqa Israel runakunamantam yaqa  llapanpi riman. Griego rimaypi Diospa palabranpiñataqmi enteron allpa pachapi iñiqkunamanta yaqa llapanpi riman, wakillanpim riman huk hawaqllapi huñunakuq iñiqkunamantaqa (1Re 8:22; Hch 9:31; Ro 16:5).

I

• Ilirico.

  Chayqa karqa Grecia nacionpa hanayninpi kaq Roma nacionpa provincianmi. Pablom Diosmanta willakuspan Ilirico provinciakama chayarqa, ichaqa manam yachanchikchu Diosmanta chaypi willakusqantaqa, ichapas chaymanqa riylla-rirqa (Ro 15:19).

• Imaña kaptinpas ancha kuyakuq.

  Yaqa llapanpim chayta niyta munachkan hebreo rimaypi jésedh niq palabra. Chayqa prometekuspa pitapas kuyaymi, mana pantaykuymi, pitapas kuyasqanman sunqu kaymi hinaspa mana kacharikuspa kuskalla kaymi. Chaynatapuni runakunata Dios kuyasqanmantam bibliaqa yaqa llapanpi riman, wakinpiñataqmi runapura chayna kuyanakusqankumanta riman (Ex 34:6; Rut 3:10).

• Imatapas ruwanankupaq nisqankurayku ofrenda.

  Chayqa kikinmanta quyta munasqanrayku pipapas qusqan ofrendam karqa, chaytaqa wakinpim quqku imatapas ruwanankupaq nisqankurayku ofrendapi (Le 23:38; 1Sa 1:21).

• Incienso.

  Miski asnaq aceitekunawan chaqrusqa sachapa miski asnaq wiqinmi karqa, chayta kañaptinkum mismiylla-mismispan miskita asnaq. Diospa carpanpiwan wasinpi inciensoqa tawa miskiqwan sumaq ruwasqam karqa. Tutapas hinaspa achikyaqtapas kañarqakum Chuya sutiyuq cuartopi kaq incienso kañananku altarpi, hucha pampachana punchawpiñataqmi kañarqaku Chuyay-chuyay sutiyuq cuartopi. Incienso kañasqankutam bibliaqa tupachin Diosta kasukuq runakunapa mañakusqankuwan. Jesuspa qatiqninkunaqa manam kamachisqañachu karqaku inciensota kañanankupaqqa (Ex 30:34, 35; Le 16:13; Ap 5:8).

• Iñiqkunamanta nanachikuq.

  Payqa karqa imamantapas puntata iñiqkunata cuidaq hinaspa michichkaq hina yanapaq qarim. Griego rimaypi epískopos nisqanqa rimachkan mana imapas pasarunanpaq pitapas cuidaqmantam. Bibliapiqa hina chaynallam iñiqkuna cuidaqkunawan iñiqkunapi punta apaqkunaqa. “Iñiqkunapi punta apaq” nisqanqa griego rimaypim presbýteros nichkan, chayqa astawanmi rimachkan akllasqa qari yuyayniyuq hinaspa yachayniyuq kasqanmanta, “iñiqkuna cuidaq” nispañataqmi astawan rimachkan imakuna ruwaynin kasqanmanta (Hch 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2).

• Israel.

  Chay sutiwanmi Jacobta Dios suticharqa. Jacobpa mirayninkunatapas “Israel” nispam suticharqaku. Jacobpa 12 churinkunapa mirayninkunataqa suticharqakutaqmi “Israelpa mirayninkuna” hinaspa “Israel runakuna” nispapas. Israel nispataqmi suticharqaku norte lawpi chunkantin ayllukunatapas, paykunam rakikurqaku sur lawpi iskay ayllukunamanta. Chaymantapas “Diospa Israel runankunam” nispataqmi bibliaqa sutichan hanaq pachaman rinankupaq akllasqa kaqkunatapas (Gal 6:16; Ge 32:28; 2Sa 7:23; Ro 9:6).

J

• Jacob.

  Payqa karqa Isaacpa warmin Rebecapi churinmi, Jacobtam Diosqa qipakunaman “Israel” nispaña suticharqa. Jacobpa mirayninmantam Israel runakuna rikurirqa, chaymi “Israel runakuna” niq sutiwan riqsisqa karqaku, chaymanta qipakunamanñataqmi “judiokuna” nispaña riqsirqaku. Jacobpa churinkunaqa chunka iskayniyuqmi karqa, paykunamantam Israelpa 12 ayllukuna rikurirqa. Chaymantapas Israel nacion runakunatam “Jacob” nispa hinalla nirqaku (Ge 32:28; Mt 22:32).

• Jedutun.

  Manam sumaqtaqa yachakunchu ima ninan kasqanqa, chay palabraqa rikurichkan Salmos 39, 62 hinaspa 77 capitulokunapa qallariyninpim. Yaqachusmi karqa imaynata takinapaqwan imayna tocanapaq willakuy utaq ima instrumentowan tocanapaq willakuy. Karqam Jedutun sutiyuq Leviy ayllumanta kaq musica tocaqpas, chayrayku  ichapas paypa tocasqanman utaq churinkunapa tocasqanman rikchakurqa chay musicaqa utaq chay musica tocana instrumentoqa.

• Jehova.

  Chaynatam tawa letrayuq hebreo rimaypi Diospa sutinta quechua rimaypi qillqanchik. Kay bibliapiñataqmi 7.000 masnin kutita rikurin. Qaway A4 hinaspa A5 kaq yachachikuykunata.

• Juda.

  Payqa karqa warmin Leapi Jacobpa tawa kaq churinmi. Wañukunanpaqña kachkaspanmi Jacobqa nirqa Judapa mirayninmanta wiñaypaq kamachikuq rikurimunanmanta. Kay pachapi Jesus nacespanmi Judapa mirayninmanta karqa. Juda nispataqmi suticharqaku Israel nacionpi huknin ayllutapas chaynataq Israel runakunamanta rakikuruq Juda ayllutawan Benjamin ayllutapas, paykunaqa sur lawpim karqaku sacerdotekunawan hinaspa Leviy aylluwan, chaypitaqmi karqa Jerusalenpas hinaspa Diospa wasinpas (Ge 29:35; 49:10; 1Re 4:20; Heb 7:14).

• Judio.

  Chaynatam suticharqaku Juda ayllumanta runata. Judio nispaqa chunka ayllutam riqsirqaku enemigonkunawan vencerachikusqanku qipaman (2Re 16:6). Babiloniapi presochasqa kasqankumanta kutiramuptinkuñataqmi Israel runakunataqa mayqin ayllumantaña kaptinkupas “judio” nispaña suticharqaku (Esd 4:12). Chaymantañataqmi enteron pachapiña “judio” nispa Israel runakunata riqsirqaku huklaw nacionniyuq runakunawan mana pantanankupaq (Est 3:6). Apostol Pablopas “judio” nispanñam rimarqa, paypa yachachisqanman hinaqa manam imananchu judio kaypas nitaq ima nacionniyuq kaypas (Ro 2:28, 29; Gal 3:28).

• Juezkuna.

  Paykunaqa karqa runankunata enemigonkunamanta salvananpaq Jehova Diospa akllasqan runakunam, chayqa karqa Israel runakunapi kamachiqkuna manaraq kachkaptinmi (Jue 2:16).

• Juicio punchaw.

  Juicio punchawqa runakunata, llaqtakunata utaq nacionkunata cuenta mañananpaq Diospa akllasqan tiempom. Kanmantaqmi wañunankupaq kaqkunapa wañuchisqa kananku tiempopas, wakinpaqmi ichaqa salvasqa kananku tiempo hinaspa wiñaypaq kawsakuyta chaskinanku tiempo. Hamuq tiempopi juicio punchawmantam rimarqaku Jesuspas chaynataq apostolninkunapas, chay punchawpiqa wañukuqkunapas hinaspa kawsaqkunapas juzgasqam kanqaku (Mt 12:36).

• Juray.

  Chayqa imapas chiqap kasqanta niymi chaynataq imatapas ruwanapaq utaq mana ruwanapaq prometekuymi. Yaqa llapanpim pipas riqsisqa runata juraspan prometekun, aswanraqmi Diostaqa. Chaymantapas Jehova Diosqa Abrahanwan contrato ruwasqan allin kananpaqmi jurarqa (Ge 14:22; Heb 6:16, 17).

• Juzgasqa kaymanta (corte).

  Wakinpiqa chayqa karqa achka runakunapa rikunan gradasniyuq hatun patakmi. Chaypim kamachiqkunapas utaq juezkunapas tiyaykuqku rimarinankupaq utaq runakunaman imatapas willanankupaq. Bibliapiqa Diospa qayllanpi juzgasqa kanamanta utaq Jesucristopa ñawpaqninpi kanamanta rimaspaqa nichkan runakuna imayna juzgasqa kanankupaq Jehova Diospa tantiasqantam (Ro 14:10; 2Co 5:10; Jn 19:13).

K

• Kamachiqman quna pago (impuesto).

  Chayqa karqa munaychakuqnin llaqtaman huk llaqtapa pagota qusqanmi, chaynapi hawkalla kanankupaq hinaspa imapipas yanapasqa kanankupaq (2Re 3:4; 18:14-16; 2Cr 17:11). Kanmantaqmi impuestota huk runapa pagasqanpas (Ne 5:4; Ro 13:7).

• Kamachiqpa yanapaqnin.

  Chayqa kanmanmi karqa kamachiqpa churinpas, kamachiqpa yanapaqninpas, Israel runakunapi huknin ayllupa kamachiqninpas, ancha riqsisqa autoridadpas utaq tropakunata kamachiqpas (Ge 12:15; 1Cr 27:22; Est 3:12; Jer 38:17).

• Kañasqa kananpaq ofrenda.

  Animaltam altarpi Diospaq lliwta kañaqku. Animalta quq runaqa manam imatapas qipaykachikuqchu. Chay animalqa karqam toropas, carneropas, chivopas, kullkupas  utaq mallqu palomapas (Ex 29:18; Le 6:9).

• Kapasqa runa.

  Yaqa llapanpim kapasqa qarimanta rimachkan. Yaqa llapanpim chay kapasqa qarikunaqa patronpa serviqnin karqaku, paykunaqa reypa warmintam hinaspa sapaq warminkunatam cuidarqaku. Wakinpiñataqmi riman kamachiqpa yanapaqnin runakunamanta, chay runakunaqa manam kapasqachu karqaku. Diospa munayninta astawan ruwanankupaq tantiakuqkunapas kapasqa hinam kanku manaraq casarakunankupaq kikinkumanta tantiakusqankurayku (Mt 19:12; Est 2:15; Hch 8:27).

• Kawsarimuy.

  Chayqa wañusqa kasqanmanta pipapas kaqmanta vidayuq kasqanmi. Griego rimaypiqa anástasis ninmi, chayqa “hatarichiy” utaq “huqariy” ninanmi. Bibliapim willawanchik isqun runakuna kawsarimusqankumanta, hukninmi karqa Jesus, paytaqa Jehova Diosmi kawsarichirqa. Bibliaqa willawanchiktaqmi Eliaspas, Eliseopas, Jesuspas, Pedropas chaynataq Pablopas runakunata kawsarichisqankumanta, ichaqa Diospa atiyninwanmi kawsarichirqaku. Jehova Diospa munaynin cumplikunanpaqqa “allin ruwaq hinaspa mana allin ruwaq” runakunam kay pachapi kawsarimunanku (Hch 24:15). Bibliaqa willawanchiktaqmi Jesuspa akllasqan wawqinkuna hanaq pachapi kanankupaq kawsarinankutapas, chaytam biblia nin “punta kaq kawsarimuqkuna” nispa (Flp 3:11; Ap 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25).

• Kawsay qukuq sacha.

  Chayqa Eden huertapi kaq sacham karqa. Bibliaqa manam ninchu chay sachapa rurunta mikuruspa kawsanamantaqa, aswanqa chay sachapa rurun mikuqkunapaq Diospa qusqan wiñay kawsay seguro kasqantam niyta munan (Ge 2:9; 3:22).

• Kawsaykuna chinkachiq.

  Chayqa plantakunata hapiq tizon nisqanku unquymi karqa. Bibliapa willakusqan chay unquyqa roya nisqankum kanman karqa, chaypa huknin sutinqa Puccinia graminis niqmi (1Re 8:37).

• Kay tiempo.

  Griego rimaypiqa aiṓn ninmi. Chayqa enteron allpa pachapi tukuy imapapas imayna kasqanmi, kanmantaqmi ima tiempopipas utaq unay watakunapipas sutillata imapas pasakusqan. Bibliaqa “kay tiempopi runakuna” nispaqa rimachkan manam Diosta mana yupaychaq runakunapa imayna kawsakusqallankumantachu, aswanqa kay allpa pachapi imapas sutillata pasakusqan tiempomantawanmi (2Ti 4:10). Moisesman kamachikuyninkunata quspanmi Diosqa huk tiempota qallaykachirqa, chaytam runakuna riqsinku “Israel runakunapa tiempon” utaq “judio runakunapa tiempon” nispa. Chaymantañataqmi Jesucristowan hinaspa wañukusqanwan Diosqa huk musuq tiempotaña qallaykachirqa, chayqa hanaq pachapaq akllasqa iñiqkunapa kasqan tiempoñam. Chay musuq tiempo qallaykuptinmi Moisespa chaskisqan kamachikuykunapi nisqankuna cumplikurqa. Biblia “kay tiempokuna” nispanqa rimachkan ñawpaqpi kaq achka tiempokunamantam utaq ñawpaqta sutillata imapas pasakusqanmantam, rimachkantaqmi qipakunaman achka tiempokuna kananmanta utaq qipakunaman sutillata imapas pasakusqanmanta (Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Co 10:11). Qaway KAY TIEMPOPA TUKUPAYNIN niqta.

• Kay tiempopa tukupaynin.

  Chayqa satanaspa munaychakusqanpi tukuy imapa tukupaynin tiempom, Jesucristopa chayaramusqan kaypi kasqan tiempowan yaqa kuskam qallaykurqa. Chay tiempopim Jesus kamachiptin angelkuna “allin runakunamanta mana allin runakunata rakinqa” (Mt 13:40-42, 49). Jesuspa qatiqninkunam yachayta munarqaku “kay tiempopa tukupaynin” haykapi kananmanta (Mt 24:3). Manaraq hanaq pachaman kutikuchkaspanmi Jesusqa qatiqninkunata nirqa kay tiempopa tukupayninkama paykunawan kuska kananmanta (Mt 28:20). Qaway KAY TIEMPO niqta.

• Kemos.

  Chayqa Moab runakunapa aswan riqsisqa kaq taytachankum (1Re 11:33).

•  Kikinmanta imapaqpas tantiasqan.

  Chayqa Diospaq promesa ruwaymi. Chayqa kanmanmi karqa imatapas ruwananpaq, ima ofrendatapas qunanpaq, imata regalotapas qunanpaq utaq mana hucha kachkaptinpas imatapas mana ruwananpaq tantiakuy. Chayqa juraspa rimay hinam karqa (Nu 6:2; Ec 5:4; Mt 5:33).

• Kislev.

  Chaynatam Babiloniamanta kutimusqanku qipata isqun kaq killata suticharqaku, huknin calendarionkupiñataqmi karqa kimsa kaq killa. Chayqa karqa noviembre chawpi killamanta diciembre chawpi killakamam (Ne 1:1; Zac 7:1). Qaway B15 kaq yachachikuyta.

• Kuchus.

  Chayqa kuchusninchikmanta chawpi dedonchikpa puntankama tupusqankum karqa. Israel casta runakunapaqmi huk kuchusqa karqa 44.5 cm. Hatun makiyuqkunapañataqmi huk kuchusqa karqa 51.8 cm (Ge 6:15; Lu 12:25). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Kusikunapaq wata.

  Chaytaqa Israel runakuna Diospa qunan allpaman yaykusqankumantapacham sapa 50 watapi watantin yuyariqku. Chay watapiqa manam tarpuqkuchu, hinaspapas patronnintaqa chay watakamallam pipas serviq. Herenciapi qusqanku allpatapas utaq rantikusqanku allpatapas chay watapiqa kutiykachikuqkum. Chay kusikunapaq wataqa watantin fiesta hinam karqa, chay watapiqa llapallan Israel runakunam qallariypi Diospa maymi churasqanman kutiykuqku (Le 25:10).

• Kuyuchispa qusqanku ofrenda.

  Yaqachusmi ofrenda hapiqpa makinpa ukunman sacerdotepas makinta churaq, hinaspanmi kaylawman-waklawman kuyuchiq. Kikin sacerdotellapas chaytaqa ruwanmanmi karqa. Chaytaqa ruwaqku kikin Jehova Diosman quchkanmankupas hina kananpaqmi (Le 7:30).

L

• Layqa.

  Layqaqa karqa mana allin angelkunapa utaq demoniokunapa atiyninwan imapas ruwaq runam (2Cr 33:6).

• Layqa (brujo).

  Chayqa hamuq punchawmanta willakuq runam. Bibliapim willakun chayna runakuna qawaqkuna, qayaqkuna hinaspa lucerokuna qawaqkuna kasqankumanta (Le 19:31; Dt 18:11; Hch 16:16).

• Layqa ruwaqkuna.

  Chayna nisqanqa runa wañukuptin espiritun mana wañusqanpi creesqankum hinaspa layqakunaman rispanku chay espiritukunawan rimasqankum. Espiritismo palabraqa griego rimaypim farmakía nin, chayqa “drogata servichikuq” ninanmi. Chay palabraqa layqata ruwaywanmi tupan ñawpaq tiempopi layqa ruwanankupaq drogakunata servichikuspanku demoniokunata qayasqankurayku (Gal 5:20; Ap 21:8).

• Lepra.

  Chayqa karqa runapa aycha qaranpi rikuriruq manchakuypaq unquymi. Bibliapa rimasqan lepra unquyqa manam kunan lepra unquy hinachu karqa, chay unquyqa manam runakunallapichu rikuriq, rikuriqmi pachapipas hinaspa wasikunapipas (Le 14:54, 55; Lu 5:12).

• Lepton.

  Griego rimaypi Diospa palabranpa kasqan tiempopiqa judio runakunapa llumpay uchuychalla qullqichankum karqa, chayqa broncemanta ruwasqam karqa (Mr 12:42; Lu 21:2). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Levadura.

  Chayqa karqa tanta ruwana masata puquchiqmi utaq imapas tomana kaqta puquchiqmi. Ñawpa tiempopiqa tanta ruwana puqusqa masamanta rakiykuspam churarqaku chaywan kaqmanta musuq masata puquchinankupaq. Bibliapiqa achka kutitam levaduramanta rimaspanqa huchamantawan mana allin ruwaymanta rimachkan, rimantaqmi mana rikusqallanchikta imapas hatunyasqanmanta (Ex 12:20; Mt 13:33; Gal 5:9).

• Leviatan.

  Chayqa yakupi kawsaq hukkaqnin animalmi karqa. Job 3:8 hinaspa 41:1 nisqanqa yaqachusmi cocodrilo kanman utaq manchakuypaq hatun ima animalpas. Salmos 104:26 nisqanpiñataqmi kanman hukkaqnin ballenapas. Wakin partepiñataqmi rikchanachispa rimaptin mana yachakunchu ima animal kasqanpas (Sl 74:14; Is 27:1).

•  Leviy.

  Leviyqa karqa warmin Leapi Jacobpa kimsa kaq churinmi. Chaymantam Leviypa kimsa churinkunapa mirayninwan qallaykurqa Leviy ayllu. Wakinpim Leviy nispanqa riman Leviy ayllupi llapallan runakunamanta, Aaronpa miraynin sacerdotekunatam ichaqa mana hukllawanchu. Leviy aylluqa manam herenciankutaqa chaskirqakuchu Israel runakunaman Diospa qusqan allpapiqa. Chaywanpas 48 llaqtakunatam chaskirqaku, chay llaqtakunaqa wakin ayllukunapa chaskisqanku allpapim karqa (Dt 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11).

• Libano urqukuna.

  Chayqa Libanopi kaq huknin lawpi urqukunam, chay urqukunaqa kachkan intipa siqaykunan lawpiwan intipa qispimunan lawpim. Chawpinpiñataqmi tukuy imapa kanan hatun wayqu kachkan. Intipa siqaykunan lawpi kaq urqukunaqa huqarikuchkan Mediterraneo sutiyuq lamar quchamantam, urqu puntanñataqmi yaqa 1.800 hinaspa 2.100 metro sayayniyuq. Ñawpaqkunataqa sumaqllaña cedro sachakunam chaypiqa karqa, chaytaqa huklaw llaqtayuq runakunapas anchatam munaqku (Dt 1:7; Sl 29:6; 92:12). Qaway B7 kaq yachachikuyta.

• Librasqa kay.

  Pipas librasqa kananpaqqa imatapas pagananmi karqa. Imatapas pagaqkum pipas presochasqa kasqanmanta librasqa kananpaq, mana castigasqa kananpaq, mana ñakarichisqa kananpaq, huchamanta librasqa kananpaq utaq imapas ruwananta manaña ruwananpaq. Chaytaqa manam qullqillawanchu pagarqaku (Is 43:3). Ichaqa manam chaynallachu karqa librasqa kanankupaq imapas pagasqankuqa. Israel runakunapi llapallan punta naceq qarikunam hinaspa punta naceq animalkunam Jehova Diospaq sapaqchasqa karqa, chaymi sapaqchasqa kasqankumanta librasqa kanankupaqqa pagananku karqa (Nu 3:45, 46; 18:15, 16). Piña toronta pipas mana harkaptin pitapas waqraruspan wañurachiptinqa chay toropa dueñonmi wañunan karqa, chaymi mana wañuchisqa kananpaq paganan karqa (Ex 21:29, 30). Wañuchiyta munasqanrayku runamasinta wañurachiq runam ichaqa imataña pagaspanpas librakuytaqa mana atirqachu (Nu 35:31). Bibliam willawanchik wañuymantawan huchamanta librasqa kananchikpaqqa señorninchik Jesucristo vidanwan pagasqanmanta, chayqa ima pagomantapas aswan allinmi karqa. Ichaqa kasukuqkunallam librasqaqa kanqaku (Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7).

• Llaqta cuidaq.

  Paykunaqa karqaku runakunata utaq imatapas tuta cuidaqmi, wakinpim ichaqa punchawpipas cuidaqku, paykunaqa ima peligropas kaptin willakuqmi karqaku. Paykunaqa cuidaqku llaqtakunapa torrenkunamantam hinaspa murallankunamantam, chaynapi imapas karullapiraq kachkaptin rikuspa willakunankupaq. Guerramanta rimaspam paykunataqa sutichaqku “guardiakuna” utaq “cuidaq soldadokuna” nispa. Diosmanta willakuq runakunapas llaqtata cuidaqkuna hinam Israel runakunaman willakuqku ima sasachakuykunapas chayamunanmanta (2Re 9:20; Eze 3:17).

• Llullu killa.

  Chayqa judio runakunapa calendarionpi sapa killapa punta kaq punchawninmi. Chay punchawmi huñunakuqku, mikuykunata yanukuqku hinaspa Diospaq ofrendakunata quqku. Watakunapa risqanman hinam chayqa yuyarinanku hatun punchawña rikurirurqa, manañam chay punchawqa llamkaqkupaschu (Nu 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16).

• Llumpa-llumpay ñakariy punchawkuna.

  Griego rimaypiqa sasachakuykunawan ñakarinamantam rimachkan. Jesusmi nirqa mana haykapipas kasqan llumpa-llumpay ñakariypi Jerusalen llaqtayuq runakuna kanankumanta, chayna ñakariypitaqmi kanqaku “hatun kanchariywan” Jesuspa kutimunan tiempopi kawsaq runakunapas (Mt 24:21, 29-31). Pablopa nisqanman hinaqa chayna ñakariypim kanqaku Diosta mana riqsiqkuna hinaspa señorninchik Jesucristomanta sumaq willakuyta mana kasukuqkuna, chayqa Diospa allin ruwaq kasqanman hinam kanqa. Apocalipsis 19 capitulom willawanchik Jesus kamachiptin hanaq pacha tropakuna manchakuypaq  animalwan, kay pachapi kamachikuqkunawan chaynataq tropankunawan peleanankumanta (2Te 1:6-8; Ap 19:11-21). Ichaqa kanqam chay llumpa-llumpay ñakariypi mana wañuq achkallaña runakunapas (Ap 7:9, 14). Qaway ARMAGEDON niqta.

• Llumpay llakisqa kay.

  Chayqa pipas wañukuptin utaq ima llakipas pitapas qatiruptin llumpay llakisqa kaymi. Ñawpaq tiempopiqa unay tiempom llumpay llakisqa kaqku. Llumpay llakipi kaspankum runakunaqa waqarqaku, umankuman uchpata hinakurqaku, pachankuta llikirqaku hinaspa qasqunkuta takakurqaku, chaymantapas manam wakin punchawkunapi hinachu pachakurqaku. Wakinpiqa runa pampakuptinmi qaparispa waqaqkunaqa qullqipaq waqaqku (Ge 23:2; Est 4:3; Ap 21:4).

• Lucerokuna qawaq runa.

  Chaynatam ninku intita, killata hinaspa lucerokunata qawaspa hamuq tiempopi imapas kananmanta willakuq runata (Da 2:27; Mt 2:1).

M

• Macedonia.

  Chayqa karqa Grecia nacionpa hanaynin lawpim, Alejandro Magno sutiyuq runapa kamachisqan tiempopim Macedoniaqa ancha riqsisqa rikurirurqa, manam mayqin nacionpas Macedoniataqa munaychakurqachu Roma nacion munaychakunankama. Europa lawman apostol Pablo punta risqanpim Macedoniaqa karqa Roma nacionpa provincian. Chaylawmanmi Pabloqa kimsa kutita rirqa (Hch 16:9). Qaway B13 kaq yachachikuyta.

• Mahalat.

  Yaqachusmi musicapi servichikunanku rimay karqa, chaymi Salmos 53 hinaspa 88 capitulopa qallariyninpi rikurin. Ichapas chay palabrapa ima ninanqa kanman hebreo rimaypi “mana kallpayuq” utaq “unqusqa” niq palabra hina. Chaychá niyta munanman llaki tonopi tocana kasqanta, chayqa tupanmi chay iskaynin capitulokunapa llakillamantaña rimasqanwanpas.

• Malcam.

  Chayqa yaqachusmi Molek taytacha karqa, chay taytachaqa Ammon runakunapa riqsisqa taytachankum karqa (Sof 1:5). Qaway MOLEK niq palabrata.

• Maná.

  Chayqa karqa Israel runakunapa 40 wata chunniqpi kaspanku mikusqanku mikuymi. Jehova Diosmi chay mikuytaqa paykunaman qurqa, chaymi sapa madrugaw “maná” nisqa sutiyuq mikuyqa sullapa ukunpi rikurirqa, samana punchawpim ichaqa mana rikurirqachu. Chayllaraq Israel runakuna rikuruspankum hebreo rimaypi nirqaku: “¿Man huˈ?”, nispanku. Chayqa “¿imataq kayqa?” ninanmi (Ex 16:13-15, 35). Wakinpim nin “mikuy” nispa (Sl 78:24). Wakinpiqa “hanaq pacha tanta” nispam (Sl 105:40). Wakinpiñataqmi nin “atiyniyuqkunapa mikunan” nispa (Sl 78:25). Jesusqa rikchanachispanmi chay mikuymantaqa rimarqa (Jn 6:49, 50).

• Mana kuyana kachkaspa kuyasqa kay.

  Griego rimaypiqa kusikunapaq kaqmanta utaq imapas sumaq kaqmantam riman. Yaqa llapanpim riman kuyasqanrayku pipas imatapas pimanpas qusqanmanta. Chaytam pipaqpas Diosqa ruwan imatapas qunata mana suyaspan. Chaywanmi yachanchik Diosqa ancha-ancha kuyakuq kasqanta. Griego rimaypi nisqanman hinaqa kanmantaqmi “favorecesqa kaypas” hinaspa “ancha kuyakuywan ima regalo quypas”. Chayqa mana yanapaykuna kachkaptinpas utaq mana kuyana kachkaptinpas pipaqpas allin kaqta ruwaymi, chaytaqa pipas ruwan kikinmantam (2Co 6:1; Ef 1:7).

• Mana levadurayuq tanta ruwana punchaw.

  Chayqa karqa Israel runakunapa watapi yuyarinanku punta kaq hatun punchawmi. Pascua punchawpa paqarintillantam nisan killapa 15 punchawninpi qallariq, chaytaqa qanchis punchawmi yuyariqku. Egiptomanta ripukusqankuta yuyarinankupaqmi mana levadurayuq tantallata mikuqku (Ex 23:15; Mr 14:1).

• Mana pinqakuspa mana allin ruway.

  Griego rimaypim asélgueia nin. Chayqa Diospa kamachikuyninkunata qipanchaspa mana pinqakuspa pasaypaqta mana kasukuymi. Chayna runataqa manam imapas qukunchu ima kamachikuykunapas,  chayna runaqa pi kamachiqnintapas qalaypaq mana kasukuqmi (Gal 5:19; 2Pe 2:7).

• Manchakuypaq unquy.

  Chayqa ratakuqllaña tukuy hinastinman chaylla miraruq unquykunam, manchakuypaqta miraruptinmi nana-nanaq runakuna wañuqku. Yaqa llapanpim mana kasukuq runakunaman Dios kacharirqa chayna unquykunata (Jer 24:10; Eze 38:22, 23).

• Mandil (Efod).

  Chayqa karqa mandil hinam sacerdotekunapa qasqunpaq hinaspa wasan lawpaq. Sacerdotekunapa kamachiqninpaqqa aswan sumaq ruwasqam karqa, chay mandilpa hawanpiñataqmi pecherata churaqku, chay pecheraqa 12 kuyayllapaq alaqa rumichayuqkunam karqa (Ex 28:4, 6). Wakinpiqa mana sacerdote kaq runakunapas chayna pachasqam puriqku (1Sa 2:18; 2Sa 6:14). Qaway B5 kaq yachachikuyta.

• Maskil.

  Ima ninan kasqanqa manam sumaqtachu yachakun. Maskil niq palabraqa Salmos 13 capitulopa qallariyninpim rikurichkan. Ichapas “sumaqta yuyaymanaspa qillqasqa sumaq palabrakuna” niyta munan. Wakinñataqmi ninku chayman rikchakuq huk palabra hina kasqanta, chay huk palabraqa “yachaywan [. . .] yupaychaq” ninanmi (2Cr 30:22; Sl 32:Titl).

• Mati (omer).

  Chayqa karqa kawsaykunata tupunam utaq efa sutiyuq tupupa chunkamanta hukninmi, chaymanqa yaykuq yaqa 2.2 litrom (Ex 16:16, 18). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Media.

  Chaynatam suticharqaku Jafetpa churin Madai sutiyuq runapa mirayninta, paykunaqa Iran lawpi pampa niq urqukunapim yachayta qallaykurqaku, chaymantam Iran lawqa Media sutiyuq nacionña rikurirurqa. Paykunam Babilonia runakunawan hukllawakuykuspa Asiria runakunata wañuchirqaku. Chay tiempopiqa Persiaqa Media runakunapa munaychakusqan provinciam karqa. Babiloniapa contranpi kamachiq Ciro kasqan tiempoqa Mediawan Persia runakunam hukllawakuruspa Medopersia nacionña rikurirurqaku, paykunam 539 watapi Babilonia runakunata wañuchirqaku. 33 watapiñataqmi pentecostes fiestapi Media lawmanta runakuna Jerusalenpi karqaku (Da 5:28, 31; Hch 2:9). Qaway B9 kaq yachachikuyta.

• Merodac.

  Babilonia runakunapa aswan riqsisqa kaq taytachankum karqa. Hammurabi sutiyuq kamachiq runa Babiloniata wakin llaqtachakunamantapas aswan riqsisqata ruwaruptinmi Merodac sutiyuq taytachapas wakin taytachakunamanta aswan riqsisqa rikurirurqa, hinaspam Babilonia runakunapa panteonninpi ancha riqsisqa taytacha karqa. Merodactaqa riqsiqkutaqmi Marduk nispapas. Chaymanta qipakunamanñataqmi chay taytachataqa Belu niqwanña suticharurqaku, chayqa “dueñoy” ninanmi. Chaymi Bel nispallaña riqsiqku (Jer 50:2).

• Mesias.

  Chayqa hebreo rimaypi “akllasqa” ninanmi. Chaytam griego rimaypi “Cristo” nin (Da 9:25; Jn 1:41).

• Miktam.

  Chayqa hebreo rimaypim kachkan, Salmos qillqapim suqta hawaqpi rikurichkan (Sl 16, 56-60). Manam ima ninan kasqanqa sumaqtaqa yachakunchu, ichapas “qillqasqa” niyta munanman.

• Milagrokuna.

  Chayqa runapa mana ruway atinankunam, aswanqa ancha atiyniyuq kaqkunapa ruwasqallanmi. Bibliapiqa hina milagrokunamanta rimaspanmi nin “suma-sumaqta ruwaq” nispa utaq “atiyninwan tukuy ima ruwasqan” nispa (Ex 4:21; Hch 4:22; Heb 2:4).

• Milcom.

  Chayqa Ammon runakunapa taytachanmi karqa, ichapas hina Molek taytachalla karqa (1Re 11:5,7). Qipakunallataña kamachisqanpim Salomonqa chay taytachapaq yupaychana patakunata ruwachirqa chay taytachata yupaychananpaq. Qaway MOLEK niq palabrata.

• Milla.

  Chayqa maykama pipas purisqanta yachanapaq tupum. Bibliapiqa Mateo 5:41 versiculollapim rikurin. Yaqapaschá chayqa kanman karqa Roma runakunapa rimasqanku, huk millaqa karqa 1.479.5 metrom. Qaway B14 kaq yachachikuyta.

•  Millakuypaq (mana asuykuna).

  Chayqa karqa imapas utaq pipas qachachasqa kasqanmi utaq mana allinkunata ruwasqanmi, ichaqa yaqa llapanpim rimachkan Moisespa chaskisqan kamachikuykunapa nisqanman hina imapas mana ruwasqa kasqanmanta (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1, Hch 10:14; Ef 5:5). Qaway CHUYA niq palabrata.

• Mina.

  Ezequiel qillqapiqa mane ninmi. Chayqa tupum karqa, hinaspapas qullqipa hayka kasqanmi karqa. Ñawpaq tiempopi kaqkunata estudiaq runakunapa nisqanman hinaqa huk minaqa karqa 50 siclo nisqankum, huk sicloqa llasarqa 11.4 gramotam. Chayman hinaqa hebreo rimaypi Diospa palabranpiqa huk minaqa llasarqa 570 gramotam. Kanmantaqmi karqa kuchus hina kamachiqkunapaq minapas. Griego rimaypi Diospa palabranpiñataqmi huk minaqa karqa 100 dracma nisqanku, llasayninñataqmi karqa 340 gramo. Chaymi huk talento nisqaqa 60 mina karqa (Esd 2:69; Lu 19:13). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Mirra.

  Chayqa achka taksa sachakunamanta hinaspa kichkayuq taksa sachakunamanta hurqusqanku miski asnaq wiqinmi karqa, chaykunaqa kanmanmi karqa Commiphora nisqanku. Chay miski asnaq wiqiqa karqa Diospaq inciensota kañasqankupi servichikunankupaqmi. Servichikurqakutaqmi pachankuman chaynataq camankuman hinanankupaqpas, hinaqkum cuerponkuta llapipanankupaq servichikunanku aceitemanpas hinaspa cuerponkuta llusikunankumanpas, hinaqkutaqmi ayakunamanpas, chaynapi pampanankupaq allinña kananpaq (Ex 30:23; Pr 7:17; Jn 19:39).

• Mituwan imapas ruwaq runa.

  Chay runaqa karqa puyñukunata, platokunata hinaspa imapas serviciokunata mitumanta ruwaqmi. Hebreo rimaypiqa “imapas sumaq kananpaq ruwaq” ninanmi. Mituwan imatapas ruwaqmanta rimaspanmi bibliaqa wakinpi rimachkan Jehova Diosmanta, payqa munasqantam ruwanman runakunawanpas chaynataq nacionkunawanpas (Is 64:8; Ro 9:21).

• Molek.

  Chayqa Ammon runakunapa taytachankum, ichapas hina chaylla Malcam, Milcom hinaspa Moloc taytachakunapas. Molek ninanqa ichapas mana kikin sutinchu, aswanqa riqsisqanku sutilla. Moisespa chaskisqan kamachikuykunapim nirqa Molek taytachapaq pipas churinta wañuchipuqqa kikinpas wañuchisqa kananmanta (Le 20:2; Jer 32:35; Hch 7:43).

• Molino rumi.

  Chayqa kutanapaq ruyru rumim karqa, chay rumitaqa churarqaku hina chayna rumipa hawanpim. Ukunpi kaq rumipa chawpinpim estacata sayachirqaku, chay estacam hawanpi kaq rumipa chawpinta pasaq, hinaptinmi rumiqa muyusqanman hina ñutuy-ñutuyta kutaq. Ñawpaq tiempopiqa yaqa lliw runakunapam molinonkuqa karqa, chaywanmi warmikuna makillankuwan muyuchispa kutakurqaku. Sapa punchaw tantata mikunankupaqmi molinowan kutarqaku, chaymi Moisespa chaskisqan kamachikuykunapipas nirqa prendata hina molino ruminkuta ama apakunankupaq. Karqataqmi hatun molinokunapas, kutanankupaqmi ichaqa animalkunawan muyuchiqku (Dt 24:6; Mr 9:42).

• Moloc.

  Qaway MOLEK niq palabrata.

• Morado.

  Chayqa bibliapi rikuriq ancha riqsisqa colormi, manam imayrikuq kasqanqa sumaqtaqa yachakunchu. Morado colorpiqa tukuy rikchaqmi kan imayna color tarisqankuman hina hinaspa pachakunata imayna teñisqankuman hina. Chaymi bibliapi morado niq colorqa kanman nisyu pukapas, moradopas hinaspa qamya moradopas (Ex 25:4; Nu 4:13; Eze 27:7, 16; Da 5:7, 29; Mr 15:17, 20; Lu 16:19; Ap 17:4). Achka qullqipa chanin kasqanraykum yaqa lliwpi tupan kapuqniyuq kaywan, ancha riqsisqa kaywan hinaspa kamachiq kaywan.

• Munaychakuy.

  Chayqa karqa pipas huk llaqtapi runakunata vencespan chaypi yachaq runakunata qarquymi. Hebreo rimayman hinaqa “lluqsiy” utaq “pasakuy” ninanmi. Huk kutipim Asiria runakuna chunka ayllu Israel runakunata munaychakururqaku, chaymanta qipakunatañataqmi Babilonia runakuna iskay  ayllu Israel runakunata munaychakurqaku. Persia nacionniyuq Ciro kamachiq kaptinñataqmi Israel runakunamanta wakin Jerusalenman kutirqaku (2Re 17:6; 24:16; Esd 6:21).

• Muqu (Milo).

  Hebreo rimaypiqa Milo ninmi, chayqa “huntachiy” niq palabramanta rikuriqmi. Septuaginta bibliapiqa “llaqtacha” nispam churarunku. Manam ima kasqanqa sumaqtaqa yachakunchu, yaqachusmi “Davidpa llaqtan” nisqanpa allpan imayna kasqanmanta rimachkan utaq imayna ruwasqa kasqanmanta (2Sa 5:9; 1Re 11:27).

• Mut-laben.

  Chayqa Salmos 9 capitulopa qallariyninpi rikuriq palabram. Runakunapa nisqanman hinaqa “churipa wañukusqanmanta” niytas munan. Wakinñataqmi ninku Salmosta takinankupaq riqsisqa tonopa sutin kasqanta utaq takiyta qallarinapaq rimarina palabra kasqanta.

N

• Nardo.

  Chayqa karqa ancha valorniyuq hinaspa miski asnaq puka aceitem, chay aceitetaqa hurqurqaku espicanardo sutiyuq plantamantam, chayqa karqa Nardostachys jatamansi niqmi. Ancha valorniyuq kasqanraykum wakinpiqa hukllawarqaku mana ancha chaninniyuq aceitewan, wakinpiñataqmi nardo nispa rantikurqaku mana nardo kachkaptinpas. Marcos hinaspa Juanmi willakun chiqap nardo aceiteta Jesusman tallisqankumanta (Mr 14:3; Jn 12:3).

• Nazareno.

  Chaynatam Jesusta suticharqaku Nazaret llaqtayuq kasqanrayku. Yaqapaschá Isaias 11:1 nisqanpi hebreo rimaypi “iklli” nisqanwanpas tupanman karqa. Chaymantapas Jesuspa qatiqninkunatam Nazareno nispa suticharqaku (Mt 2:23; Hch 24:5).

• Nazareo.

  Hebreo rimaypiqa “akllasqa” utaq “sapaqchasqa” ninanmi. Wakinmi kikinkumanta Diospaq sapaqchasqa kanankupaq tantiakuqku, wakintañataqmi kikin Dios sapaqchaq. Qaripas warmipas tantiakuytaqa atiqmi tantiasqan tiempo Diospaq sapaqchasqa kananpaq. Kikinkumanta Diospaq sapaqchasqa kanankupaq tantiakuqkunaqa manam imapas sinkachikuq kaqtaqa tomanankuchu karqa, nitaq uvasmanta imapas ruwasqataqa, manataqmi chukchankutapas rutukunankuchu karqa nitaq wañusqa runapa ayantaqa llachpanankuchu karqa. Diospa sapaqchasqan kaqkunaqa wañukunanku punchawkamam Diospaq sapaqchasqa karqaku, hinaspapas Jehova Diosmi imakuna mana ruwanankutaqa niq (Nu 6:2-7; Jue 13:5).

• Nehilot.

  Chayqa Salmos pichqa capitulopa qallariyninpi rikuriq palabram, ima ninan kasqanqa manam sumaqtaqa yachakunchu. Wakinqa ninkum quena hina musica tocana kasqanta hebreo rimaypi huk palabraman rikchakusqanrayku, chay hebreo rimaypi palabraqa jalíl niq palabramanmi rikchakun, chayqa “quena” ninanmi. Chaymantapas rikchakunmantaqmi sumaqllaña musicamanpas.

• Netineo.

  Paykunaqa Israel runakuna mana kachkaspapas Diospa wasinpi yanapakuq runakunam karqaku. Hebreo rimaypiqa nichkan “qusqa” nispam, chaychá paykunaqa qusqa hina Diospa wasinpi yanapakurqaku. Yaqapaschá paykunaqa yaqa llapanku Gabaon runakunapa miraynin karqaku, paykunatam Josuey nirqa “yantata apamunankupaq hinaspa yakuta maskamunankupaq” (Jos 9:23, 27; 1Cr 9:2; Esd 8:17).

• Nisan.

  Abib sutiyuq killatam “nisan” nispaña suticharqaku Babiloniamanta kutimusqanku qipata. Chayqa judiokunapa punta kaq killankum karqa, huknin calendarionkupiñataqmi karqa qanchis kaq killa. Chay killaqa karqa marzo chawpi killamanta abril chawpi killakamam (Ne 2:1). Qaway B15 kaq yachachikuyta.

Ñ

• Ñakarichikuq qiru.

  Griego rimaypiqa staurós ninmi, chayqa karqa sayaq qirum, chayna qirupim Jesusta wañurachirqaku. Staurós niq palabraqa manam chakanasqa kaspichu nitaq cruzchu karqa, cruz niq palabrataqa Diosta mana yupaychaq runakunam manaraq Jesus nacechkaptin rimarqakuña. “Ñakarichikuq qiru” nispaqa allintam nichkanchik staurós niq palabrapa ima ninanta.  Staurós niq palabrataqa rimaqku Jesuspa qatiqninkuna ñakarichisqa kanankumanta rimaspam, tukuy sasachakuypi kanankumanta rimaspam hinaspa pinqaypi kanankumanta rimaspam (Mt 16:24; Heb 12:2). Qaway QIRU niq palabrata.

• Ñakay.

  Chayqa pitapas utaq imatapas mana allinpi kananta munaymi. Pitapas ñakayqa manam chaynallachu kamiywanqa nitaq piñakuspa imatapas rimaywanqa. Ñakayqa pipas chayllapi utaq qipakunaman mana allinpi kananta munaymi. Sichu kikin Dios pitapas ñakanqa hinaptinqa chayman hinam imapas pasan, chaynallataqmi pitapas ñakananpaq kamachisqan runa ñakaptinpas (Ge 12:3; Nu 22:12; Gal 3:10). Wakinpiqa kanmanmi imatapas ruwananpaq pipas prometekuspa mana cumpliptin ñakariypi kasqanpas.

• Ñawchi puntayuq kaspi.

  Chayqa karqa fierro puntayuq hatun kaspim, chaywanmi runakuna animalninkuta tuqpirqaku. Ñawchi puntayuq kaspiqa tupachisqam kachkan yachayniyuq runapa rimasqanwan, chayna rimasqanwanmi uyariqninta yanapan nisqankunata kasukunanpaq. Mana kasukuq torotam kaspiwan tuqpiqku, hinaptinmi toroqa haytakachaspan kikillan heridakuruq, chaywan tupachispanmi bibliaqa nichkan ‘ñawchi puntayuq kaspita haytakachaymanta’ (Hch 26:14; Jue 3:31).

• Ñawpaqmantaraq yachay.

  Griego rimaypiqa prógnōsis nichkanmi, pro ninanqa “ñawpaq” ninanmi, gnṓsis niqñataqmi “yachay” ninan (Hch 2:23; 1Pe 1:2). Chayqa ñawpaqmantaraq utaq manaraq pasachkaptin imamantapas yachaymi. Bibliapiqa Jehova Dios chayna kasqanmantam astawanqa rimachkan chaynataq paypa imapas ruway munasqanmanta.

O

• Odre.

  Chayqa karqa vinota utaq chayman rikchakuqta imatapas churanankum. Chay odreqa cabrapa utaq ovejapa qaran enterollan chustusqam. Vinotaqa churarqaku musuq odrekunapim puquspan mana tuqyarachinanpaq, musuq odreqa wiñarinmi, mawkañataqmi vino puquptin tuqyarun (Jos 9:4; Mt 9:17).

• Olibano.

  Chayqa sachakunapa miski asnaq wiqinmi karqa, chay sachakunaqa kanmanmi karqa Boswellia nisqanku. Chayta kañaptinkum miskillataña asnariq. Diospa carpanpi hinaspa wasinpi inciensoman churanankupaqmi karqa, churaqkutaqmi kawsaykunamanta qusqanku ofrendamanpas chaynataq Chuya cuartopi Diospaq tantamanpas (Ex 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11).

• Onice.

  Chayqa manam ancha kuyayllapaq rumichu, agata nisqanku rumiman rikchakuqmi karqa utaq rayachayuqkuna calcedonia nisqanku rumiman rikchakuqmi karqa. Rayachankunapi colorkunam yuraq, yana, pukaniraq yana, puka, uqi hinaspa verde. Chay rumiqa rikurinmi sacerdotekunata kamachiqpa pachanpi (Ex 28:9, 12; 1Cr 29:2; Job 28:16).

P

• Pacto (contrato).

  Chayqa imatapas ruwanankupaq utaq mana ruwanankupaq contrato ruwaymi. Kanmanmi runakunawan Diospa contrato ruwasqan, utaq runapura imapaqpas rimanakusqanku. Wakinpiqa huknillanmi contrato ruwasqanta cumplinanpaq kamachisqa, wakinpim ichaqa iskayninkumanta cumplinanku. Bibliapiqa rimantaqmi huk kasta runakuna huklaw kasta runakunawan rimanakusqankumantapas, huk nacion huklaw nacionwan rimanakusqankumantapas utaq achka runakuna huk chayna achka runakunawan rimanakusqankumantapas. Ichaqa aswan riqsisqa contratoqa Abrahanwan, Davidwan, Israel runakunawan hinaspa hanaq pachapaq akllasqa Israel runakunawan Diospa ruwasqanmi (Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2Cr 21:7).

• Pakasqa kaq willakuy.

  Chayqa Diospa munaynin imayna kananmanta pakasqa willakuymi. Chay willakuyqa Diospa tantiasqan punchawkama pakasqalla kaq willakuymi, paymi akllasqan runakunallaman ima kasqanmanta willan (Mr 4:11; Col 1:26).

•  Pallapay.

  Chayqa cosechapi puchusqanku kaqkunam, wakinpiqa kikinkumantam puchuqku. Moisespa chaskisqan kamachikuykunapim nirqa chakra patanpi kawsaykunata puchunankupaq, puchunankutaqmi karqa aceitunastawan uvastapas. Diosmi kamachirqa wakchakunapas, necesitaqkunapas, huklaw llaqtayuqkunapas, mana taytayuqkunapas hinaspa viudakunapas cosechapi kawsaykunamanta puchuqkunata huqarispa mikunankupaq (Rut 2:7).

• Pampakuna uchku (sepultura).

  Chayqa runa wañukuptin pampasqanku uchkum utaq sepulturam. Hebreo rimaypi seol hinaspa Griego rimaypi hades nisqanñataqmi ima niy munasqanman hina kachkan. Chay palabrakunaqa “wañuqkunapa kasqan” ninanmi utaq “wañusqaña kaspa imatapas manaña ruwaq hinaspa manaña sienteq” ninanmi (Ge 47:30; Ec 9:10; Hch 2:31).

• Pantasqankurayku qusqanku ofrenda.

  Chaytaqa kikinpa huchanraykum pipas quq, manam chaynallachu karqa hucharayku qusqanku ofrendawanqa. Yaqachusmi pipas huchanmanta wanakuspanqa riqsikuq Diospa contranpi huchallikusqanta, Moisespa chaskisqan kamachikuykunaman hina runamasinpa imapas ruwakunanta yanqacharusqanta, utaqmi huchanmanta wanakuspanqa mañakuq huchallikuspan imapas ruwasqankuna ruwayta hinaspa castigon asllayachinankuta (Le 7:37; 19:22; Is 53:10).

• Pascua.

  Chaytaqa watan-watanmi abib killapa 14 punchawninpi yuyariqku, abib killatam qipakunaman “nisan” nispaña suticharqaku. Chay punchawqa yuyariqku Egiptomanta Israel runakunapa lluqsimusqankutam, chay punchawqa malta carnerotam utaq chivotam nakaspa kankaqku, hinaspam mikurqaku qatqi qurakunatawan hinaspa mana levadurayuq tantatawan kuskata (Ex 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7).

• Patio.

  Chayqa Diospa carpanpim telakunawan muyurichisqa karqa, Diospa wasinpiñataqmi hatun wasipa muyuriqnin karqa, chayqa murallayuqmi karqa. Diospaq ofrendata qunanku altarpas Diospa carpanpa utaq wasinpa pationpim karqa. Qaway B5, B8 hinaspa B11 kaq yachachikuykunata. Bibliaqa willawanchiktaqmi runakunapa wasinpas hinaspa kamachiqkunapa wasinpas patioyuq kasqanta (Ex 8:13; 27:9; 1Re 7:12; Est 4:11; Mt 26:3).

• Pechera.

  Chayqa karqa llipipipiq alaqa rumichayuqkuna hatun bolsillom, chaytam sacerdotekunata kamachiq churakuq Chuya cuartoman sapa yaykuspan. Chaypim karqa Jehova Diospa ima tantiasqanta yachakunanpaq Urim hinaspa Tumim sutiyuq rumichakunapas (Ex 28:15-30). Qaway B5 kaq yachachikuyta.

• Pentecostes.

  Chayqa llapallan qarikunapa Jerusalenpi yuyarinanku iskay kaq hatun punchawmi karqa. Chaynatam griego rimaypi Diospa palabranpi sutichan hebreo rimaypi Cosecha qallariy hatun punchawta hinaspa Semanantin hatun punchawta. Pentecostes punchawtaqa yuyariqku nisan killapa 16 punchawninmanta 50 punchaw pasaruptinmi (Ex 23:16; 34:22; Hch 2:1).

• Persia.

  Chayna sutiyuqmi karqa llaqtapas hinaspa nacionpas, Media runakunawan yaqa ayllu hinam karqaku. Chaymi yaqa llapanpi iskaynin sutita rimanku. Qallariypiqa Persia runakunaqa Iran nacionpim yacharqaku pampa urqunkunapi. Ciro el Grande sutiyuq runapa kamachisqan watakunam Persia runakunaqa Media runakunata munaychakurqaku, ichaqa iskayninkum imatapas ruwaqku. Ciro el Grande sutiyuq runapa taytanqa Persia runam karqa, mamanñataqmi Media llaqtamanta warmi karqa. Ciroqa Babilonia nacionpi runakunatam wañuchirqa 539 watapi (J.t.ñ.), hinaspanmi judio runakunata llaqtankuman kutinankupaq kacharirqa. Persia runakunapa allpanqa karqa intipa qispimunan lawpi Indo sutiyuq mayumanta intipa siqaykunan lawpi Egeo sutiyuq lamar quchakamam. Judio runakunaqa Persia runakunapa munaychakusqanmi karqaku Alejandro Magno 331 watapi (J.t.ñ.) Persia runakunata  vencenankama. Persia imayna kananmantaqa Danielpas musquyninpi hinam qawarqaña. Persia sutiqa rikurintaqmi Esdras, Nehemias hinaspa Ester qillqakunapipas (Esd 1:1; Da 5:28; 8:20). Qaway B9 kaq yachachikuyta.

• Pilarkuna.

  Chayqa karqa wasita takyachiqmi, chaynatam suticharqaku wasita takyachiq sayaq rumita, kaspita utaq imatapas. Diospa wasinta hatarichispankupas chaynataq Salomonpa hatarichisqan wasinkunapipas pilarkunataqa churarqakum. Wakinpiqa Jehova Diosta mana yupaychaq runakunam chaykunata yupaychaqku, chaytam Israel runakunapas wakinpi ruwarqaku (Jue 16:29; 1Re 7:21; 14:23). Qaway PILARKUNAPA PUNTAN niqta.

• Pilarkunapa puntan.

  Chayqa pilarkunapa puntanpi sumaq ruwasqa alaqam karqa. Chaynam karqa Salomonpa ruwachisqan Diospa wasinpa pilarninkunapi, hukninpa sutinmi karqa Jakin, hukninpa sutinñataqmi karqa Boaz (1Re 7:16). Qaway B8 kaq yachachikuyta.

• Pim.

  Chayqa imapapas llasayninta yachanapaq tupum. Chaymantapas filistea runakunam chayna qullqita mañaqku herramientakuna afilasqankumanta. Israelpim ñawpaq kaqkunamanta yachaq runakuna tarirurqaku balanza rumikunata ñawpaq hebreo rimaypi pim niq qillqasqa palabrayuqta. Chay rumipa llasayninqa karqa 7.8 gramom, chayqa yaqa 0.67 siclom (1Sa 13:20, 21).

• Piwi (punta naceq).

  Yaqa llapanpim rimachkan qaripa mayor kaq qari churinmanta, manam warmipa mayor kaq qari wawanmantachu. Ñawpaq tiempopiqa ancha respetasqam karqa ayllupi piwi kaq churiqa, chaymi taytan wañukuptinpas payña ayllunmanta nanachikuq. Animalkunapipas punta naceqkunaqa urqum kanan karqa (Ex 11:5; 13:12; Ge 25:33; Col 1:15).

• Profeta, profetisa (Diosmanta willakuq).

  Payqa Diospa munayninmanta willakuq runam. Diospa rantinpim willakurqaku hamuq tiempopi imakunapas kananmanta, yachachikuykunamanta, kamachikuykunamanta hinaspa Diospa piñakuynin punchawmanta (Am 3:7; 2Pe 1:21).

• Provinciata kamachiq.

  Payqa karqa Romapi kamachiqkunapa yanapasqan provinciata kamachiqmi. Payqa ima sasachakuytapas allichananpaq munayniyuqmi karqa hinaspa tropakunatapas munaychakuqmi karqa. Ima ruwasqankunapas Romapi kamachiqkunapa yachasqanmi karqa, chayna kaptinpas kamachisqan provinciapiqa paypa nisqanwanmi imapas ruwakuq (Hch 13:7; 18:12).

• Punta apaq.

  Chayqa “mayor kaq qari” ninanmi. Bibliapi punta apaqmanta rimaspanqa yaqa llapanpim llaqtapi utaq hukkaqnin nacionpi autoridadniyuq runamanta riman. Apocalipsis libropiñataqmi punta apaqmanta rimaspanqa hanaq pachapi kawsaqkunamanta rimachkan. Griego rimaypiñataqmi presbýteros nin, chay palabraqa iñiqkunapi punta apaqkunamantam rimachkan. Wakin bibliakunapiqa anciano nispam nin (Ex 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Ap 4:4).

• Punta apaqkunapa yanapaqnin.

  Chayqa griego rimaypi diákonos niq palabrapa ima ninanmi. Paykunaqa iñiqkunapa huñunakusqan lawpi punta apaqkunapa yanapaqninkunam. Bibliapa nisqanman hina allinta kawsakuqkunallam chayna yanapaqkunaqa kanku (1Ti 3:8-10, 12).

• Punta kaq rurukuna (primicia).

  Chayqa cosechapa utaq imapapas punta kaq rurunkunam karqa. Jehova Diosmi Israel runakunata kamachirqa punta naceq wawakunata, punta naceq animalkunata hinaspa cosechapa punta kaq rurunkunata qunankupaq. Llapallan Israel runakunam chayta quqku mana levadurayuq tanta ruwana punchawpi hinaspa pentecostes punchawpi. Punta kaq ruru nispataqmi biblia nin Jesusta hinaspa hanaq pachapaq akllasqakunatapas (1Co 15:23; Nu 15:21; Pr 3:9; Ap 14:4).

• Purim.

  Chayqa karqa judio runakunapa watan-watan yuyarinanku punchawkunam, adar killapa 14 hinaspa 15 punchawninkunatam yuyariqku Esterpa tiemponpi wañuchisqa kanankumanta  salvasqa kasqankuta. Purim niq rimayqa “suertekuna” ninanmi. Purim nispaqa utaq “suertekuna” nispaqa riqsirqaku Haman sutiyuq runa pur niq suerteta chuqasqanraykum, pur ninanqa “suerte” ninanmi. Chaytaqa ruwarqa ima punchawpi judio runakunata wañuchinanmanta yachananpaqmi (Est 3:7; 9:26).

• Puyñucha (hin).

  Chayqa karqa tupunapaqmi chaynataq imapipas servichikunankupaqmi. Chay puyñuchamanqa yaykuq 3.67 litrom. Chayna kasqantam willakun Josefo sutiyuq runa, paypa nisqanman hinaqa huk hin tupus iskay congio sutiyuq tupu, chay congio tupuqa Atenas llaqtayuq runakunapa tupunmi (Ex 29:40). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

Q

• Qachqa pacha.

  Chayqa costalkuna ruwananku telam karqa, chaytaqa ruwaqku kawsaykunata chaypi churanankupaqmi. Chay telataqa cabrapa yana pelonmantam ruwaqku, chaymanta ruwasqa pachawanmi llumpay llakisqa kaspa churakuqku (Ge 37:34; Lu 10:13).

• Qari kayninpi mana señalasqa.

  Qaway QARI KAYNINPI SEÑALASQA niqta.

• Qari kayninpi señalasqa.

  Chayqa karqa qari kayninpa qarachanta kuchuymi. Qari kayninpi señalachikunanpaqmi Abrahan hinaspa mirayninkuna kamachisqa karqaku. Señalachikuymanta bibliapi rimaspaqa wakinpim tupachispalla riman. Jesuspa qatiqninkunaqa manam kamachisqañachu kanku señalachikunapaqqa (Ge 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3).

• Qatiqnin.

  Payqa allin yachaqpa yachachisqan runam. Griego rimaypi Diospa palabranpiqa Jesuspa yachachisqanta allinpaq hapiq hinaspa kasukuspan payta qatiq runamantam rimachkan. Wakinpiñataqmi rimachkan bautizaq Juanta, fariseokunata hinaspa Moisesta qatiq runakunamanta (Mt 10:1; 28:19; Lu 5:33; Jn 9:28).

• Qawaq (Diosmanta willakuq).

  Payqa Diospa ima munaynin kasqanta yachanapaq Diospa yanapasqan runam, payqa ñawinta kichaykuptinku runakunapa mana yachay atisqanta yachaq runam. Hebreo rimaypiqa “qaway” niq palabramantam rikurirqa, chayqa chiqaptapuni qawaypas kanmanmi utaq rikchanachispalla rimaypas kanmanmi. Ñawpaq tiempopi runakunaqa qawaqkunamanmi riqku ima sasachakuyninkupipas allichaypi yanapachikunankupaq (1Sa 9:9).

• Qayaq.

  Chayqa wañuqkunawan rimaq runam (Le 20:27; Dt 18:10-12; 2Re 21:6).

• Qiru (kaspi).

  Chayqa karqa sayachisqa qirum, chaypim pitapas wañuchinankupaqqa watarqaku. Wakin nacionkunapiqa qirupi warkuruspam runata wañuchiqku, wakin nacionkunapiñataqmi wañusqataña warkurqaku runakuna manchakunankupaq utaq warkusqa runa pinqaypi kananpaq. Asiria nacionniyuqkunam wakinpiqa ñawchi puntayuq qiruwan enemigonkuta qirupi sayachiqku, chaypaqqa runapa wiksa qaranmanta qallaykuspam qasqunkama qiruta ustuchiqku, Asiria nacionniyuqkunaqa enemigonkunata mana llakipayaspam tukuy mana allinta ruwaspa wañuchiqku. Judio runakunam ichaqa Diospa contranpi rimaqkunata utaq taytacha-mamacha yupaychaqkunata rumiwan chuqapaspanku utaq imaynatapas wañuchirqaku, hinaspam qirupi utaq sachapi warkurqaku hukkuna manchakunankupaq (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9). Roma nacionniyuqkunañataqmi wakinpiqa qiruta sayarachispanku runakunata wataruqku, chaynata wataruptinkum achka punchaw ñakarispan yarqaymanta, yakumanta utaq rupaypi kaspan wañurqa. Wakin runakunatañataqmi makinta hinaspa chakinta clavowan qirupi takaruqku, chaynatamá Jesustapas ruwarqaku (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Hch 2:23, 36). Qaway ÑAKARICHIKUQ QIRU niqta.

• Querubin.

  Chayqa ancha atiyniyuq hinaspa sumaq llamkayniyuq angelmi, manam chaynallachu serafin sutiyuq angelwanqa (Ge 3:24; Ex 25:20; Is 37:16; Heb 9:5).

R

• Rahab.

  Chay palabraqa Job, Salmos hinaspa Isaias qillqakunapim rikurin rikchanachiylla hina, manam Josuey  qillqapi rimaq Rahab warmipa sutinchu. Job qillqapiqa Rahab nispanqa rimachkan lamar quchapi manchakuypaq animalmantam, wakin partekunapiñataqmi chay manchakuypaq animalqa Egiptowan tupan (Job 9:13; Sl 87:4; Is 30:7; 51:9, 10).

• Rakikuq religion (secta).

  Paykunapaqa imapi creesqankupas hinaspa kamachiqninkupas rakikusqanku religionmanta sapaqmi. Rakikuq religionkunamanta riqsisqa kaqmi karqa fariseokuna hinaspa saduceokuna. Jesuspa qatiqninkunatapas niqku “Nazareno sutiyuq religion” nispam, ichapas chaynataqa nirqaku judio runakunapa religionninmanta rakikurusqankuta piensaspanku. Chaymanta qipakunamanñataqmi rikurirurqa Jesuspa qatiqninkunamanta rakikuq pantay religionkuna, hukninmi karqa “Nicolaspa qatiqninkuna” niq (Hch 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ap 2:6; 2Pe 2:1).

• Ramadakuna ruway hatun punchaw.

  Riqsiqkutaqmi “Cosecha tukuy hatun punchaw” nispapas. Chaytaqa etanim killapa 15 punchawninmanta 21 punchawninkamam yuyariqku, chayqa karqa Israel runakunapa cosecha huñuyta tukuptinku watapa tukusqanmi. Chayqa karqa kusikunapaqmi hinaspa Jehova Diosta kawsayta qispichisqanrayku agradecekunapaqmi. Chay punchawkunaqa ramadakunata ruwaspam wasichakuqku Egiptomanta ripukusqankuta yuyarinankupaq. Qarikunam kamachisqa karqaku watapi kimsa hatun huñunakuykunata Jerusalenman rispa yuyarinankupaq, hukninmi karqa ramadakunata ruway hatun punchaw (Le 23:34; Esd 3:4).

• Rimapayay (corregiy).

  Bibliapiqa achkamantam riman, chaywanqa allin ñanninta purinanpaq pitapas yanapanamantam hinaspa correginamantam rimachkan. Bibliapiqa rimachkan pitapas yachachinamantam, warmakunata allinta uywanamantam, allin kaqkunata yachachinamantam, imatapas haypananpaq pitapas yanapanamantam, pitapas rimapayaymantam hinaspa azoteymantam (Dt 11:2; Pr 1:2; Ef 6:4).

• Roma nacionta kamachiq (Cesar).

  Puntataqa Roma nacionpi runakunapa apellidonmi Cesar niq palabraqa karqa, chaymantañataqmi Roma nacionta kamachiqkunata Cesar nispa suticharqaku. Cesarwan sutichasqa wakin kamachiqkunapa sutinmi karqa Augusto, Tiberio hinaspa Claudio, paykunamantam biblia willakun. Kamachiq Neronpa sutin bibliapi mana rikuriptinpas paymantapas bibliaqa willakunmi. Griego rimaypi Diospa palabranpim Cesar nispanqa rimachkan autoridadmanta utaq gobiernomanta (Mr 12:17; Hch 25:12).

• Runapa churin.

  Chaynatam hebreo rimaypi Diospa palabranpiqa Ezequieltawan Danielta sutichan, chaynapi willakusqankuqa Diospa kasqan sutilla kananpaq (Eze 3:17; Da 8:17). Jesusmanta willakuq tawa librokunapiñataqmi runapa churin niqqa 80 kuti masta rikurin, chaynatam Jesusta sutichan. Warmimanta nacesqanraykum Jesusqa ñuqanchik hina runa karqa, manam runa rikchayniyuq espirituchu. “Runapa churin” nispa Jesusmanta rimasqanwanqa yachanchiktaqmi Daniel 7:13,14 nisqanta pay cumplinanmanta (Mt 19:28; 20:28).

• Rupachkaq qucha.

  “Azufreyuq rupachkaq” quchaqa rikchanachiyllam, manam chiqap quchachu. Chayraykum “iskay kaq wañuy” nispapas nin. Chaymanmi wischusqa kanqaku mana wanakuq huchallikuq runakuna, diablopas, wañuypas hinaspa wañuqkunapa kasqanpas. Chiqap ninapa mana rupanan kaqkuna chayman wischusqa kasqanraykum ninchik chay quchaqa wiñaypaq chinkanankumanta rikchanachiylla kasqanta, manam wiñaypaq chiqap ninapi ñakariychu (Ap 19:20; 20:14, 15; 21:8).

S

• Sacerdote.

  Payqa karqa runakunapa qayllanpi Diospa rantinpi kananpaq akllasqa runam, sacerdotekunam Diosmanta hinaspa kamachikuyninkunamanta runakunaman yachachirqaku. Chaymantapas runakunapa rantinpim Diosta mañakuqku hinaspa runakunapa huchanmanta Diospaq animalkunata wañuchiqku.  Manaraq Moisespa chaskisqan kamachikuykuna kaptinqa qusam ayllunpi sacerdote karqa. Moisespa chaskisqan kamachikuykuna rikuriramuptinmi ichaqa Leviy ayllumanta Aaronpa miraynin qarikuna sacerdote karqaku, Leviy ayllumanta wakin qarikunañataqmi sacerdotekunapa yanapaqnin karqaku. Chaymantañataqmi musuq contratota Dios ruwaruptin hanaq pachaman rinankupaq akllasqa kaqkunaña llapallanku sacerdotekuna kanku, paykunapa kamachiqnin sacerdoteñataqmi Jesucristo (Ex 28:41; Heb 9:24; Ap 5:10).

• Sacerdotekunapa kamachiqnin.

  Moisespa chaskisqan kamachikuykunaman hinaqa payqa riqsisqa sacerdotem karqa. Paymi runakunapa rantinpi Diosman asuykuq, hinaspapas wakin sacerdotekunapa ima ruwasqantam qawarqa. Paykunallamanta rimaspanmi bibliapiqa nintaq “ancha riqsisqa sacerdotekuna” nispapas (2Cr 26:20; Esd 7:5). Payllam Diospa carpanpa uku lawpi kaq Chuyay-chuyay cuartonmanqa yaykuq, Diospa carpanqa qipakunamanmi wasiña karqa. Chaymanqa hucha pampachana punchawllapim watapi huk kutillata yaykuq. Bibliapim nin Jesuspas “sacerdotekunapa kamachiqnin” kasqanmanta (Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14).

• Saduceokuna.

  Paykunaqa judiokunapa religionninpi huknin grupom karqa, wakin saduceokunaqa qullqisapa kamachiqkunam karqaku, wakinñataqmi karqaku Diospa wasinpi imapas ruwanankupaq kamachiq sacerdotekuna. Saduceokunaqa manam allinpaqchu hapiqku fariseokunapa rimaspalla achkallaña kamachikuyninkutaqa hinaspa creesqanku wakin yachachikuyninkunatapas. Paykunapaqqa yanqam karqa kawsarimuyqa hinaspa angelkunaqa. Paykunaqa Jesustapas qipancharqakum (Mt 16:1; Hch 23:8).

• Salmos.

  Chayqa Diosta hatunchanapaq takim. Chaytaqa musicatapas tocaspam takiqku, hinaspapas chayta takispam Diosta yupaychaqku. Chaytaqa Jerusalenpim Diospa wasinpi achka runakunapa qayllanpi takiqku (Lu 20:42; Hch 13:33; Snt 5:13).

• Salomonpa purinan sutiyuq corredor.

  Jesuspa tiemponpi Diospa wasinpiqa chayqa karqa uku law patiopa intipa qispimunan lawninpi pilarniyuqkuna corredorkunam. Niqkum chayqa Salomonpa ruwachisqan wasipa parten kasqanta. Chaypim Jesusqa para tiempopi purirqa hinaspa Diosta yupaychananpaq qatiqninkunawan huñunakurqa (Jn 10:22, 23; Hch 5:12). Qaway B11 kaq yachachikuyta.

• Salvasqa kanapaq yanapawaqninchik.

  Griego rimaypiqa nichkan “punta kaq uma” nispam. Chaywanqa rimachkan Jesusmantam, paymi Diosman sunqu runakunata huchamanta libraspan wiñay kawsayta chaskinankupaq yanapan (Hch 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2).

• Samana punchaw (sabado).

  Chayqa karqa judio runakunapa sapa semana yuyarinanku punchawmi, kunanqa riqsinkutaqmi sabbat nispapas. Hebreo rimaypiqa “samana” utaq “imapas ruwayta saqina” ninanmi. Judiokunapa tiemponpiqa qanchis kaq punchawmi chay punchawqa karqa, viernes inti siqaykuymantam sabado inti siqaykuykama karqa. Chay samana punchawpiqa manam llamkanankuchu karqa, Diospa wasinpi kaq sacerdotekunallam imam ruwanankuta hinalla ruwaqku. Samana punchawkunaqa karqataqmi watapi yuyarinanku wakin punchawkunapas, chaynam karqa qanchis kaq watapas hinaspa 50 kaq watapas. Samana watapiqa chakrapas watantinmi samaq, chay wataqa manam paganankupaq hikutasqañachu karqaku imapas debekuq Israel runakunaqa. Moisespa chaskisqan kamachikuykunaman hinaqa samanankupaq kamachikuyqa manam sasa kasukuychu karqa, sasa kasukunataqa ruwarurqaku religionpi punta apaqkunam, paykunam pisi-pisimanta achka kamachikuykunataraq yapaparurqaku, chaymi Jesuspa tiemponpiqa sasa kasukuyña rikurirurqa (Ex 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16).

•  Samaria.

  Chay llaqtaqa Israel runakunapi chunka ayllukunapa yaqa 200 wata capitalninmi karqa. Chaymantapas “Samaria” nispam riqsirqaku Israel runakunapi chunka ayllukunata. Chay llaqtaqa hatun muqupi hatarichisqam karqa. Jesuspa tiemponpiqa huk distritom karqa, chay distritoqa karqa Judeapa hanaynin lawpim chaynataq Galileapa uraynin lawpim. Jesusqa manam Samariapiqa anchachu Diosmantaqa willakurqa, wakinpim ichaqa chayninta rispan runakunata rimapayarqa. Samaria runakuna Diospa atiyninta chaskiruptinkum Pedro servichikurqa hanaq pacha Diospa gobiernonwan tupachisqa iskay kaq llaveta (1Re 16:24; Jn 4:7; Hch 8:14). Qaway B10 kaq yachachikuyta.

• Samaria runakuna.

  Qallariypiqa chaynatam nirqaku hanaynin lawpi yachaq Israel runakunapi chunka ayllukunata, 740 (J.t.ñ.) watapi Asiria runakuna Samariata munaychakuruptinmi ichaqa “Samaria runakuna” nispa suticharqaku Asiria runakunapa pusasqan huklaw nacionniyuq runakunatawanña. Jesuspa tiemponpi Samaria runakunaqa manañam kastankuman hinañachu nitaq pipa munaychakusqan llaqta kasqankuman hinañachu karqa. Chay tiempopiqa “Samaria runakuna” nispaqa nirqaku huk religionniyuq runakunatañam, chay runakunaqa yacharqaku Samaria llaqtapa hinaspa Sichem sutiyuq llaqtapa hichpanpim. Chay religionniyuq runakunapa wakin creenciankuqa manam judio runakunapa religionninwanqa chaynallachu karqa (Jn 8:48).

• Samarinapaq (selah).

  Chayqa musicapi utaq takipi servichikunanku palabram, chayqa rikurin Salmos hinaspa Habacuc qillqapim. Ichapas karqa takispa utaq tocaspa samarinapaq utaq takipas hinaspa musicapas samarinanpaq, chaynapi yuyaymananapaq utaq sumaqllaña uyarikusqanta musyachinapaq. Septuaginta bibliapiñataqmi nin diápsalma nispa, chayqa “musicapa tumpata samarisqan” ninanmi (Sl 3:4; Hab 3:3).

• Sanedrin.

  Chaynatam niqku Jerusalenpi judiokunapa hatun cortenpi kaq runakunata. Jesuspa tiemponpiqa 71 runakunam chay cortepiqa karqaku. Chay runakunamantam wakinqa karqa sacerdotekunapa kamachiqnin, paykunapa ayllunku, ñawpaqpi sacerdotekunapa kamachiqninku, autoridadkuna, sapa kastapi hinaspa ayllupi uma kaqkuna chaynataq escribakuna (Mr 15:1; Hch 5:34; 23:1, 6).

• Sansa apanakuna.

  Chayqa qurimanta, qullqimanta utaq broncemanta ruwasqam karqa. Chaytaqa servichikuqku Diospa carpanpi hinaspa Diospa wasinpi inciensota kañasqankupim, altarmanta sansata hurqunankupaqmi utaq candelabropi mecheropa mechanta hurqunankupaqmi (Ex 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4).

• Sapallan churi.

  Griego rimaypiqa nichkan “kastanmanta sapallan” kasqanmantam. Chay churiqa payllam taytanmanta hinaspa mamanmanta karqa, qaripas utaq warmipas kanmanmi karqa (Lu 7:12; Jn 1:18; 3:16).

• Sapaq warmin.

  Payqa karqa casarasqaña kaq qaripa sapaq casarasqan warminmi. Yaqa llapanpim sirvienta kaq warmi karqa (Ex 21:8; 2Sa 5:13; 1Re 11:3).

• Sapaqchasqa (chuya).

  Bibliapiqa rimachkan manam cuerponchikpi limpio kayllamantachu, rimantaqmi Diospa kamachisqanman hina yupaychanamanta utaq allinta kawsakunamantapas. Chaynapi kikinchikpas utaq ima ruwasqanchikpas mana pantayniyuq, mana qachachasqa hinaspa chuya kananpaq. Moisespa chaskisqan kamachikuykunapiqa rimachkan Diospaq chuya kanamantam (Le 10:10; Sl 51:7; Mt 8:2; Snt 1:27).

• Satanas.

  Hebreo rimaypiqa nichkan “contrapi churakuq” nispam. Qillqakusqan palabrapi chullallamanta rimaspanqa diablowan riqsisqa satanasmantam rimachkan, payqa Diospa punta enemigonmi (Job 1:6; Mt 4:10; Ap 12:9).

• Satrapa.

  Chayqa Babiloniapim hinaspa Persiapim karqa reypa churasqan provinciapi riqsisqa kamachiq (Esd 8:36; Da 6:1).

•  Sayachisqa kullu.

  Hebreo rimaypi ˈasheráh niq palabraqa kanmanmi 1) Asera sutiyuq mamachapa rantinpi churasqanku, chayqa Canaan runakunapa wawayuq kanankupaq mamachankum. 2) Kanmantaqmi karqa kikin mamachapa rikchayninpas. Chay sayachisqankupa partenmi kullu karqa, ichapas mana llaqllasqa qiru kanman karqa utaq sachapas kanman karqa (Dt 16:21; Jue 6:26; 1Re 15:13).

• Sea.

  Chayqa yaqa qanchis mati yaykuq tupum karqa. Puyñu hina bato nispa riqsisqanku tupu hinam karqa 7.33 litro yaykuq (2Re 7:1). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Sebat.

  Chaynatam Babiloniamanta kutimusqanku qipata 11 kaq killata suticharqaku, huknin calendarionkupiñataqmi karqa pichqa kaq killa. Chayqa karqa enero chawpi killamanta febrero chawpi killakamam (Zac 1:7). Qaway B15 kaq yachachikuyta.

• Sellana anillo.

  Chayqa imatapas sellanankupaqmi karqa dedonkupi churakuna utaq wallqakuspa apana. Chayqa kamachiqkunapa utaq yanapaqninkunapa churakunallanmi karqa (Ge 41:42). Qaway SELLO niq palabrata.

• Sello.

  Ñawpaq tiempopim ima qillqakunapas alli-allin wichqasqa utaq sellasqa karqa mitupi utaq cerapi marcanapaq hinaspa ñitinapaq kaqkunawan. Chaywanmi yachakuq imapas chiqap kasqanta, imapas pipa kasqanta hinaspa ima tantianakusqankuta. Ñawpa tiempopi sellokunaqa karqa rumimanta, elefantepa waqsanmanta hinaspa kullumantam. Chay sellokunaqa karqa marcanapaq tikranpa ruwasqa dibujoyuqkunam hinaspa letrayuqkunam. Bibliapi imapas sellasqa kasqanmanta rimaspanqa nichkan imapas chiqap kasqantam, pipapas kasqantam, pakasqa kasqantam utaq manaraq yachakusqantam (Ex 28:11; Ne 9:38; Ap 5:1; 9:4).

• Seminit.

  Chayqa musicapi servichikunanku palabram, ñawpaq rimaypiqa “pusaq kaq” ninanmi. Ichapas kanman raku ecopi pipapas takisqan utaq musicapi llampullata tocasqanku parte. Musicapi chay palabrata churaptinkuqa kanmanmi raku tonoyuq instrumento, musicayuq takipiñataqmi kanman musicapa raku tonopi uyarikusqan hinaspa takiqkunapa raku ecopi takisqanku (1Cr 15:21; Sl 6:Titl; 12:Titl).

• Señalkuna.

  Chayqa kanmanmi imapas utaq ima ruwaypas mana sapa kuti rikusqanchik utaq ruwasqanchik. Señalqa kay tiempopi utaq hamuq tiempopi imapas pasakunanpaqmi (Ge 9:12, 13; 2Re 20:9; Mt 24:3; Ap 1:1).

• Señorpa cenan.

  Chayqa karqa mana levadurayuq tantata mikuspa hinaspa vinota tomaspa Jesuspa wañukusqanta yuyarinapaq cenam, mana levadurayuq tantaqa tupachisqam kachkan Jesuspa cuerponwan, vinoñataqmi yawarninwan. Bibliam kamachin Jesuspa qatiqninkunaqa chay huñunakuyta ruwanankumanta. Señorpa cenantaqa sutichankutaqmi “señorta yuyarinapaq huñunakuy” nispapas (1Co 11:20, 23-26).

• Seol.

  Chayqa hebreo rimaypim kachkan, griego rimaypiñataqmi hades nichkan. Bibliapiqa “wañuqkunapa kasqan” niqwanmi ruwasqa kachkan, chaynapi pampakuna uchkuwan utaq sepulturawan mana pantanapaq (Ge 37:35; Sl 16:10; Hch 2:31). Qaway SEPULTURA niq palabrata.

• Sepulturapi mana qunqasqa kaqkuna.

  Chayqa runa wañuptin pampananku uchkum. Griego rimaypiqa mnēméion nichkanmi, chayqa “yuyarina” ninanmi. Chaymi nichwan wañukuq runaqa sepulturapi mana qunqasqa kasqanmanta (Jn 5:28, 29).

• Serafin.

  Paykunaqa Jehova Diospa trononpa muyuriqninpi kaq angelkunam. Hebreo rimaypi serafim niq palabraqa “rawrachkaq” ninanmi (Is 6:2, 6).

• Siclo.

  Chayqa balanza rumipa hinaspa qullqipa sutinmi karqa, chaypa llasayninqa 11.4 gramom karqa. Bibliapi “carpaypi tantiasqa llasayman hina” nisqanqa yaqachusmi imapas imam kaqta llasananmanta rimachkan utaq Diospa carpanpi churasqanku balanza rumipa hayka llasananpaq tantiasqankumanta. Siclo nisqanqa yaqachusmi karqa  kamachiqpa wasillanpi servichikunanku balanza rumipas, chayqa manam chaynallachu karqa llaqta runakunapa servichikusqanku balanza rumiwanqa, kanmantaqmi karqa kamachiqpa wasinpi churaylla-churasqanku balanza rumipas (Ex 30:13).

• Sion muqu.

  Chayqa murallayuq Jebus sutiyuq llaqtapa sutinmi, chaypim Jebus runakuna yacharqaku, chayqa Jerusalenpa urayninpim kachkan. Chay runakunata vencespanmi Davidqa wasinta chaypi ruwarqa, chaymi “Davidpa llaqtan” niq sutiwanña riqsisqa karqa (2Sa 5:7, 9). Chayman Diospa baulninta David aparuptinmi chay allpaqa Jehova Diospaq sapaqchasqa rikurirurqa. Qipakunamanqa “Sion” nispam Moria sutiyuq muqupa kasqantapas niqku, wakinpiñataqmi lliw Jerusalenta chaynata niqku. Griego rimaypi Diospa palabranpiñataqmi rikchanachispalla riman (Sl 2:6; 1Pe 2:6; Ap 14:1).

• Siria.

  Qaway ARAM niq palabrata.

• Sirte.

  Chayqa Africa lawpim Libia nacionpa qichwan lawpi kachkan. Sirte nispaqa nichkan lamar quchapa pallqan hina iskay hawaqpi qucharayaq yakutam, chay yakuqa manam uku-ukuchu karqa. Botewan riqkunaqa manchakurqakum chay quchaman chayayta munturayaq aqusapallaña kasqanrayku, chay munturayaq aquqa yakupa muyusqanwanmi kayman-chayman suchuq (Hch 27:17). Qaway B13 kaq yachachikuyta.

• Sivan.

  Chaynatam judio runakuna Babiloniamanta kutimusqanku qipata kimsa kaq killata suticharqaku, huknin calendarionkupiñataqmi karqa isqun kaq killa. Chay killaqa karqa mayo chawpi killamanta junio chawpi killakamam (Est 8:9). Qaway B15 kaq yachachikuyta.

• Sorteay.

  Chaytaqa imatapas tantianankupaqmi ruwarqaku kulluchakunata utaq rumichakunata servichikuspanku. Kulluchakunatam utaq rumichakunatam pachata pataraykuspa utaq imamanpas hinaykuspa taspirqaku, hinaspam hurqusqanku kulluchaman hina utaq rumichaman hina imatapas tantiaqku. Yaqa llapanpim Diosta mañakuspanku chaytaqa ruwarqaku. Sorteay palabraqa ñawpaq rimaykunapim “parten” utaq “tupaqnin” ninan (Pr 16:33; Is 57:6; Mt 27:35).

• Sumaq huerta.

  Punta sumaq huertaqa karqa Edenpi Jehova Diospa Adanpaqwan Evapaq ruwasqanmi. Qirupi warkusqa kaspanmi Jesusqa waqtanpi kaq mana allinkunallataña ruwaq runata nichkarqa hamuq punchawpi kay pachapi sumaq huerta kananmanta. Yaqachusmi chaymanta rimaq palabralla rikurin 2 Corintios 12:4 versiculopipas, Apocalipsis 2:7 versiculopim ichaqa hanaq pachapi Diospa sumaq huertanmanta rimachkan (Can 4:13; Lu 23:43).

• Sumaq willakuykuna.

  Griego rimaypi Diospa palabranpiqa “sumaq willakuykuna” nispanqa rimachkan Diosña runakunata kamachimunanmantam hinaspa Jesucristopi iñispa salvakuymantam (Lu 4:18, 43; Hch 5:42; Ap 14:6).

• Suqus.

  Bibliapiqa pukyukunapi wiñaq achka clase plantakunamantam rimachkan. Ichaqa yaqa llapanpim Arundo donax niq suqusmanta rimachkan (Job 8:11; Is 42:3; Mt 27:29; Ap 11:1). Qaway TUPUNA SUQUS niqta.

• Suytu rumi.

  Yaqa llapanpim rumi karqa, yaqachusmi Baal taytachapa utaq huk taytachakunapa qari kayninkuta chay suytu rumikunawan tupachiqku (Ex 23:24).

T

• Tabla rumikuna.

  Chayqa karqa Diospa qillqasqan iskay tabla rumikunam. Yaqa llapanpim rimachkan Moisesman Diospa qusqan iskay tabla rumikunapi qillqasqa chunka kamachikuykunamanta (Ex 31:18).

• Takiqkunata yachachiq.

  Salmos takikunapiqa yaqachusmi karqa musicata aswan sumaqta allicharuq runa, huñunasqa achka takiqkunata yanapaq runa, takiqkunata yachachiq runa, Leviy ayllumanta kaq takiqkunata yanapaq runa hinaspa actuaq runakunata yanapaq runa. Wakin bibliakunapiqa nintaqmi “musicata aswan allin tocaq runa” utaq “musica tocaqkunata yanapaq runa” nispapas (Sl 4:Titl; 5:Titl).

•  Talento.

  Chayqa karqa Hebreo runakunapa llapanmanta aswan achkata yaykuq tupunkum, chaymantapas chayqa karqa ancha valorniyuq qullqim. Huk talentoqa karqa 34.2 kilom. Grecia nacionniyuq runakunapañataqmi taksalla karqa, llasayninpas karqa 20.4 kilollam (1Cr 22:14; Mt 18:24).

• Tamuz.

  1) Chayqa karqa Jerusalenpi Diosta qipanchaq warmikunapa taytachankum, chay taytachapaqmi waqarqaku. Wakinmi ninku Tamuzqa kamachiq runa kasqanmanta, wañuruptinñataq yupaychananku taytachankuña kasqanmanta. Sumerio qillqakunapim “Dumuzi” nin, payqa wawayuq kanankupaq yanapaqnin Inanna sutiyuq mamachapa waynansi, chay mamachaqa Babiloniapi Istar sutiyuq mamacham karqa (Eze 8:14). 2) Tamuz nispataqmi judio runakuna Babiloniamanta kutimusqanku qipata tawa kaq killata riqsirqaku, huknin calendarionkupiñataqmi karqa chunka kaq killa. Chay killaqa karqa junio chawpi killamanta julio chawpi killakamam. Qaway B15 kaq yachachikuyta.

• Taqi (homer).

  Chayqa kawsaykunata tupunam karqa, chaynataq litronpi tupuna Coro nisqanku hinam karqa. Chay taqiqa utaq homerqa 220 litro yaykuqmi karqa, chayta yachanapaqqa bato nisqan tupupa hayka yaykusqanmi yanapawanchik (Le 27:16). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Tarsis.

  Qallariypiqa chay sutiwanmi riqsiqku ñawpaq Tarsis llaqtaman riq botekunata, chay Tarsis llaqtam kunanqa España nacionña. Yaqachusmi qipakunamanqa Tarsis sutiwan riqsiqku karullay-karukama chayaq hatun botekunata. Chayna botekunatam Salomonwan Jeosafatqa servichikurqaku ima negociopipas (1Re 9:26; 10:22; 22:48).

• Tartaro.

  Chaynataqa nichkan Noeypa tiemponpi mana kasukuq angelkunata pinqaypi kanankupaq Dios presochasqata hina kachisqanmantam. 2 Pedro 2:4 nisqanpi “huchallikuq angelkunata” “tartaro nisqanman” wischusqa kasqankumanta rimaspanqa manam uku pachapi “Tartaro” nispa runakunapa riqsisqanku carcelman wischusqa kasqankumantachu rimachkan, runakunapa nisqanman hinaqa chayqa dios kayta chayllaraq yachaqkunapaq tutayayllaña sitios. Bibliapi “Tartaro” nispaqa rimachkan hanaq pachapi kawsakusqankumanta hinaspa ima ruwayninkumantapas Dios hurquruptin angelkuna tutayaypi hina kasqankumantam, chaynaqa kanku Diospa kancharichkaq munayninmanta manaña imatapas yachasqankuraykum. Tutayaypi hina kasqankuqa qawachintaqmi kamachiqninku satanas diablowan kuska wiñaypaq chinkachisqa kanankuta. Chaynaqa, “Tartaro” nispanqa rimachkan mana kasukuq angelkuna llumpa-llumpay pinqaypi kasqankumantam. “Tartaro” nisqanqa manam chaynallachu Apocalipsis 20:1-3 nisqanpi uku-ukuman chinkaykuq uchkuwanqa.

• Tawna.

  Bibliapiqa achka hawaqpim kamachiqkunapa apasqanku tawnamanta rimachkan, chaywanmi kamachiq kasqanku sutilla karqa (Ge 49:10; Heb 1:8).

• Taytacha-mamacha.

  Chaytaqa imapas rikusqankumantam utaq umallankupi kaqmantam ruwaruqku, hinaspam chayta yupaychaqku. Chaykunata hatunchayqa, kuyayqa hinaspa yupaychayqa mana allinmi (Sl 115:4; Hch 17:16; 1Co 10:14).

• Tebet.

  Chaynatam judio runakuna Babiloniamanta kutimusqanku qipata chunka kaq killata suticharqaku, huknin calendarionkupiñataqmi karqa tawa kaq killa. Chay killaqa karqa diciembre chawpi killamanta enero chawpi killakamam. Yaqa llapanpim “chunka kaq killa” nispa nin (Est 2:16). Qaway B15 kaq yachachikuyta.

• Telar.

  Chayqa maderamanta ruwasqam karqa qaytuta puchkanapaq hinaspa telakunata awanapaq (Is 19:9).

• Terafim.

  Chayqa karqa wasillapi churananku taytachakunam, wakinpiqa hamuq punchawkunapi imakuna kananmanta yachanankupaqmi chay taytachakunata tapukuqku (Eze 21:21). Wakinqa runa rikchayniyuq hinaspa runa sayaymi karqa, wakinmi ichaqa  taksalla karqa (Ge 31:34; 1Sa 19:13, 16). Ñawpaq tiempopi kaqta Mesopotamia llaqtapi imakunatapas tarisqankuman hinaqa Terafim taytachakuna hatalliqsi ayllunmanta herenciata chaskikuq, ichapas chayrayku Raquelqa taytanpa Terafim taytachanta apakurqa. Israel runakunaqa manachusmi chaypaqqa servichikurqakuchu, chaywanpas juezkunapa hinaspa kamachiqkunapa tiemponpiqa taytachankum chay Terafim nisqankuqa karqa. Chayraykum kamachiq Josiaspas taytacha-mamachakunata ñutupaspan Terafim taytachakunatapas ñutuparqa (Jue 17:5; 2Re 23:24; Os 3:4).

• Tisri.

  Qaway ETANIM niq palabrata hinaspa B15 kaq yachachikuyta.

• Titulo.

  Chayqa Salmos takikunapa qallariyllanpi kaq willakuykunam, chaypim willakuchkan pi qillqasqanmanta hinaspa imapaq qillqasqa kasqanmanta. Chay willakuykunam kachkan Salmos 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92 hinaspa 102 capitulokunapi.

• Tukupay punchawkuna.

  Chayqa bibliapi ima willakuypas cumplikuspan pasaypaqtaña tukunan tiempom (Eze 38:16; Da 10:14; Hch 2:17). Ima willakuy kasqanman hinam chay tukupay tiempoqa kanman iskay-kimsa watapas utaq achka watapas. Ichaqa yaqa llapanpim “tukupay punchawkuna” nispaqa rimachkan kunan tiempopi tukuy mana allinkunapa pasaypaqtaña tukunanmanta, chayqa kachkan Jesucristopa chayaramuspa kaypi kasqan kunan tiempopim (2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pe 3:3).

• Tupuna suqus.

  Chayqa suqta kuchus sayay suqusmi karqa. Chay kuchuspa sayayninqa karqa 2.67 metrom, hatun kuchuspa sayayninñataqmi karqa 3.11 metro (Eze 40:3, 5; Ap 11:1). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Tutura (papiro).

  Chayqa yakullapi wiñaq tuturam. Chaywanmi ruwaqku canastata, chayman rikchakuqta hinaspa botekunata. Chaywanqa ruwaqkutaqmi papelta hina qillqanankupaqpas, chaypim ñawpaqkunataqa qillqarqaku (Ex 2:3).

U

• Uchkuyuq tabla (cepo).

  Chayqa karqa presokunata castiganapaq tablamanta ruwasqam. Wakin presokunapa chakintam chay tablapa uchkunman churaqku, wakinpatañataqmi makinta, chakinta hinaspa kunkanta (Jer 20:2; Hch 16:24).

• Uchuy cajachakuna.

  Chay uchuy cajachakunapim judio qarikuna churaqku Moisespa chaskisqan kamachikuykunamanta tawata, hinaspam urkunkupi chaynataq ichuq brazonkupi churaqku (Dt 6:4-9). Jesusqa religionkunapi punta apaqkunatam qaqcharqa chay cajachakunata hatunyarachisqankurayku, chay cajachakunataqa mana allinmanta harkachikunankupaqmi servichikuqku (Mt 23:5).

• Uku-uku uchku.

  Griego rimaypiqa ábyssos ninmi, chayqa “uku-uku” utaq “mana tukuq” ninanmi. Griego rimaypi Diospa palabranpiñataqmi riman pipas carcelpi hina kasqanmanta utaq pipas imayna kasqanmanta. Wakinpiqa pampakuna uchkumantam riman, wakinpiñataqmi hukkunamanta (Lu 8:31; Ro 10:7; Ap 20:3).

• Uma wankuna.

  Chayqa karqa umankuta wankunankupaq tela chaynataq alaqa hina kananpaq churakusqanku telam. Sacerdotekunapa kamachiqninqa churakuq linomanta ruwasqa telatam, urkun lawpim karqa azul qaytuwan watasqa qurimanta llipipipiq llaspalla suytu tablacha. Reyqa uma wankunanpa hawanmanmi coronata churakuq. Jobñataqmi allin ruwaq kasqanta uma wankunawan tupachirqa (Ex 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26).

• Urim hinaspa Tumim.

  Chayqa Diospa ima munaynin kasqanta yachananpaq sacerdotekunata kamachiqpa servichikunanmi karqa. Chaypaqqa sorteaq runakuna hinam ruwaqku. Diospa carpanman yaykuspanmi sacerdotekunata kamachiqqa pecheranpi chaykunataqa apaq. Babilonia runakuna Jerusalenman chayamusqanku tiempokamachusmi chaytaqa servichikurqaku (Ex 28:30; Ne 7:65).

• Urmay.

  Chaywanqa yaqa llapanpim rikchanachispa rimachkan, ima niy munasqanqa  imamanta biblia willakusqanman hinam ruwasqa kachkan. Kanmanmi huchallikuy, piñakuruspa Diosmanta karunchakuy utaq imatapas mana sumaqta yachaspa chaqwata rikurichiy. Chaymantapas kanmanmi imapas utaq pipas runata huchallichisqan utaq Diospi hinaspa Jesuspi manaña iñinanpaq imatapas ruway, kanmantaqmi Diosmanta utaq akllasqan runakunamanta iskayrayananpaq imata ruwaypas (Sl 119:165; Mt 18:6-8; 26:31; Jn 6:61; 2Co 6:3; Snt 3:2).

• Uvas saruna pozo.

  Chayqa caliza sutiyuq rumimanta ruwasqa iskay uchkukunam karqa, hukninmi hanayninpi karqa, hukninñataq urayninpi. Chaypiqa karqam hanayninpi uchkumanta urayninpi uchkuman yaykuq uchuy yarqachapas. Hanayninpi kaq uchkupim uvasta utaq aceitunasta saruqku, hinaptinmi urayninpi kaq uchkuman yakun chumakuq. Bibliaqa chay sarunanku uchkutam tupachin Diospa piñakuynin punchawwanpas (Is 5:2; Ap 19:15).

V

• Vaso (log).

  Chayqa aceiteta utaq chayman rikchakuqta imatapas tupunapaq uchuychalla tupum. Judio runakunapa Talmud nisqanku qillqankuman hinaqa karqa 0.083 hin nisqanku tupum. Chaywanmi yachanchik huk log nisqan tupuqa 0.31 litro kasqanta (Le 14:10). Qaway B14 kaq yachachikuyta.

• Vino ofrenda.

  Chay vino ofrendataqa yaqa llapan ofrendakunata qusqankupim altarpi talliqku. Chaytam Pablo tupachirqa iñiqmasinkunata yanapananpaq tukuy ima ruwasqanwan (Nu 15:5, 7; Flp 2:17).

W

• Wanakuy.

  Bibliapa nisqanman hinaqa wanakuyqa runapa imayna piensasqanta hinaspa ñawpa tiempopi imayna kawsasqanta manaña ruwasqanmi, chaymantapas tukuy mana allin ruwasqanmanta utaq imam ruwananta mana ruwasqanmanta pesakusqanmi. Sunqumanta wanakuspaqa manañam yapamantaqa ruwanachu (Mt 3:8; Hch 3:19; 2Pe 3:9).

• Wankukuq qillqa.

  Wankukuq qillqaqa animalkunapa qaranmanta utaq tutura kaqlla papiro sutiyuq plantamanta ruwasqam karqa. Huklawllanpim qillqasqa karqa, hinaspapas yaqa llapanpim llañu kaspiman wankusqa karqa. Diospa palabranta qillqasqankuqa utaq copiasqankuqa wankukuq qillqakunapim karqa, bibliata qillqasqanku tiempopiqa wakin librokunawanpas chaynatam ruwarqaku (Jer 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Ti 4:13).

• Wankusqa qillqa.

  Chayqa karqa ovejapa, cabrapa utaq malta toropa qaranmi, chay qarapim qillqaqku. Tuturamanta aswan allinta durasqanraykum chaypi bibliata qillqarqaku. Yaqapaschá Timoteota Pablopa mañasqan wankusqa qillqakunaqa kanman karqa hebreo rimaypi Diospa palabran qillqakuna. Kachi quchapi tarisqanku wankukuq qillqakunapas wakinqa qaramantam karqa (2Ti 4:13).

• Wañukuqpa warminwan casarakuy.

  Ninkutaqmi “cuñadowan casarakuy” nispapas. Chayqa ñawpaq tiempokunapi costumbrem karqa, qarim mana churiyuq wañukuq wawqinpa warminwan casarakuq, chaynapi wawqinpa miraynin mana chinkarunanpaq. Chaymantañam Moisespa chaskisqan kamachikuykunapipas chay kamachikuy rikurirqa (Ge 38:8; Dt 25:5).

• Waqra.

  Animalkunapa waqrantam servichikuqku vasota hina, aceiteta churanankupaq, tinta nisqankuta churanankupaq, pintapakunanku kaqkunata churanankupaq, cornetata ruwanankupaq utaq chayman rikchakuq kaqkunata ruwanankupaq (1Sa 16:1, 13; 1Re 1:39). Waqra nispanqa rimanmanmi imapas kallpasapa kaqmanta, guerrapi ganaruqkunamanta utaq salvaqkunamanta (Dt 33:17; Miq 4:13; Zac 1:19).

• Waraka.

  Chayqa karqa animalpa qaranmantam utaq animalpa ankunkunamanta simpasqam, simpaqkutaqmi tuturamantapas chaynataq pelomantapas. Chaypiqa warakanankupaqmi chawpipi rumita churaqku. Huknin puntantam makinkuman wataqku, huknin  puntantañataqmi dedonkuwan hapiqku warakaspa chaylla kacharinankupaq. Ñawpaqtaqa yaqa llapanpim warakaqkunaqa peleaq runakuna karqaku (Jue 20:16; 1Sa 17:50).

• Wayqu, pampa.

  Chayqa karqa mana yakupa kasqan pampam utaq wayqum, para tiempopim ichaqa yakuyuq karqa. Chaymantapas “wayqu” nispam kikin mayutapas niqku. Wakin wayqukunaqa yakuyuqmi karqa pukyuyuq kasqanrayku. Bibliapiqa “pampa” nintaqmi (Ge 26:19; Nu 34:5; Dt 8:7; 1Re 18:5; Job 6:15).

• Wichayman rispa takisqanku.

  Chayqa Salmos 120 capitulomanta 134 capitulokama takikunapa titulonmi. Runakuna hukta-hukta niptinkupas, achka runakunam ninku chay 15 Salmos takikunataqa Israel runakuna Jerusalenman rispa takisqankumanta, Jerusalenmanqa riqku watapi kimsa kutita rinanku hatun huñunakuykunamanmi. Jerusalenqa karqa Judapa hanaynin urqukunapa kasqanpim.

Y

• Yachaywan rimaykuna.

  Chayqa karqa ancha yachaywan rimasqa palabrakuna utaq willakuykunam, pisi rimayllapim imamantapas yachachin utaq imapas chiqap kasqanmanta nin. Bibliapi yachaywan rimasqa palabrakunaqa sasa entiendenam kanman. Chay yachaywan rimasqa palabrakunaqa riqsisqa palabrakunawanmi imam kaqta nin utaq wakinpiqa rikchanachiykunawanpas. Wakin rimaykunaqa riqsisqam rikurirurqa runakunata pinqayman churasqanrayku (Ec 12:9; 2Pe 2:22).

• Yanapaq.

  Bibliapiqa piñanasqa kaqkunata allinyanakunankupaq yanapaqmantam rimachkan. Chaymi Israel runakuna Jehova Dioswan contrato ruwasqankupiqa Moises yanapaqninku karqa, Diospa musuq contrato ruwasqanpiñataqmi Jesus yanapaqninku karqa (Gal 3:19; 1Ti 2:5).

• Yugu.

  Chayqa runakunapa hombronman churananku qirum karqa, kaylaw-waklawninpiñataqmi apananpaq imakunatapas warkuqku. Chay yuguqa animalkunapaqpas karqam, yaqa llapanpim torokunaman utaq vacakunaman churaqku. Chay yuguta wataykuptinkum yapuqku utaq carretakunata aysaqku. Runakunapiñataqmi sirviente runakunalla chaytaqa apaqku, chaymi “yugu” niq rimayqa tuparqa sirviente runakunawan utaq pipapas runanña kaywan, tuparqataqmi ñakarichisqa kaywanpas. Bibliapi “yuguykichikta pakichkaq hina” nisqanqa manaña sirviente kaymi hinaspa manaña ñakarichisqa kaymi (Le 26:13; Mt 11:29, 30).

• Yupaychana sitio.

  Chayqa yupaychanapaq sapaqchasqa sitiom. Ichaqa yaqa llapanpim rimachkan Diospa carpanmanta utaq Jerusalenpi Diospa wasinmanta, chaynatataqmi nin Diospa kanan hanaq pachatapas (Ex 25:8, 9; 2Re 10:25; 1Cr 28:10; Ap 11:19).

• Yupaychananku muqukuna.

  Chayqa yaqa llapanpim muqukuna karqa utaq ruwasqa patakuna karqa. Wakinpi Jehova Diosta yupaychanankupaq chayta ruwaptinkupas yaqa llapanpim chaytaqa ruwarqaku taytacha-mamachakunata yupaychanankupaq (Nu 33:52; 1Re 3:2; Jer 19:5).

Z

• Zeus.

  Chayqa karqa Griego runakunapa llapan taytachankunamanta aswan yupaychananku taytacham. Listra llaqtapim Bernabeyta Zeus taytachawan pantakururqaku. Chay Listra llaqtapitaqmi tarirurqaku “Zeuspa sacerdotenkuna” hinaspa “inti taytacha Zeus” nispa qillqasqankutapas. Pablopa risqan botepa puntanpipas karqam “Zeuspa churinkuna” niq, chay churinkunapa sutinmi Castor hinaspa Polux, paykunaqa gemelokunam karqaku (Hch 14:12; 28:11).

• Ziv.

  Kayqa judiokunapa iskay kaq killankupa punta sutinmi, huknin calendarionkupiñataqmi karqa pusaq kaq killa. Chayqa karqa abril chawpi killamanta mayo chawpi killakamam. Judio runakunapa Talmud nisqanku qillqankupim hinaspa Babiloniaman apasqa kasqankumanta qipaman huk qillqakunapim iyar nin (1Re 6:37). Qaway B15 kaq yachachikuyta.