A B C Ç D E Ə F G H X İ K Q L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z

A

• Adar

  Babil sürgünündən sonra yəhudi dini təqvimində on ikinci ayın, dünyəvi təqvimdə altıncı ayın adı. Fevralın ortasından martın ortasına qədər davam edirdi (Əs 3:7). B15 əlavəsinə bax.

• Ağanın şam yeməyi

  Məsihin bədəninin və qanının rəmzi olan mayasız çörək və şərabdan ibarət süfrə; İsa Məsihin ölümünün xatirə mərasimi (1Kr 11:20, 23—26).

• Axayya

  İncildə adı çəkilən coğrafi məkan. Yunanıstanın cənubunda Roma əyaləti olub. Paytaxtı Korinf şəhəri idi. Axayya əyalətinə bütün Peloponnes yarımadası və Yunanıstanın materik ərazisinin mərkəzi hissəsi daxil idi (Hv 18:12). B13 əlavəsinə bax.

• Axırzaman

  Peyğəmbərliklərdə işlənən bu söz və buna oxşar ifadələr (məs. «zamanın sonu») tarix hadisələrinin öz kulminasiyasına çatdığı vaxtı bildirir (Hz 38:16; Dn 10:14; Hv 2:17). Peyğəmbərlikdən asılı olaraq, bu məfhum ya bir neçə ili, ya da daha uzun sürən dövrü əhatə edə bilər. Axırzaman ifadəsi başlıca olaraq Məsihin gözəgörünməz hüzuru dövrünə təsadüf edən hazırkı dünya düzəninin yekununa aid edilir (2Tm 3:1; Yq 5:3; 2Bt 3:3).

• Alabaster qabı

  Misirin Alabastron şəhəri yaxınlığında çıxarılan daşdan düzəldilən kiçik ətir qabı. İçində bahalı ətir saxlanılırdı. Qabın boğazı, adətən, nazik olurdu və ətirin axıb tökülməməsi üçün ağzı möhkəm tıxanırdı. Sonradan qabın düzəldildiyi daşın özü də alabaster adlandırıldı (Mt 26:7, haşiyədə).

• Alamut

  «Qızlar» mənasını verən bu musiqi termininin cavan qızların soprano səsi ilə əlaqədar olduğu güman edilir. Bu termin musiqi parçasının və yaxud akkompanementin yüksək registrdə ifası üçün göstəriş idi (1Sm 15:20; Zb 46, müqəddimədə).

• Alfa və omeqa

  Yunan əlifbasında birinci və sonuncu hərfin adı. Bu adlar Vəhy kitabında üç dəfə Allahın sifəti kimi qoşa işlənir və bu kontekstlərdə «birinci və axırıncı», «əvvəl və axır» mənasını daşıyır (Vh 1:8; 21:6; 22:13).

• Allahın Oğlu

  Bu ifadə məcazi mənada işlənir; hər şeyin Xaliqi Uca Allahın arvadı və ya qadından doğulan övladı ola bilməz. Əsas etibarilə İsa Məsihə şamil edilən bu məcaz onun Allahın xüsusiyyətlərinə oxşar xüsusiyyətlərlə yaradıldığını və Allaha çox yaxın olduğunu vurğulamaq üçün işlənir. Bu ifadənin mələklər və ilk insan Adəmlə  əlaqədar işlənməsi də həmin səbəblərdən irəli gəlir (Əy 1:6; Lk 3:38). Göydə İsa Məsihlə həmvaris olmaq üçün Allah-Taalanın seçdiyi adamlara «Allahın oğulları» deyilir (Rm 8:14—17). Qədim İsraildə hakimlər Allahın hakimiyyətini təmsil etdikləri üçün məcazi mənada «Haqq-Taalanın oğulları» adlanırdı (Zb 82:6).

• Allahın Padşahlığı

  Allahın ali hakimiyyətini təmsil edən hökumət. Bu hökumətin başına Allah-Taala İsa Məsihi təyin edib (Mt 12:28; Lk 4:43; 1Kr 15:50).

• Amin

  Mənası «qoy belə olsun», «mütləq» deməkdir. İbranicə «sadiq, etibarlı olmaq» mənasını daşıyan aman sözündən əmələ gəlir. «Amin» sözü vədi, duanı və ya fikri təsdiqləmək üçün deyilirdi. Vəhy kitabında həmçinin İsa Məsihə verilən adlardan biri kimi işlənir (Qn 27:26; 1Sm 16:36; Vh 3:14).

• Aram; Aramilər

  Sam oğlu Aramın törəmələri. Yaşadıqları ərazilər qərbdə Livan dağlarına, şərqdə İkiçayarasına, şimalda Tavr dağlarına, cənubda Dəməşqə və ondan da cənuba uzanırdı. Bu əraziyə ibranicə Aram deyilirdi. Sonradan ərazi Suriya, sakinləri isə suriyalılar adlanmağa başladı (Yr 25:20; Qn 26:5; Hş 12:12).

• Arami dili

  İbrani dilinə qohum dil sayılan və eyni əlifbası olan sami dili. Aramilərin dili kimi meydana çıxmış, sonradan Aşşur və Babil imperiyalarında beynəlxalq dil və ticarət dili kimi istifadə olunmuşdur. Həmçinin Fars imperiyasında rəsmi inzibati dil sayılırdı (Üz 4:7). Müqəddəs Kitabda (bundan sonra MK) Üzeyir, Ərəmya, Dənyal kitablarının müəyyən hissələri arami dilində yazılmışdır (Üz 4:8—6:18; 7:12—26; Ər 10:11; Dn 2:4b—7:28).

• Arğac

  Bax: ƏRİŞ.

• Armageddon

  İbr. Har Megiddon. Mənası: «Megiddo dağı». Bu söz «Qadir Allahın böyük günündə olacaq müharibəyə» aid işlənir. Həmin müharibədə «yer üzünün padşahları» Yehova Allahla vuruşmaq üçün toplaşırlar (Vh 16:14, 16; 19:11—21). Bax: BÖYÜK MÜSİBƏT.

• Aselgeya

  Bax: AZĞINLIQ.

• Asiya

  İncildə Roma əyalətinin adı. Bu əyalətə indiki Türkiyənin qərb hissəsi, həmçinin Samos, Patmos və digər sahil adaları daxil idi. Paytaxtı Efes şəhəri idi (Hv 20:16; Vh 1:4). B13 əlavəsinə bax.

• Aşera bütü

  İbranicə aşera sözü həm kənanilərin məhsuldarlıq ilahəsi Aşeranın rəmzi olan müqəddəs sütuna, həm də Aşera ilahəsinin təsvirinə aid edilə bilər. Aşera bütü adətən dikinə qoyulurdu. Ən azından bir hissəsi ağacdan olurdu. Bu bütlər yonulmamış sütun, hətta ağac da ola bilərdi (Qn 16:21; Hk 6:26; 1Pd 15:13).

• Av

  Babil sürgünündən sonra yəhudi dini təqvimində beşinci ayın, dünyəvi təqvimdə on birinci ayın adı. İyulun ortasından avqustun  ortasına qədər davam edirdi. MK-da bu ada rast gəlinmir, «beşinci ay» kimi verilir (Sy 33:38; Üz 7:9). B15 əlavəsinə bax.

• Azad; azad edilmiş

  Roma imperiyasında azad doğulub bütün vətəndaş hüquqlarına malik adama «azad», azadlıq verilmiş qullara isə «azad edilmiş» deyilirdi. Rəsmi surətdə azad edilmiş adama Roma vətəndaşlığı verilirdi, lakin belələrinin siyasi vəzifə tutmaq hüququ yox idi. Köləlikdən qeyri-rəsmi şəkildə azad edilmiş adam tam vətəndaşlıq hüququna malik olmurdu (1Kr 7:22).

• Azadlıq ili

  İsraillilərin vəd olunmuş diyara gəldiyi vaxtdan etibarən hər əllinci il. Azadlıq ili ərzində torpaq dincə qoyulur, yəhudi qullar azad edilirdi. Satılmış irsi torpaqlar həmin il geri qaytarılırdı. Azadlıq ili bir növ il boyu davam edən bayram idi; İsrail xalqı Allahın onları təşkil etdiyi əvvəlki vəziyyətə qayıdırdı (Lv 25:10).

• Azazel

  İbranicədən təxmini mənası «yox olan təkə». Kəffarə günündə azazel üçün ayrılmış təkə səhraya buraxılırdı, rəmzi mənada xalqın ötən ildə etdiyi günahları özü ilə aparırdı (Lv 16:8, 10).

• Azğınlıq

  Yun. aselgeya. Allahın qanununu ciddi şəkildə, utanmazcasına, arsızlıqla pozan hərəkətlər. Rəhbərliyə, qanun və qaydalara hörmətsizlik, həqarət. Kiçik xətalara aid deyil (Qt 5:19; 2Bt 2:7).

B

• Baal

  Kənan allahı. Göyün sahibi, yağış və məhsuldarlıq allahı hesab edilirdi. «Baal» sözü həm də yerli, kiçik ilahlara aid işlənirdi. İbranicə «sahib», «ağa» mənasını verir (1Pd 18:21; Rm 11:4).

• Baş kahin

  Tövrat Qanununa görə, xalqı Allahın hüzurunda təmsil edən və digər kahinlərə başçılıq edən adam. Həmçinin «böyük kahin» adlanır (2Sm 26:20; Üz 7:5). İldə bir dəfə Kəffarə günündə Müqəddəs çadırın və sonradan məbədin iç otağı olan Ən müqəddəs yerə girirdi. Bu ixtiyar yalnız ona məxsus idi. «Baş kahin» titulu həmçinin İsa Məsihə aid edilir (Lv 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; İb 4:14).

• Baş mələk

  İfadənin özü, həmçinin MK-da həmişə tək halda işlənməsi göstərir ki, yalnız bir baş mələk var. Bu baş mələyin adı Mikayıldır (Dn 12:1; Yd 9; Vh 12:7).

• Başaq etmək

  Biçinçilərin bilərəkdən və yaxud təsadüfən saxladığı məhsulu yığmaq. Musa peyğəmbərin Qanununa əsasən, xalq biçin vaxtı tarlaların qıraqlarını axıra kimi biçməməli, zeytun və üzümün hamısını dərməməli idi. Həmin Qanun kasıblara, məzlumlara, qəriblərə, yetimlərə və dullara biçindən qalmış məhsuldan yığmaq ixtiyarı verirdi (Rt 2:7).

• Bat

  Maye ölçüsü. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış və üstündə bu ad olan qab fraqmentlərinə əsasən,  bat təxminən 22 litrə bərabərdir. MK-dakı digər çəki vahidləri batın əsasında hesablanır (1Pd 7:38; Hz 45:14). B14 əlavəsinə bax.

• Beelzebub

  Bu ad Şeytana, yəni cinlərin hökmdarına aid edilir. Güman ki, Baal-Zəbubun, filiştlilərin Ekronda sitayiş etdikləri Baal allahın adının digər formasıdır. (2Pd 1:3; Mt 12:24).

• Bəni-adəm

  Bax: İNSAN OĞLU.

• Bəni-Hinnom vadisi

  Bax: HİNNOM VADİSİ.

• Biçin bayramı; Həftələr bayramı

  Bax: ƏLLİNCİ GÜN BAYRAMI.

• Böyük kahin

  Tövratda «baş kahin» titulunun alternativ adı. İncildə «böyük kahinlər» ifadəsi, görünür, kahinlər arasında yüksək mövqe tutanlara aid edilir. Ehtimal ki, onların sırasına kahinlik vəzifəsindən azad edilmiş kahinlər və 24 kahin bölüyünün başçıları daxildir (2Sm 26:20; Üz 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31).

• Böyük müsibət

  Müsibət kimi tərcümə olunmuş yunan sözü sıxıntılı, ağır vəziyyət ucbatından yaşanan əzab-əziyyət mənasını verir. İsa Məsih Yerusəlimin və bütün bəşəriyyətin başına gələcək misli görünməmiş müsibətdən xəbər vermişdi. Bu hadisə onun gələcəkdə «calal içində» gəlişi ilə əlaqədardır (Mt 24:21, 29—31). Həvari Bulus yazmışdır ki, böyük müsibət «Allahı tanımayanlara və Ağamız İsa haqqındakı müjdəyə itaət etməyənlərə» qarşı Allah-Taalanın götürdüyü ölçüdür. Vəhy kitabının 19-cu fəslində İsa Məsih «vəhşi heyvana və dünya padşahları ilə qoşunlarına» qarşı vuruşmaq üçün çıxan səmavi orduların başçısı kimi təsvir olunur (2Sk 1:6—8; Vh 19:11—21). «Böyük izdiham» kimi təsvir olunan çoxlu sayda insan böyük müsibətdən sağ çıxacaq (Vh 7:9, 14). Bax: ARMAGEDDON.

• Buxur

  Ətirli qatran və balzamlardan ibarət qarışıq. Tədricən yanaraq xoş qoxu yayır. Hüzur çadırında və məbəddə xüsusi dördtərkibli buxurdan istifadə edilirdi. Hər gün səhər və axşam Müqəddəs yerdəki buxur qurbangahında, Kəffarə günündə isə Ən müqəddəs yerdə yandırılırdı. Buxur Allahın sadiq bəndələrinin məqbul dualarını simvolizə edirdi. Məsihilərdən istifadəsi tələb olunmur (Çx 30:34, 35; Lv 16:13; Vh 5:8).

• Bul

  Yəhudi dini təqvimində səkkizinci ayın, dünyəvi təqvimdə ikinci ayın adı. Məhsul mənasını verən sözdən yaranıb. Oktyabrın ortasından noyabrın ortasına qədər davam edirdi (1Pd 6:38). B15 əlavəsinə bax.

• Buynuz

  Heyvan buynuzlarından içki, yağ, mürəkkəb, ənlik-kirşan qabı, eləcə də musiqi və hərbi siqnal aləti kimi istifadə olunurdu (1İş 16:1, 13; 1Pd 1:39; Hz 9:2). Buynuz sözü həm də güc-qüvvət, fəth, zəfər mənasını verən məcaz olaraq geniş şəkildə işlənir (Qn 33:17; Mi 4:13; Zk 1:19).

 C

• Cənnət

  Füsunkar bağ. Cənnət bağı olan Ədəni ilk insan cütlüyü üçün Yehova Allah Özü yaratmışdı. İsa Məsihin yanında işgəncə dirəyindən asılmış cinayətkara dediyi sözlərdən aydın olur ki, yer üzü cənnət olacaq. Görünür, 2 Korinflilərə 12:4 ayəsində adı çəkilən cənnət sözü məcazi məna daşıyır. Vəhy 2:7 ayəsində isə söhbət göydəki cənnətdən gedir (Nğ 4:13; Lk 23:43).

• Cindarlıq

  Bu inanca görə, insan öləndən sonra ruhu yaşayır və dirilərlə rabitə yaradır, xüsusilə də onların təsirinə həssas olan adam vasitəsilə. Cindarlıq kimi tərcümə olunan yunan sözü farmakia narkotik qəbul etmək mənasını daşıyır. Belə ki, qədimdə fala baxmaq üçün ruhlara müraciət edəndə narkotikdən istifadə edirdilər (Qt 5:20; Vh 21:8).

• Cinlər

  MK-a görə, fövqəlbəşər gücə malik, gözəgörünməz şər ruhani varlıqlar. Onlara Yaradılış 6:2 ayəsində «Allah oğulları», Yəhuda 6 ayəsində «mələk» deyilməsindən görünür ki, yarananda şər təbiətli olmayıblar. Bu mələklər Nuh peyğəmbərin dövründə Yehova Allahın itaətindən çıxıb Şeytana qoşuldular və beləcə, Allahın düşməninə çevrildilər (Qn 32:17; Lk 8:30; Hv 16:16; Yq 2:19).

• Cüzam

  Ağır dəri xəstəliyi. MK-da işlənən bu söz müasir dövrdə məlum olan cüzamla məhdudlaşmır; o, evə və paltara da düşə bilərdi (Lv 14:54; Lk 5:12).

Ç

• Çardaqlar bayramı

  Digər adı: Məhsul yığımı bayramı. Məhsul mövsümünün sonunda, etanim ayının 15-dən 21-dək keçirilirdi. İsrail xalqı üçün Yehova Allahın verdiyi ruzi-bərəkətə görə şənlik və şükran vaxtı idi. Bayram günlərində camaat çardaqlarda yaşayırdı ki, bu da onlara Misirdən çıxdıqları vaxtı xatırladırdı. Digər iki bayramda olduğu kimi, bu bayramı da qeyd etmək üçün bütün kişilərdən Yerusəlimə getmək tələb olunurdu (Lv 23:34; Üz 3:4).

• Çoban

  Qoyun-keçi sürüsünü otaran, güdən adam. Müqəddəs Yazılarda çoban sözü həm də məcazi mənada işlənir. Yehova Allahın öz bəndələrinə göstərdiyi qayğını ifadə etmək üçün çoban təşbehindən istifadə olunur. İsa Məsih çəkdiyi bir məsəldə özünü «yaxşı çoban» adlandırmışdı. Çoban sözü həmçinin israillilərin hakimlərinə və rəhbərlərinə aid də işlədilir. Onların sırasında yaxşıları və pisləri olurdu (Zb 23:1, 2; Ər 2:8, 3:15; Yh 10:11).

• Çul

  Qaba parça. Adətən qara rəngli keçinin qılından toxunurdu. Ondan taxıl daşımaq üçün kisə və ya çanta hazırlanırdı. Yas tutan adam çula bürünürdü (Yr 37:34; Lk 10:13).

D

• Daqon

  Filiştlilərin allahı. Bu sözün mənşəyi bilinmir, bəzi alimlər onu  ibranicə daq («balıq») sözü ilə əlaqələndirirlər (Hk 16:23; 1İş 5:4).

• Damarlı əqiq

  Yarımqiymətli, müxtəlif rənglərə, ağ, qara, qəhvəyi, qırmızı, boz, yaşıl rənglərə çalan laylardan ibarət daş. Əqiq daşının sərt növü, yaxud xalsedonun zolaqlı növüdür. Baş kahinin paltarı üçün işlənirdi (Çx 28:9, 12; 1Sm 29:2; Əy 28:16).

• Darik

  Fars qızıl sikkəsi. Çəkisi 8,4 q (1Sm 29:7). B14 əlavəsinə bax.

• Davud oğlu

  Adətən İsa Məsihə aid işlənən bu ləqəb göstərir ki, Davud soyundan olan Padşahlıq əhdinin Varisi məhz odur (Mt 12:23; 21:9).

• Davud şəhəri

  Davud padşah tərəfindən fəth olunduqdan sonra Yəbus şəhərinə verilən ad. Həmçinin Sion da adlanır. Davud padşahın öz iqamətgahı etdiyi bu şəhər Yerusəlimin cənub-şərqində yerləşirdi və onun ən qədim hissəsi idi (2İş 5:7; 1Sm 11:4, 5).

• Dekapol

  Ellin (yunan) şəhərlər toplusu. İlk olaraq on şəhərdən ibərət idi (yun. deka — «on» və polis — «şəhər»). Cəlilə dənizinin və İordan çayının şərqindəki əraziyə də Dekapol deyilirdi. Həmin on şəhərdən çoxu bu ərazidə yerləşirdi. Bu şəhərlər ellin mədəniyyəti və ticarətinin mərkəzi sayılırdı. İsa Məsih xidməti zamanı Dekapol bölgəsindən keçib, lakin bu şəhərlərdən hansınasa girməsi barədə məlumat yoxdur (Mt 4:25; Mr 5:20). A7 və B10 əlavələrinə bax.

• Dəyirman daşı

  Taxıl üyütmək üçün girdə daşın üstünə qoyulan eyni formalı daş. Altdakı daşın ortasına yerləşdirilən payacıq üstdəki daş üçün daban rolunu oynayırdı. MK yazılan dövrlərdə əksər evlərdə qadınlar əldəyirmanından istifadə edirdi. Ailənin gündəlik çörəyi əldəyirmanından asılı olduğundan Musa peyğəmbərin Qanununda əldəyirmanını başqasının əlindən almaq, yaxud üst daşını girov götürmək qadağan edilmişdi. Oxşar quruluşlu böyük dəyirmanları heyvanlar fırladırdı (Qn 24:6; Mr 9:42).

• Dibsiz quyu

  Yun. abissos. Yunan dilində bu söz «hədsiz dərin», yaxud «ölçüyəgəlməz», «hüdudsuz» mənasını daşıyır. İncildə məhbəs və ya dustaqlıq halı anlamında işlənir. «Qəbir» anlayışını da daxil edir, amma təkcə onunla məhdudlaşmır (Lk 8:31; Rm 10:7; Vh 20:3).

• Dik daşlar

  Dikinə qoyulmuş sütun. Görünür Baalın və ya başqa yalançı allahların fallik (cinsiyyət üzvü) obrazıdır (Çx 23:24).

• Dinar

  Roma gümüş sikkəsi. Çəkisi 3,85 q. Üstündə Sezarın təsviri həkk olunurdu. Fəhlənin gündəlik əmək haqqı bir dinar idi. Yəhudilər romalılara «can vergisi» olaraq bir dinar ödəyirdilər (Mt 22:17; Lk 20:24). B14 əlavəsinə bax.

• Dirək

  Dikinə qoyulan paya. Bəzi xalqlarda edam üçün və/və ya cəsədi asmaq üçün qoyulurdu. Bu,  rüsvayçılıq rəmzi, həm də başqaları üçün xəbərdarlıq idi. Qəddarlığı ilə tanınan Aşşur döyüşçüləri əsirləri sivri uclu payaya keçirirdilər. Paya qarından girib döş boşluğuna qədər çatırdı. Yəhudilərin qanununa əsasən küfr, bütpərəstlik kimi iyrənc cinayətlərdə təqsirli bilinən şəxslər daşqalaqla və ya başqa üsulla edam edilir, cəsədləri xəbərdarlıq olaraq dirəkdən, ya da adi ağacdan asılırdı (Qn 21:22, 23; 2İş 21:6, 9). Romalılar bəzi hallarda cinayətkarı dirəyə sarıyırdılar. Bu halda adam bir neçə gün ərzində ağrı, susuzluq, aclıq və qızmar günəşdən əzab çəkib ölürdü. Digər hallarda (məs. İsa Məsihin edamı), təqsirli bilinən adamın əl və ayaqlarını dirəyə mıxlayırdılar (Lk 24:20; Yh 19:14—16; 20:25; Hv 2:23, 36). Bax: İŞGƏNCƏ DİRƏYİ.

• Dirhəm

  İncildə adı çəkilən gümüş sikkə. Qədim dövrdə çəkisi 3,4 q idi. Tövratda Fars imperiyası dövrünə aid olan qızıl dirhəmin adı çəkilir. Bu dirhəm darikə bərabər idi (Nə 7:70; Mt 17:24). B14 əlavəsinə bax.

• Dirijor

  Zəbur kitabında işlənən termin. Bəzi tərcümələrdə bu termin ibrani dilindən «baş musiqiçi» və ya «musiqi rəhbəri» kimi tərcümə olunur. Həmin adam mahnıları tərtib edir və ifaları idarə edir, lavili məzmur oxuyanları öyrədir və məşq etdirir, həmçinin ifa zamanı aparıcı ifaçı olurdu (Zb 4; 5, müqəddimələrdə).

• Dirilmə

  Ölümdən həyata qayıtma. Yunan sözü anastasis hərfən «qalxmaq», «durmaq» deməkdir. MK-da doqquz nəfərin dirilməsi qeyd olunur. Onlardan biri bilavasitə Yehova Allah tərəfindən dirildilmiş İsa Məsihdir. Digərləri Allahın qulları — İlyas, Əlyəsə, İsa, Butrus və Bulusun əli ilə dirilsə də, bunun Allahın gücü ilə icra edildiyi aydın göstərilir. Ölmüş saleh və qeyri-saleh insanları yer üzü həyatına diriltmək Allahın iradəsidir (Hv 24:15). MK-da həmçinin göylər həyatına dirilmənin olduğu vurğulanır və bu, «ilk dirilmə», «birinci dirilmə» adlanır. Bu dirilmə İsa Məsihin müqəddəs ruhla məsh olunmuş qardaşlarına aiddir (Fp 3:11; Vh 20:5, 6; Yh 5:28, 29; 11:25).

• Döşlük

  Kahinlərin geyindiyi paltar. Baş kahin xüsusi döşlük geyinirdi. Onun üstündən on iki qiymətli daş düzülmüş sinəbənd taxırdı (Çx 28:4, 6). B5 əlavəsinə bax.

• Dövr

  Yun. ayon. Müəyyən dövrü, epoxanı, əsri səciyyələndirən durum və xüsusiyyətlərə aid olanda bu yunan sözü dövr, zəmanə, dünya kimi tərcümə edilib. MK-da bu dünya, yaxud bu dövr deyiləndə dünyadakı gerçək vəziyyət və dünyaya xas həyat tərzi nəzərdə tutulur (2Tm 4:10). Allah-Taala İsrail xalqı ilə Qanun əhdini bağlamaqla, bəzilərinin təbirincə, İsrail, yaxud yəhudi epoxası adlanan bir dövrə başlanğıc vermişdi. Fidyə ödənildikdən sonra Allah Məsihin vasitəsi  ilə əsas etibarilə məsh edilmiş məsihilərin icmasına aid olan yeni bir dövrün təməlini qoydu. Bu dövr Qanun əhdində olan rəmzlərin gerçəkləşməsi ilə xarakterizə edilir. Dövr sözü cəmdə işlənəndə olmuş və hələ olacaq dövrlər, durumlar nəzərdə tutulur (Mt 24:3; Mr 4:19; Rm 12:2; 1Kr 10:11).

• Dövrün yekunu

  Şeytanın hakim olduğu dünya quruluşunun sonundan əvvəl gələn dövr. Həmin dövr Məsihin hüzuru dövrü ilə üst-üstə düşür. Məsihin başçılığı ilə mələklər «pisləri salehlərdən ayıracaq», onları məhv edəcəklər (Mt 13:40—42, 49). İsa Məsihin şagirdləri «dövrün yekununun» nə vaxt başlayacağını bilmək istəyirdilər (Mt 24:3). Məsih göyə qalxanda davamçılarına söz vermişdi ki, «dövrün yekununa kimi» onlarla olacaq (Mt 28:20).

E

• Efa

  Dən məhsullarını ölçmək üçün istifadə edilən ölçü vahidi. Bat ölçüsü ilə eyni olub 22 litrlik qabın tutumuna bərabərdir. Efa sözü həm ölçü qabının özünə, həm onun tutumuna aid edilirdi (Çx 16:36; Hz 45:10). B14 əlavəsinə bax.

• Elul

  Babil sürgünündən sonra yəhudi dini təqvimində altıncı ayın, dünyəvi təqvimdə on ikinci ayın adı. Avqustun ortasından sentyabrın ortasına qədər davam edirdi. (Nə 6:15). B15 əlavəsinə bax.

• Epikürçü filosoflar

  Yunan filosofu Epikürün (b.e.ə. 341—270) davamçıları. Onların fəlsəfəsi ondan ibarət idi ki, həyatın əsas mahiyyəti fərdin həzzidir (Hv 17:18).

• Etanim

  Yəhudi dini təqvimində yeddinci ayın, dünyəvi təqvimdə birinci ayın adı. Sentyabrın ortasından oktyabrın ortasına qədər davam edirdi. Yəhudilər Babil sürgünündən qayıtdıqdan sonra tişri adlanmağa başladı (1Pd 8:2). B15 əlavəsinə bax.

• Ev bütü

  İbr. terafim. Ailəyə məxsus büt. Bəzən onlara fal üçün müraciət edilirdi (Hz 21:21). Bəziləri kiçik ölçülü, digərləri insan boyunda və formasında olurdu (Yr 31:34; 1İş 19:13, 16). İkiçayarasındakı (Mesopotamiya) arxeoloji tapıntılardan aşkar olur ki, ev bütləri kimdə olurdusa, ailənin mirası ona düşürdü. (Ola bilsin, Rəhilə elə bu səbəbə görə atasının bütlərini götürmüşdü). İsraildə belə bir qanun olmayıb. Bununla belə həm hakimlərin, həm də padşahların dövründə ev bütlərinə sitayiş mövcud olmuşdur. Yuşiyyə padşahın məhv etdiyi yalan dinə aid şeylər sırasında ev bütləri də var idi (Hk 17:5; 2Pd 23:24; Hş 3:4).

Ə

• Ədum

  İshaqın oğlu Eysin digər adı. Eysin (Ədum) törəmələri Ölü dəniz ilə Əqəbə körfəzi arasında yerləşən Sair bölgəsində məskunlaşmışdılar. Həmin bölgə Ədum adlanmağa başladı (Yr 25:30; 36:8). B3 və B4 əlavələrinə bax.

•  Əfraim

  Yusifin ikinci oğlunun adı. Sonralar İsrail qəbilələrindən biri bu adla adlanırdı. İsrail iki dövlətə bölünəndən sonra Əfraim qəbiləsi görkəmli qəbilə olduğu üçün onqəbiləli padşahlığı təmsil etməyə başladı (Yr 41:52; Ər 7:15).

• Əhd

  İki tərəf — Allahla insan, yaxud insanla insan arasında bağlanılan saziş, razılaşma. Tərəflər nələrisə etməyi, yaxud etməməyi şərtləşirdilər. Birtərəfli əhdlərdə əhdin şərtlərini yalnız cavabdeh tərəf yerinə yetirməli idi. Bu cür əhdlər mahiyyətcə vəd idi. İkitərəfli əhdlərdə şərtlərə hər iki tərəf əməl etməli idi. MK-da Allahın insanlarla bağladığı əhdlər, həmçinin insanların, qəbilələrin, xalqların bir-birləri ilə bağladıqları əhdlərdən bəhs edilir. Ümumbəşəri əhəmiyyət daşıyan əhdlərin sırasına Allahın İbrahimlə, Davudla, israillilərlə (Qanun əhdi) və «Allahın İsraili» ilə (yeni əhd) bağladığı əhdlər daxildir (Yr 9:11; 15:18; 21:27; Çx 24:7; 2Sm 21:7).

• Əhd sandığı

  Müqəddəs çadırın və sonradan Süleyman padşahın tikdiyi məbədin «Ən müqəddəs yer» adlanan otağında yerləşən sandıq. Sandıq akasiya ağacından düzəlmiş, üstündən qızılla örtülmüşdü. Qapağı xalis qızıldan idi, üstündə qarşı-qarşıya iki kərrub qoyulmuşdu. İçində, əsasən, «On əmr» yazılmış iki daş lövhə saxlanılırdı (Qn 31:26; 1Pd 6:19; İb 9:4). B5 və B8 əlavələrinə bax.

• Əxlaqsızlıq (cinsi)

  Yun. porneya. Hər növ qeyri-qanuni cinsi əlaqə. Buraya həyat yoldaşına xəyanət, fahişəlik, nikahdan xaric, eyni cinslər arasında və ya heyvanla cinsi əlaqə daxildir. Vəhy kitabında «Böyük Babil» adlanan ruhani fahişə ilə əlaqədar məcazi mənada işlənərək onun var-dövlət və nüfuzdan ötrü dünya hakimləri ilə əlaqə yaratdığını bildirir (Vh 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hv 15:29; Qt 5:19). Bax: FAHİŞƏ.

• Əlqoyma

  Kiminsə üzərinə əl qoymaqla ona xüsusi təyinat, xeyir-dua, şəfa, yaxud müqəddəs ruh ənamı verilirdi. Bəzi hallarda qurbanlıq heyvanları kəsməzdən əvvəl onların başına əl qoyulurdu (Çx 29:15; Sy 27:18; Hv 19:6; 1Tm 5:22).

• Əllinci gün bayramı

  Əsas üç bayramdan biri. Bu bayramı qeyd etmək üçün yəhudi kişilərdən Yerusəlimə getmək tələb olunurdu. Bu bayram Tövratda Biçin bayramı, yaxud Həftələr bayramı adlanır. Nisanın 16-dan hesablanaraq əllinci gündə qeyd edilirdi. (Çx 23:16; 34:22; Hv 2:1).

• Ən müqəddəs yer

  Hüzur çadırının və məbədin iç otağı. Əhd sandığı oraya qoyulmuşdu. Musa peyğəmbərdən başqa bu otağa yalnız baş kahin (ildə bir dəfə, Kəffarə günündə) girə bilərdi. (Çx 26:33; Lv 16:2, 17; 1Pd 6:16; İb 9:3).

•  Əriş

  Toxunma mallarda uzununa çəkilən əsas iplər. En istiqamətində bir-birinə paralel saplara arğac deyilir. Toxuma prosesində arğac sapları əriş saplarının arasından keçirilir (Hk 16:13).

• Əşturət

  Kənanilərin müharibə və məhsuldarlıq ilahəsi. Baal allahın arvadı (1İş 7:3).

• Əviv

  Yəhudi dini təqvimində birinci ayın, dünyəvi təqvimdə yeddinci ayın qədim adı. Mənası «yaşıl sünbül» deməkdir. Martın ortasından aprelin ortasına qədər davam edirdi. Yəhudilər Babil sürgünündən qayıtdıqdan sonra bu ayı nisan adlandırmağa başladılar (Qn 16:1). B15 əlavəsinə bax.

F

• Fahişə

  Nikahdankənar cinsi əlaqə ilə (xüsusilə də pul müqabilində) məşğul olan adam. (Yunan dilindən fahişə kimi tərcümə olunan porne sözü «satmaq» kökündən əmələ gəlir.) Bu söz əsasən qadınlara aid edilir. MK-da kişi fahişələrdən də danışılır. Tövratda fahişəlik qadağan olunmuşdu. Məbəd fahişəliyindən gəlir mənbəyi kimi istifadə edən bütpərəstlərdən fərqli olaraq, bu cür qazancı Yehovanın məbədinə nəzir vermək olmazdı (Qn 23:17, 18; 1Pd 14:24). MK-da fahişə sözü həmçinin məcazi mənada işlənir və Allaha xidmət etdiyini iddia edib bütpərəstliklə bağlılığı olan insanlara, xalqlara və ya təşkilatlara aid edilir. Misal üçün, Böyük Babil adlanan dini qurum Vəhy kitabında fahişə adlanır, çünki o, hakimiyyət və mənfəət uğrunda dünya hökumətləri ilə müttəfiq olur (Vh 17:1—5; 18:3; 1Sm 5:25).

• Fars ölkəsi; farslar

  Çox vaxt madalılarla yanaşı adı çəkilən xalq və yaşadıqları ərazi. Görünür, madalılarla qohum idilər. İlk əvvəl İran yaylasının cənub-qərb ərazisində məskunlaşmışdılar. Böyük Kuruşun (bəzi qədim tarixi mənbələrə əsasən, atası fars, anası madalı olub) hakimiyyəti zamanında farslar üstün mövqeyə sahib oldular, lakin imperiya ikili imperiya olaraq qaldı. Kuruş b.e.ə. 539-cu ildə Babil imperiyasını süquta uğradıb köləlikdə olan yəhudiləri azad etdi və ölkələrinə qayıtmağa icazə verdi. Fars imperiyası şərqdə Hind çayından qərbdə Egey dənizinə qədər ərazini tuturdu. Böyük İsgəndər b.e.ə. 331-ci ildə farsları məğlub edənə qədər yəhudilər fars imperiyası tərkibində idilər. Dənyal peyğəmbər Fars imperiyası barədə vəhy almışdı. Həmçinin bu imperiyadan Üzeyir, Nəhəmya və Əstər kitablarında bəhs edilir (Üz 1:1; Dn 5:28). B9 əlavəsinə bax.

• Fərat

  Cənub-qərbi Asiyada ən uzun və ən əhəmiyyətli çay; İkiçayarasındakı iki əsas çaydan biri. İlk dəfə adı Yaradılış 2:14 ayəsində Ədəndəki dörd çaydan biri kimi çəkilir. MK-da çox vaxt sadəcə «çay» adlanır (Yr 31:21). İsrail oğullarına verilən torpağın şimal sərhədini  təşkil edirdi (Yr 15:18; Vh 16:12). B2 əlavəsinə bax.

• Fərisilər

  Eramızın I əsrində İudaizmin nüfuzlu təriqətlərindən biri. Kahin nəslindən deyildilər. Qanunun ən xırda müddəalarına belə dəqiqliklə riayət edirdilər. Zaman keçdikcə yaranmış adət-ənənələri Tövratla eyni səviyyədə tuturdular (Mt 23:23). Yunan mədəniyyətinin təsirinə qarşı çıxırdılar. Tövratın və ənənələrin bilicisi kimi, cəmiyyətdə böyük nüfuza malik idilər (Mt 23:2—6). Bəzi fərisilər Sinedrionun (Ali Məhkəmənin) üzvü idilər. Şənbə qanununa riayət, ənənələr, günahkarlarla və vergiyığanlarla ünsiyyət məsələlərində İsa Məsihə qarşı çıxırdılar. Sonradan bəziləri, o cümlədən tarşişli Şaul Məsihin davamçısı oldu (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lk 6:2; Hv 26:5).

• Fidyə

  Əsirlikdən, cəzadan, işgəncədən, günahdan və öhdəçilikdən azad etmək üçün ödənilən haqq. Fidyə yalnız pulla ödənilmirdi (Əş 43:3). Fidyə müxtəlif hallarda tələb olunurdu. Misal üçün, İsraildə ilk doğulan bütün oğlan uşaqları və heyvanların birinci erkək balaları Yehova Allaha məxsus idi, yəni bütünlüklə Allahın xidmətinə həsr olunmalı idi. Onları bu öhdəçilikdən azad etmək üçün fidyə ödəmək lazım gəlirdi (Sy 3:45, 46; 18:15, 16). Əgər nəzarətsiz qalmış vurağan öküz kimisə vurub öldürərdisə, öküzün yiyəsi fidyə verərək özünü ölüm cəzasından qurtara bilərdi (Çx 21:29, 30). Lakin qəsdən adam öldürən üçün fidyə qəbul olunmurdu (Sy 35:31). MK-da barəsində danışılan ən mühüm fidyə itaətkar insanları günah və ölümdən qurtarmaq üçün Məsihin öz həyatını qurban verərək ödədiyi fidyədir (Zb 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7).

• Filişt; filiştlilər

  (Bəzi mənbələrə əsasən, «filistimlilər».) İsrailin cənubundakı sahilboyu ərazi və oranın sakinləri. Krit adasından oraya köçmüş əhali filiştlilər, ərazi isə Filişt adlanırdı. Davud filiştliləri məğlub etmişdi, lakin onlar müstəqil qalmışdılar. İsraillə daima ədavətdə olublar (Çx 13:17; 1İş 17:4; Am 9:7). B4 əlavəsinə bax.

• Firon

  Misir hökmdarlarına verilən titul. MK-da cəmi beş fironun (Şişaq, So, Tirhaqa, Neho, Xofra) adı çəkilir. Digərlərinin, o cümlədən İbrahim, Musa və Yusif əhvalatında sözügedən fironların adı yazılmayıb (Çx 15:4; Rm 9:17).

• Fitil maqqaşı

  Müqəddəs çadırda və məbəddə işlədilən qızıl və ya mis alət. Ehtimal ki, qayçıvarı formada olub fitil kəsmək üçün istifadə edilirdi (2Pd 25:14).

G

• Gera

  0,57 q-a bərabər çəki vahidi. Şekelin 1/20 hissəsinə bərabərdir (Lv 27:25). B14 əlavəsinə bax.

• Geri satınalan

  Yaxın qohumu satın alıb köləlikdən azad etmək, yaxud yaxın qohumun mülkünü və ya irsini satın almaq hüququna malik  olan, eyni zamanda bu öhdəçiliyi daşıyan adam (Lv 25:25—27, 47—54). Bu söz həmçinin qohumun dul qalan arvadını alıb mərhumun nəslini davam etdirmək adəti ilə əlaqədar işlənir (Rt 4:7—10).

• Gilad

  İlk növbədə İordan çayının şərqində, Yəbbuq vadisindən şimala və cənuba uzanan münbit ərazinin adı. Bəzi kontekstlərdə İsrailin İordanın şərqindəki bütün ərazisinə — Rubən, Cad və Mənəssə qəbiləsinin yarısının yaşadığı əraziyə deyilir (Sy 32:1; Yş 12:2; 2Pd 10:33). B4 əlavəsinə bax.

• Gittit

  Musiqi termini. İbrani dilindəki qat sözündən götürüldüyü güman edilir. Mənası məlum deyil. Qat üzüm sıxan qurğuya deyilir. Bu səbəbdən bəziləri düşünür ki, bu, şərabçılığa həsr olunmuş musiqidir (Zb 81, müqəddimədə).

• Görücü

  İlahi iradəni anlamaq üçün Allahdan vergi almış, yaxud adi insanın dərk etmədiyi şeyləri görmək, qavramaq üçün bəsirət gözü açılmış adam. İbrani sözünün kökü görmək (həqiqi, ya da məcazi mənada) mənasını daşıyır. Görücülərə problemlərin həllindən ötrü müdrik məsləhət almaq üçün müraciət edirdilər (1İş 9:9).

• Guşə daşı

  Tikilərkən binanın tininə qoyulan daş. Divarları birləşdirib möhkəm saxlayırdı. Əsas guşə daşı bünövrəyə qoyulan daş sayılırdı; xüsusilə ictimai binalar və şəhər divarlarının inşası üçün möhkəm guşə daşlarından istifadə olunurdu. MK-da bu ifadə həm də məcazi mənada işlənir, məsələn, Yerin guşə daşı. Həmçinin, İsa Məsih haqqında ruhani tikili olan məsihi yığıncağının təməlinin guşə daşı kimi danışılır (Ef 2:20; Əy 38:6).

• Günah qurbanı

  İnsanın qeyri-kamil təbiəti ucbatından bilməyərəkdən etdiyi günaha görə gətirdiyi qurban. Günah sahibinin mövqe və imkanından asılı olaraq, müxtəlif heyvanlar (buğadan tutmuş göyərçinə kimi) qurban gətirilirdi (Lv 4:27, 29; İb 10:8).

H

• Hades

  Bu yunan sözünün ibrani qarşılığı şeol sözüdür. Mətndə böyük hərflə «Məzar» sözü ilə verilib ki, adi qəbir deyil, ümumbəşər məzar mənasında işləndiyi bilinsin. Bax: MƏZAR.

• Hazırlıq günü

  Şənbə günündən qabaqkı gün. O gün yəhudilər lazımi hazırlıq görürdülər. Hazırlıq günü müasir təqvimlə cümə günü günəş batanda bitirdi və şənbə başlayırdı. Yəhudilərdə gün axşamdan növbəti axşama kimi davam edirdi (Mr 15:42; Lk 23:54).

• Hermes

  Yunan allahı. Zevsin oğlu. Listra şəhərinin əhli bu allahı tanrıların müjdəçisi və bəlağət allahı saydıqlarından orada möcüzə göstərmiş həvari Bulusu Hermes adlandırdı (Hv 14:12).

• Həbəş

  Misirdən cənubda yerləşən ərazidə məskunlaşan xalqın adı.  Həbəş ölkəsinə müasir Misirin cənub hissəsi və indiki Sudan daxil idi. Bəzi hallarda ibrani sözü «Kuş» «Həbəş» kimi tərcümə olunmuşdur (Əs 1:1).

• Həsr etmə bayramı

  Yerusəlimdəki məbədin Antiox Epifan tərəfindən murdarlanmasından sonra onun yenidən təmizlənib paklanması şərəfinə qeyd edilən bayram. Kislev ayının 25-də başlanıb səkkiz gün davam edirdi (Yh 10:22).

• Həyat ağacı

  Ədən bağında bitən bir ağac. MK-da bu ağacın meyvələrinin xüsusi həyatverici qüvvəyə malik olduğu deyilmir. Həyat ağacı sadəcə Allahın ondan yeməyə icazə verdiyi kəslərin əbədi həyat alacağına bir zəmanət idi (Yr 2:9; 3:22).

• Hiqqayon

  Musiqi termini. Zəbur 9:16 ayəsində işlənir və orada ya çəngdə çalınan alçaq tonlu interlüdiyanı, ya da düşündürücü pauzanı bildirir.

• Hin

  3,67 l-ə bərabər maye ölçüsü. Həm ölçü qabına, həm də onun tutumuna aid işlənən sözdür (Çx 29:40). B14 əlavəsinə bax.

• Hinnom vadisi

  (İbr. geh-hinnom. «Cəhənnəm» sözü də bu ifadədən əmələ gəlmişdir.) Qədim Yerusəlimdən cənub-qərbdə yerləşirdi (Ər 7:31). Peyğəmbərlikdə bu yer haqqında cəsədlərin atıldığı yer kimi danışılır (Ər 7:32; 19:6). Hinnom vadisində insanların və ya heyvanların diri-diri yandırıldığına, yaxud onlara işgəncə verildiyinə heç bir dəlil yoxdur. Beləcə, həmin yer insan ruhlarının alovda yanıb əbədi işgəncə çəkdiyi gözəgörünməz məkanın simvolu ola bilməz. İsa Məsih və onun ardıcılları Hinnom vadisi ifadəsini «ikinci ölümün», yəni əbədi məhvin rəmzi olaraq işlədirdi (Vh 20:14; Mt 5:22; 10:28).

• Hirod

  Romanın təyinatı ilə yəhudiləri idarə etmiş sülalənin adı. Sülalədən olan birinci hökmdar Yerusəlimdəki məbədi bərpa etmiş Böyük Hirod olub. Bu, balaca İsanı məhv etmək üçün bütün oğlan uşaqlarının qətlini əmr etmiş hökmdar idi (Mt 2:16; Lk 1:5). Onun oğulları Hirod Arxelay və Hirod Antipa atalarının hakimiyyəti altında olan ərazinin müəyyən hissələri üzərində başçı qoyulmuşdu (Mt 2:22). Tetrarx olub, amma daha çox padşah kimi tanınan Antipanın hakimiyyəti Məsihin yerdəki üçillik xidmətini və Həvarilərin işləri, 12-ci fəsildə təsvir olunan hadisələrə kimi sürən dövrü əhatə etmişdi (Mr 6:14—17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6—15; Hv 4:27; 13:1). Bundan sonra Böyük Hirodun nəvəsi I Hirod Aqrippa qısa müddət hakimiyyətdə qaldıqdan sonra Allahın mələyi tərəfindən öldürülmüşdü (Hv 12:1—6, 18—23). Onun yerinə oğlu II Hirod Aqrippa gəlmiş və yəhudilərin Romaya qarşı üsyanına qədər hakimiyyət sürmüşdü (Hv 23:35; 25:13, 22—27; 26:1, 2, 19—32).

•  Hirodun ardıcılları

  Hirodçular kimi də tanınırdılar. Romanın canişinləri olan Hirodların yeritdiyi siyasəti dəstəkləyən dövlətçi partiya. Çox ehtimal ki, saddukilərdən bəziləri bu partiyaya mənsub idi. Hirodçular fərisilərlə əlbir olub Məsihə müxalif olmuşdular (Mr 3:6).

• Homer

  Ölçü vahidi. Kor ölçüsü ilə eyni olub 220 litrlik qabın tutumuna bərabərdir. Bat ölçüsü əsasında hesablanmışdır (Lv 27:16). B14 əlavəsinə bax.

• Hökm günü

  Allahın xalqları, qurumları, ümumiyyətlə bəşəriyyəti hesaba çəkdiyi gün, yaxud dövr. Hökm günü kimlər üçünsə layiq olduğu ölüm günü, kimlər üçünsə xilas olub əbədi həyata qovuşmaq imkanıdır. İsa Məsih və həvariləri bildirmişlər ki, gələcəkdə həm ölülərin, həm də dirilərin mühakimə ediləcəyi «Hökm günü» olacaq (Mt 12:36).

• Hökmdar əsası

  Padşahın hakimiyyət rəmzi olaraq əlində tutduğu çubuq (Yr 49:10; İb 1:8).

• Hurib; Hurib dağı

  Sina dağının ətrafında olan dağlıq bölgə. Sina dağının digər adı (Çx 3:1; Qn 5:2). B3 əlavəsinə bax.

• Hüzur

  İncildə bəzi yerlərdə İsa Məsihin padşah qismində gözəgörünməz hüzurunu bildirir. Bu hüzur İsa Məsihin səmavi Padşahlıqda taxta çıxdığı vaxtdan başlayıb axırzamanda, yəni son günlərini yaşayan bu dövrdə də davam edir. Məsihin hüzuru qısamüddətli deyil, müəyyən bir dövrü əhatə edir (Mt 24:3).

• Hüzur çadırı

  Bu ifadə həm Musanın çadırına, həm də Müqəddəs çadıra aid işlənir (Çx 33:7; 39:32).

• Hüzur çörəyi

  Hüzur çadırının və məbədin «Müqəddəs yer» adlanan otağında, masanın üstündə iki qalaqda düzülən, Allaha təqdim olunan on iki çörək. Həmçinin «üst-üstə qoyulan çörəklər» və «təqdim çörəkləri» adlanır. Bu çörəklər hər şənbə günü təzələnirdi. Köhnə çörəkləri yalnız kahinlər yeyə bilərdi (2Sm 2:4; Mt 12:4; Çx 25:30; Lv 24:5—9; İb 9:2). B5 əlavəsinə bax.

X

• Xesed

  Bu ibrani məfhumu özünə məhəbbət, öhdəlik, sədaqət və bağlılıq hisslərini daxil edir. Çox vaxt bu sözlə Allahın insanlara bəslədiyi məhəbbət təsvir edilir. Həmçinin insanlar arasındakı münasibətlərə aid işlənir. Bu nəşrdə xesed sözü məhəbbət kimi tərcümə edilmiş, lakin kontekstdən və dilin tələblərindən asılı olaraq, bəzi hallarda xeyirxahlıq, yaxşılıq, lütf və sədaqət kimi də tərcümə edilmişdir.

• Xeyirlə şəri bilmə ağacı

  Ədən bağında bitən bir ağac. Allah onu bir rəmz kimi qoymuşdu. Bu ağac nəyin haqq, nəyin nahaq olduğunu təyin etmək ixtiyarının Allaha məxsusluğunu bildirirdi (Yr 2:9, 17).

• Xədim (xacə)

  Əsas mənası axtalanmış kişi deməkdir. Xədimlər,  adətən, sarayda hərəmağası olurdu. Bu söz geniş mənada saray məmurlarına (axtalanmamış) da şamil edilirdi. MK-da hisslərini cilovlayaraq özünü bütünlüklə Allaha xidmətə həsr edən adamlar üçün də məcazi mənada xədim sözü işlədilib (Əs 2:15; Mt 19:12, haşiyədə; Hv 8:27, haşiyədə).

İ

• İblis

  İncildə Şeytana verilən ad. Mənası: «şərçi», «böhtançı». Yehova Allaha, Onun haqq Kəlamına və müqəddəs adına qara yaxdığı və bu günahın banisi olduğu üçün ona bu ad verilib (Mt 4:1; Yh 8:44; Vh 12:9).

• İbrani

  Bu söz ilk dəfə İbrama (İbrahim peyğəmbər) aid işlənərək onu qonşu amorilərdən fərqləndirirdi. Sonradan İbrahimin nəvəsi Yaqubun törəmələri və onların danışdığı dil ibrani dili adlanmağa başladı. İsa peyğəmbərin vaxtında ibrani dilinə çoxlu arami sözləri daxil olmuşdu. Peyğəmbər və əshabələri bu dildə danışırdılar (Yr 14:13; Çx 5:3; Hv 26:14).

• İlk oğul

  Kişinin (qadının yox) ilk oğlu. MK yazılan dövrdə ilk oğul ailədə şərəfli mövqeyə malik idi. Ata vəfat etdikdən sonra ailədə başçılıq ona keçirdi (Çx 11:5; 13:12; Yr 25:33; Kl 1:15).

• İllirik

  Yunanıstanın şimal-qərbində Roma əyaləti. Həvari Bulus xidməti zamanı buraya qədər gəlib çatmışdı. Lakin onun məhz həmin ərazidə müjdəni yayıb-yaymaması barədə məlumat yoxdur (Rm 15:19). B13 əlavəsinə bax.

• İmperator qvardiyası

  Roma imperatorunun mühafizə alayı. İmperatoru dəstəkləməkdə ya da devirməkdə güclü siyasi qüvvəyə malik idi (Fp 1:13).

• İnsan oğlu

  Müjdələrdə təx. 80 dəfə işlənən ifadə. İsa Məsihə aid olunur, onun cisimləşmiş ruhani varlıq yox, insan kimi doğulduğunu göstərir. Bu ləqəb həmçinin Məsihin Dənyal 7:13, 14 ayələrində qələmə alınmış peyğəmbərliyi gerçəkləşdirəcəyini göstərir. Tövratda Hizqiyal və Dənyal peyğəmbərə «bəni-adəm» (insan oğlu) deyə xitab edilir. Bununla fani peyğəmbər və peyğəmbərliyi nazil Edən arasındakı fərq vurğulanır (Hz 3:17; Dn 8:17; Mt 19:28; 20:28).

• İsrail

  Allahın Yaqub peyğəmbərə verdiyi ad. Həm də onun törəmələrinə aid işlənir. Yaqubun on iki oğlunun törəmələri adətən İsrail oğulları (bəni-İsrail), İsrail evi, İsrail əhli və israillilər adlanır. Bütöv İsrail dövləti parçalanandan sonra onqəbiləli şimal dövləti İsrail adlanırdı. Məsh edilmiş məsihilərə aid «Allahın İsraili» adı işlənir (Qt 6:16; Yr 32:28; 2İş 7:23; Rm 9:6).

• İşgəncə dirəyi

  Yunan mətnində işlənən stavros sözü dikinə qoyulmuş paya mənasını verir. İsa Məsih bu cür ağacın üzərində edam olunub.  Bu sözün həmin dövrdə xaç mənasını daşıdığına heç bir dəlil yoxdur. Xaç Məsihdən əvvəl yüzilliklər boyu bütpərəstlikdə dini rəmz kimi istifadə edilirdi. «İşgəncə dirəyi» ifadəsi orijinal sözün mənasını tamlıqla verir, belə ki, İsa peyğəmbər də ardıcıllarının başına gələcək əzab və rüsvayçılığı bildirmək üçün stavros sözünü işlətmişdi (Mt 16:24; İb 12:2). Bax: DİRƏK.

K

• Kahin

  İnsanların qarşısında Allahı təmsil edən adam. Xalqa Allah barədə öyrədir, Onun qanunlarını başa salırdı. Kahinlər həmçinin Allahın hüzurunda xalqı təmsil edir, qurbanlar gətirir, vasitəçilik edir, xalqdan ötrü yalvarırdı. Musa peyğəmbərə Qanun verilməzdən öncə ailə başçısı öz ailəsi üçün kahin rolunu oynayırdı. Musa peyğəmbərin Qanunu altında Lavi qəbiləsinə mənsub Harunun nəslindən olan kişilər kahinlər sinfini təşkil edirdi. Lavi qəbiləsinin digər kişiləri onların köməkçiləri idilər. Yeni əhd qüvvəyə minəndə ruhani İsrail kahinlər xalqı, İsa Məsih isə baş kahin oldu (Çx 28:41; İb 9:24; Vh 5:10).

• Kəffarə

  Tövratda bu anlayış insanın Allaha yaxınlaşmasına və ibadət etməsinə yol açan qurbanlarla əlaqədar işlənir. Musa peyğəmbərin Qanununa əsasən, günahkar insanların və xalqın Allahla barışığa nail olması üçün qurbanlar gətirilməsi labüd idi. Əsas etibarilə Kəffarə günündə qurban gətirilirdi. Bu qurbanlar İsa Məsihin qurbanlığını simvolizə edirdi. Məsihin qurbanlığı bəşəriyyətin günahlarını birdəfəlik yudu, beləcə, insanlarla Yehova arasında barışığa yol açdı (Lv 5:10; 23:28; Kl 1:20; İb 9:12).

• Kəffarə günü

  İsraillilərin ən müqəddəs günü. Yom-Küpür kimi də tanınır (ibr. yom hakkippurim — «örtmələr günü»). Etanim ayının 10-da keçirilirdi. Yalnız o gün, ildə bir dəfə, baş kahin çadırda Ən müqəddəs yerə girirdi. Orada o, özünün, lavililərin və xalqın günahları üçün qurbanların qanını təqdim edirdi. Müqəddəs toplantı keçirilir, oruc tutulurdu. Gün şənbə sayılırdı, iş görülmürdü (Lv 23:27, 28).

• Kəffarə qapağı

  Əhd sandığının qapağı. Baş kahin Kəffarə günündə günah qurbanının qanını onun qarşısında damcıladırdı. İbrani sözü «(günahın) üstünü örtmək» və ya «(günahı) silmək» mənasını daşıyan sözdən əmələ gəlir. Qapaq xalis qızıldan düzəlmişdi. Üstündə hər tərəfində biri olmaqla iki kərrub vardı. Bəzən sadəcə qapaq deyilir (Çx 25:17—22; 1Sm 28:11; İb 9:5). B5 əlavəsinə bax.

• Kəldan; kəldanilər

  Dəclə və Fərat çaylarının deltasında (çayın dənizə töküldüyü yerdə əmələ gətirdiyi qolların əhatə etdiyi sahə) yerləşən qədim ərazi, bu ərazinin sakinləri. Sonralar bu ad Babilistana və onun xalqına aid edilirdi. MK-da müxtəlif elmləri, dilləri, tarix  və astronomiyanı öyrənən, eyni zamanda sehrbazlıq və astrologiya ilə məşğul olan savadlı zümrəyə də «kəldanilər» deyilir (Üz 5:12; Dn 4:7; Hv 7:4).

• Kəmuş

  Muabilərin baş allahı (1Pd 11:33).

• Kənan

  Nuh peyğəmbərin oğlu Hamın dördüncü oğlu. Kənandan törənmiş 11 qəbilə Aralıq dənizinin şərq sahili boyunca, Misirlə Suriya arasındakı bölgədə məskunlaşmışdı. Həmin ərazi Kənan torpağı adlanırdı (Lv 18:3; Yr 9:18; Hv 13:19). B4 əlavəsinə bax.

• Kərrublar

  Yüksək mövqe tutan və xüsusi vəzifələri icra edən mələklər. Seraflardan fərqlənirlər (Yr 3:24; Çx 25:20; Əş 37:16; İb 9:5).

• Kislev

  Babil sürgünündən sonra yəhudi dini təqvimində doqquzuncu ayın, dünyəvi təqvimdə üçüncü ayın adı. Noyabrın ortasından dekabrın ortasına qədər davam edirdi (Nə 1:1; Zk 7:1). B15 əlavəsinə bax.

• Kor

  Maye, dən, dənəvər məhsullarını ölçmək üçün işlədilən ölçü vahidi. Bir kor maye 220 litrə bərabərdir. Bir kor dən və ya dənəvər məhsulu 220 litrlik qabın tutumuna bərabərdir. Bat ölçüsü əsasında hesablanmışdır (1Pd 5:11). B14 əlavəsinə bax.

• Kündə

  Dustaqların hərəkətini məhdudlaşdıran cəza aləti. Bəzi növləri yalnız ayaqlara vurulurdu. Digərləri dustağın əllərinə, ayaqlarına və boynuna taxılaraq bədəni qatlanmış halda saxlayırdı (Ər 20:2; Hv 16:24).

• Kündür

  Bosvelliya cinsindən olan bəzi növ ağac və kolların qurudulmuş şirəsi (qatran). Yananda şirin ətir saçır. Hüzur çadırında və məbəddə yandırılan buxurun tərkibinə daxil idi. Həmçinin taxıl təqdiməsinin yanında gətirilir və Müqəddəs yerdəki iki hüzur çörəyi qalağının üstünə qoyulurdu (Çx 30:34—36; Lv 2:1; 24:7; Mt 2:11).

Q

• Qanun

  Böyük hərflə yazıldıqda Musa peyğəmbər vasitəsilə verilən qanun toplusuna, yaxud MK-ın ilk beş bölməsinə (Tövrat) aid edilir. Kiçik hərflə yazılanda isə həmin topludakı ayrı-ayrı qanunlar, yaxud qanunun prinsipi nəzərdə tutulur (Sy 15:16; Qn 4:8; Mt 7:12; Qt 3:24).

• Qarış

  Uzunluq vahidi. Təx. açıq əlin baş barmağının ucundan çeçələ barmağın ucuna qədər olan məsafəyə bərabər ölçü. Qulacın (44,5 sm) əsasında hesablandıqda qarış 22,2 sm-ə bərabər olur (Çx 28:16; 1İş 17:4). B14 əlavəsinə bax.

• Qav

  1,22 litrlik qabın tutumuna bərabər ölçü vahidi. Bat ölçüsü əsasında hesablanmışdır (2Pd 6:25). B14 əlavəsinə bax.

• Qayınlıq borcu

  Levirat nikah. Sonralar Musa peyğəmbərin Qanununa daxil olmuş adət. Bu adətə görə, oğlu olmadan ölən kişinin qardaşı onun arvadını alıb onun  nəslini davam etdirirdi (Yr 38:8; Qn 25:5).

• Qulac

  Uzunluq vahidi. Təxminən dirsəkdən orta barmağın ucuna qədər olan məsafəyə bərabər ölçü. İsraillilər əsas etibarilə 44,5 sm-lik qulacdan istifadə edirdilər. Həmçinin bu ölçüdən dörd barmaq uzun olan 51,8 sm-lik qulacdan da istifadə olunurdu (Yr 6:15; Lk 12:25). B14 əlavəsinə bax.

• Qurban

  Minnətdarlıq ifadə etmək, günahı etiraf etmək və Allahla münasibətləri bərpa etmək üçün Allaha gətirilən təqdimə. Habildən başlayaraq, insanlar öz ürəklərinin sövqü ilə cürbəcür qurbanlar gətirirdilər. Musanın Qanunu ilə qurban gətirmək tələbə çevrildi. İsa Məsih öz həyatını mükəmməl qurban kimi qurban verəndən sonra artıq heyvan qurbanlarına yer qalmadı. Bununla belə, məsihilər Allaha ruhani qurbanlar gətirirlər (Yr 4:4; İb 13:15, 16; 1Yh 4:10).

• Qurbangah

  Torpaqdan, bütöv yaxud yonulmuş daşlardan, ağacdan (üstü metalla örtülürdü) düzəldilən tikili, platforma. Üstündə ibadət məqsədi ilə qurbanlar və ya buxur təqdim olunurdu. Müqəddəs çadırın və məbədin birinci otağında buxur təqdim etmək üçün «qızıl qurbangah» qoyulmuşdu. Ağacdan düzəldilmiş bu qurbangah qızılla örtülü idi. Yandırma qurbanları gətirmək üçün həyətdə böyük «mis qurbangah» dururdu. (Çx 27:1; 39:38, 39; Yr 8:20; 1Pd 6:20; 2Sm 4:1; Lk 1:11) B5 və B8 əlavələrinə bax.

L

• Lavi; lavili

  Yaqub peyğəmbərin arvadı Ləyadan doğulan üçüncü oğlu. İsrail qəbilələrindən biri bu adı daşıyırdı. Lavinin üç oğlu lavili kahinlər təbəqəsinin təşkil olunduğu üç bölüyün banisi idi. Lavililər deyilərkən bəzən bütöv qəbilə nəzərdə tutulsa da, adətən kahinlik vəzifəsini daşıyan Harunun nəsli istisna olunurdu. Lavi qəbiləsi vəd edilmiş diyarda torpaq payı almamışdı. Digər qəbilələrin ərazisində onlara qırx səkkiz şəhər ayrılmışdı (Qn 10:8; 1Sm 6:1; İb 7:11).

• Lepta

  Sikkə. İncil yazılan dövrdə yəhudilərdə ən kiçik pul vahidi. Mis, ya da tuncdan olurdu (Mr 12:42; Lk 21:2, haşiyələrdə). B14 əlavəsinə bax.

• Livan dağ silsiləsi

  Livanın dağ sistemini təşkil edən iki dağ silsiləsindən biri. Livan silsiləsi qərbdə, Antilivan silsiləsi isə şərqdədir. Bu iki silsilənin arasında uzun, münbit çökəklik yerləşir. Livan silsiləsi demək olar ki, düz Aralıq dənizinin sahilindən ucalır, zirvələrinin hündürlüyu 1800—2100 m arasında dəyişir. Qədimdə Livan ətraf xalqların böyük dəyər verdiyi füsunkar sidr ağacları ilə örtülü idi (Qn 1:7; Zb 29:6; 92:12). B7 əlavəsinə bax.

• Livyatan

  Adı su ilə əlaqədar çəkildiyindən belə qənaətə gəlmək  olar ki, bu, su heyvanıdır. Görünür, Əyyub 3:8 və 41:1-də timsah və ya başqa iri və güclü su heyvanı nəzərdə tutulur. Zəbur 104:26-da livyatan sözü, güman ki, balinanın hansısa növünə aiddir. Digər ayələrdə bu söz rəmzi məna daşıyır və heç bir heyvanı təmsil etmir (Zb 74:14; Əş 27:1).

• Loq

  MK-da adı çəkilən ən kiçik maye ölçüsü. Yəhudi Talmudunda loq hinin 1/12 hissəsi kimi izah olunur. Beləcə, bu qənaətə gəlmək olar ki, loq 0,31 l-ə bərabərdir (Lv 14:10). B14 əlavəsinə bax.

M

• Madalılar; Mada

  Yafəsin oğlu Madaydan törəyən xalq. İran dağlıq yaylasında məskunlaşmışdı. Ora Mada ölkəsi adlanmağa başladı. Madalılar babillilərlə birləşib Aşşuru məğlub etdilər. O vaxt Fars diyarı Mada ölkəsinin bir əyaləti idi, lakin sonradan Kuruş (Kir) Madaya qarşı üsyan qaldırıb Mada və Fars ölkələrini birləşdirdi. Beləcə, Mada-Fars imperiyası yarandı. Həmin imperiya b.e.ə. 539-cu ildə Neo-Babil imperiyasını süquta yetirdi. Eramızın 33-cü ilində Yerusəlimdə keçirilən Əllinci gün bayramında madalılar da iştirak etmişdilər (Dn 5:28, 31; Hv 2:9). B9 əlavəsinə bax.

• Mahalat

  Ehtimal ki, musiqi terminidir. 53 və 88-ci məzmurların müqəddiməsində işlənir. Bu sözün ibranicədən «zəifləmək», «xəstələnmək» kökündən əmələ gəlməsi ehtimalı var ki, bu da qəmli, hüznlü tona işarə edə bilər. Bu, həmin məzmurların qəmli məzmununa müvafiqdir.

• Makedoniya

  Yunanıstandan şimalda yerləşən bölgə. Makedoniyalı İsgəndərin hakimiyyəti ilə məşhurlaşdı və romalılar tərəfindən zəbt edilənə qədər müstəqil qaldı. Həvari Bulusun Avropaya ilk səfəri zamanı Makedoniya Romanın əyaləti idi. Həvari oraya üç dəfə səyahət etmişdi (Hv 16:9). B13 əlavəsinə bax.

• Manna

  İsraillilər qırx il səhrada qaldıqları vaxt onların əsas qidası. Yehova tərəfindən möcüzəvi yolla verilirdi. Şənbə günündən başqa hər səhər yerin səthində peyda olur, üstündə şeh olurdu. İsraillilər mannanı birinci dəfə görəndə «bu nədir belə?» (ibr. man hu?) demişdilər (Çx 16:13—15, 35). Mannaya digər kontekstlərdə «göylərin taxılı» (Zb 78:24), «səmavi çörək» (Zb 105:40), «qüdrətlilərin çörəyi» (Zb 78:25) deyilir. İsa Məsih manna sözünü məcazi mənada işlətmişdi (Yh 6:49, 50).

• Maskil

  On üç məzmurun müqəddiməsində rast gələn termin. Mənası dəqiq məlum deyil. Ola bilsin, «düşündürücü şeir» mənasında işlənir. Bəzilərinin fikrincə, formaca oxşar olan və «işi fərasətlə görmək» kimi tərcümə olunan söz məna cəhətdən maskil sözünə yaxın ola bilər (2Sm 30:22; Zb 32, müqəddimədə).

•  Maya

  Xəmirin və ya mayenin qıcqırması üçün ona qatılan maddə. Həmçinin mayalıq xəmirə də maya deyilir. MK-da simvolik olaraq günah, korlanma və gizli yolla yayılma mənalarında da işlənir (Çx 12:20; Mt 13:33; Qt 5:9).

• Mayasız çörək bayramı

  İsraillilərin qeyd etdiyi əsas üç bayramdan biri. Pasxanın səhərisi günü, Nisanın 15-də başlayıb yeddi gün davam edirdi. Misirdən çıxmalarının xatirəsini yad etmək üçün bu bayram günlərində yeyilən çörək mayasız olmalı idi (Çx 23:15; Mr 14:1).

• Məbəd

  Hüzur çadırını əvəz etmiş bina. Yerusəlimdə yerləşirdi. İsraillilərin ibadət mərkəzi idi. Süleymanın inşa etdiyi birinci məbəd babillilər tərəfindən uçurulmuşdu. İkinci dəfə məbədi Babil sürgünündən sonra Zərubabil tikmişdi, sonralar isə Böyük Hirod tərəfindən bərpa edilmişdi. MK-da məbəd çox vaxt «Yehovanın evi» adlanır (Üz 1:3; 6:14, 15; 1Sm 29:1; 2Sm 2:4; Mt 24:1). B8 və B11 əlavələrinə bax.

• Mələklər

  İbr. malax, yun. aqqelos. Hər iki söz «xəbər daşıyan», «qasid» deməkdir. MK-da qeyb aləmindən olan qasidlərə mələk deyilir (Yr 16:7; 32:3; Yq 2:25; Vh 22:8). Mələklər Allah-Taala tərəfindən yaradılmış güclü ruhani varlıqlardır. İnsandan çox-çox əvvəl yaradılıblar. MK-da onlara həmçinin «müqəddəs ordu», «Allah oğulları» və «dan ulduzları» deyilir (Qn 33:2; Əy 1:6; 38:7). Onlara törəmək qabiliyyəti verilməyib, hər biri fərdi yaradılmışdır. Sayı yüz milyondan çoxdur (Dn 7:10). Hər birinin adı və özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Bununla belə, onlar sitayiş qəbul etmir, əksəriyyəti öz adını belə bildirmir (Yr 32:29; Lk 1:26; Vh 22:8, 9). Onlar müxtəlif dərəcələrə mənsub olub, müxtəlif vəzifələri icra edirlər, məs. Yehova Allahın hüzurunda xidmət edir, Onun sözünü çatdırır, yerdəki qullarını müdafiə edir, hökmlərini yerinə yetirir, müjdəçilik işini dəstəkləyirlər (2Pd 19:35; Zb 34:7; Lk 1:30, 31; Vh 5:11; 14:6). Gələcəkdə mələklər Armageddon döyüşündə İsa Məsihin tərəfində vuruşacaqlar (Vh 19:14, 15).

• Məlkum

  Görünür, əmunilərin baş allahı Molekin digər adı (Sf 1:5). Bax: MOLEK.

• Mərcan

  Kiçik dəniz canlılarının skeletindən əmələ gələn bərk, daşlaşmış maddə. Dənizdə tapılır, qırmızı, ağ, qara və s. rənglərdə olur. Mərcanlar xüsusilə Qırmızı dənizdə çox olurdu. MK yazılan dövrlərdə qırmızı mərcanlara böyük qiymət verilirdi. Onlardan muncuq və başqa bəzək əşyaları düzəldilirdi (Ms 8:11).

• Mərduk

  Babil şəhərinin baş allahı. Babilistan padşahı və qanun verəni Hammurapi Babil şəhərini Babilistanın paytaxtı edəndə Mərdukun nüfuzu artdı. O, bir sıra əvvəlki  allahları sıxışdıraraq yerlərini tutdu və Babil panteonunun baş allahına çevrildi. Sonrakı dövrlərdə Mərduk adı «Belu» (sahib) titulu ilə əvəz olundu. Xalq arasında ona Bel deyilirdi (Ər 50:2).

• Məsəl

  Nəsihətamiz müdrik deyim, qısa hekayə. Dərin həqiqətləri yığcam dillə ifadə edir. MK-dakı məsəllər müəmma, ya da tapmaca xarakterlidir və həqiqət incilərini təşbehlərlə, ifadəli dillə çatdırır. Bəzi deyimlər rişxənd və məsxərə kimi dildə sabitləşmişdir (Vz 12:9; 2Bt 2:22).

• Məsh (etmək)

  İbrani dilində bu sözün əsas mənası «maye sürtmək»dir. İnsanın və ya əşyanın xüsusi xidmətə təyin edilməsinin rəmzi kimi onun üzərinə yağ çəkilirdi. İncildə bu söz göylərdə yaşamaq üçün seçilmiş insanların üzərinə müqəddəs ruhun tökülməsi ilə əlaqədar işlənir (Çx 28:41; 1İş 16:13; 2Kr 1:21).

• Məsih

  İsa peyğəmbərə aid işlənən ad. Mənası «məsh edilmiş» deməkdir. Yunan ekvivalenti «Xristos» (Dn 9:25; Mt 1:16; Yh 1:41).

• Məsih əleyhdarı

  Bu ifadə həm Məsihin əleyhdarı, həm də yalançı Məsih mənasında işlənə bilər. Məsih olduğunu və ya onu təmsil etdiyini iddia edən, Məsihin və onun şagirdlərinin əleyhinə çıxış edən bütün insanlar və qurumlar Məsih əleyhdarı adlandırıla bilər (1Yh 2:22).

• Məsihi

  İsa Məsihin davamçılarına Allah tərəfindən verilmiş ad (Hv 11:26; 26:28).

• Məzar

  Ümumbəşər məzarı. İbr. şeol; yun. hades. MK-da bu məfhum fəaliyyət və şüurun olmadığı simvolik məkana və ya hala aid edilir (Yr 47:30; Vz 9:10; Hv 2:31).

• Məzmur

  Allahı mədh edən nəğmə. Məzmurlara musiqi qoşulur və ibadətçilər tərəfindən ifa olunurdu. Yerusəlimdə məbəddə kütləvi ibadətlər zamanı da Yehova Allaha məzmur oxunurdu (Lk 20:42; Hv 13:33; Yq 5:13).

• Mixtam

  Altı məzmurun müqəddiməsində işlənən söz (Zb 16 və 56—60). Mənası dəqiq bilinməyən texniki termin. «Yazı» sözünə qohum olduğu ehtimalı var.

• Mil

  Uzunluq vahidi. İncilin orijinal mətnində bir dəfə, Mətta 5:41 ayəsində işlənir. Çox ehtimal ki, 1479,5 m-ə bərabər olan Roma mili nəzərdə tutulur. B14 əlavəsinə bax.

• Milqam

  Əmunilərin sitayiş etdikləri allah. Çox güman ki, Molek allahın eynidir (1Pd 11:5, 7). Hakimiyyətinin sonuna yaxın Süleyman padşah bu yalançı allaha səcdəgahlar tikmişdi. Bax: MOLEK.

• Mina

  Hizqiyal kitabında «maneh» kimi verilir. Çəki və pul vahididir. Arxeoloji dəlillər göstərir ki, mina 50 şekelə, şekel isə 11,4 q-a bərabərdir. Buna əsasən, demək olar ki, Tövratdakı mina 570 q-dır. Qulac kimi, minanın da başqa növü  (saray minası) ola bilərdi. İncildə mina 100 dirhəmə bərabərdir. Çəkisi 340 q-dır. 60 mina bir talant edirdi (Üz 2:69; Lk 19:13). B14 əlavəsinə bax.

• Mirzə

  Tövratın köçürücüsü. Mirzələr artıq İsa Məsihin dövründə Qanun biliciləri kimi tanınan zümrəni təşkil edirdilər. İsa Məsihə müxalif idilər (Üz 7:6, haşiyədə; Mr 12:38, 39; 14:1).

• Molek

  Əmunilərin allahı. Ehtimal ki, Məlkum, Milqam və Moloxun eyni. Yəqin ki, Molek hansısa bir allahın adı deyil, bir titul idi. Tövrata əsasən, övladını Molekə qurban gətirən ölüm cəzasına məhkum edilirdi (Lv 20:2; Ər 32:35; Hv 7:43).

• Molox

  Bax: MOLEK.

• Möhür üzüyü

  Barmağa taxılan və ya ipə keçirilən (ehtimal ki, boyuna taxılan) möhür. Hökmdarın, məmurun hakimiyyət rəmzi sayılırdı (Yr 41:42).

• Möminlik

  Yehova Allaha ehtiram bəsləmək, Ona ibadət və qulluq etmək, Onun ali hakimiyyətinə sadiq olmaq (1Tm 4:8; 2Tm 3:12).

• Mutlabben

  Doqquzuncu məzmurun müqəddiməsində işlənən termin. Ənənəvi olaraq, «oğulun ölümü barədə» mənasını daşıdığı deyilir. Bəzilərinin fikrincə, bu sözlər həmin məzmur oxunarkən çalınan musiqinin adı və ya onun əvvəlində deyilən sözlərdir.

• Müjdə

  İncildə Allahın Padşahlığı barədə və İsa Məsihə iman vasitəsilə nicata yetişmək barədə şad xəbər (Lk 4:18, 43; Hv 5:42; Vh 14:6).

• Müqəddəs çadır

  Hüzur çadırı da adlanır. İsraillilərin Misirdən çıxdıqdan sonra ibadətdə istifadə etdikləri çadır. İçində Əhd sandığı yerləşirdi ki, bu da Yehova Allahın onlarla olmasının nişanı idi. Çadır və onun həyətində ibadət edilir, qurbanlar gətirilirdi. Müqəddəs çadırın taxta çərçivələrinin örtüyü üzərində kərrub təsvirləri işlənmiş kətan parçadan idi. Çadır Müqəddəs yer və Ən müqəddəs yer adlanan iki otaqdan ibarət idi (Yş 18:1; Çx 25:9). B5 əlavəsinə bax.

• Müqəddəs məkan

  İbadət üçün ayrılmış müqəddəs yer. Əksər hallarda ya müqəddəs çadıra, ya da Yerusəlimdəki məbədə aid işlənir. Bu ifadə həm də Allahın göydəki məskəni ilə əlaqədar da işlənir (1Sm 28:10).

• Müqəddəs ruh

  İstəyini həyata keçirmək üçün Allah-Taalanın istifadə etdiyi qüvvə. Bu qüvvə mütləq paklıq və doğruluq Sahibindən qaynaqlandığı və müqəddəs işləri ərsəyə gətirdiyi üçün müqəddəs ruh adlanır (Lk 1:35; Hv 1:8).

• Müqəddəs sirr

  Allahın niyyətinə daxil olan məqam. Müəyyən vaxta qədər gizli saxlanılır və Allahın seçdiyi adamlara açılır (Mr 4:11; Kl 1:26)

• Müqəddəs yer

  Hüzur çadırında və sonradan məbəddə iç otaq olan Ən  müqəddəs yerdən sahəcə böyük ön otaq. Hüzur çadırındakı Müqəddəs yerdə qızıl çıraqdan, qızıl buxur qurbangahı, hüzur çörəyi üçün masa və qızıl ləvazimatlar qoyulurdu. Məbəddəki Müqəddəs yerdə isə qızıl qurbangah, on qızıl çıraqdan və hüzur çörəyi üçün on masa dururdu (Çx 26:33; İb 9:2). B5 və B8 əlavələrinə bax.

• Müqəddəs; müqəddəslik

  Yehova Allahın zati sifəti (yəni təbiətinə xas keyfiyyəti). Mütləq mənəvi paklıq və saflıq halı (Çx 28:36; 1İş 2:2; Ms 9:10; Əş 6:3). İbrani sözü insan (Çx 19:6; 2Pd 4:9), heyvan (Sy 18:17), əşya (Çx 28:38; 30:25; Lv 27:14), məkan (Çx 3:5; Əş 27:13), zaman (Çx 16:23; Lv 25:12) və işlərlə (Çx 36:4) bağlı işlənəndə bunların ayrılmış, xüsusi olduğunu, müqəddəs Allah Yehovaya və Onun xidməti ilə bağlı işlərə həsr edildiyini göstərir. İncildə də «müqəddəs», «müqəddəslik» kimi tərcümə olunan orijinal mətndəki sözlər Allah üçün ayrılmış fikrini daşıyır. Bu sözlər həmçinin pak davranış üçün də işlənir (Mr 6:20; 2Kr 7:1; 1Bt 1:15, 16).

• Mürr

  Kommifora cinsinə aid müxtəlif tikanlı kollardan və ya kiçik ağaclardan əldə edilən ətirli qatran. Mürr müqəddəs məsh yağının tərkibinə daxil idi. Mürdən paltarı, yorğan-döşəyi ətirləmək üçün istifadə edir, sığal yağlarına və bədən losyonlarına əlavə edirdilər. Həmçinin cənazəni dəfnə hazırlayanda da istifadə olunurdu (Çx 30:23; Ms 7:17; Yh 19:39).

N

• Nard

  Açıq qırmızımtıl rəngli bahalı ətirli yağ. Hind sünbülü (Nardostachys jatamansi) bitkisindən əldə edilir. Bahalı olduğundan çox vaxt digər yağlarla qarışdırılır, bəzi hallarda saxtalaşdırılırdı. Diqqətəlayiqdir ki, həm Mark, həm də Yəhya Məsihin başına və ayaqlarına «xalis nard» çəkildiyini qeyd edirlər (Mr 14:3; Yh 12:3).

• Nefilim

  Daşqından əvvəl cisimləşmiş mələklərlə qadınlardan doğulan oğullar. Zorakılıqları ilə seçilirdilər (Yr 6:4, haşiyədə).

• Nehilot

  Beşinci məzmurun müqəddiməsində işlənən termin. Mənası dəqiq məlum deyil. Bəziləri bu sözü xalil (tütək) sözünün kökü ilə əlaqələndirərək onun nəfəsli alət olduğunu düşünür. Eyni zamanda bu söz musiqi havasını bildirə bilər.

• Nəsrani

  Nasirə şəhərindən olduğuna görə İsa Məsihə verilən ad. Əşiya 11:1 ayəsində işlənən «pöhrə» sözünə qohum söz olduğu güman edilir. Sonralar bu söz Məsihin ardıcıllarına da aid işlənirdi (Mt 2:23; Hv 24:5).

• Nəzarətçi

  Əsas vəzifəsi yığıncağa nəzarət etmək, qeydini çəkməkdir. Yunanca bu söz (episkopos) əsas etibarilə müdafiə məqsədilə nəzarət etmək fikrini daşıyır. «Nəzarətçi» və «ağsaqqal» (presbiteros) sözləri məsihi yığıncağında eyni  vəzifəyə aiddir. «Ağsaqqal» sözü adamın yetkinliyinə işarə edir, «nəzarətçi» sözü isə bu adamın icra etdiyi vəzifələri göstərir (Hv 20:28; 1Tm 3:2—7; 1Bt 5:2).

• Nəzir

  Bir işi görmək, təqdimə və ya bəxşiş gətirmək, hansısa xidmətə başlamaq, yaxud özlüyündə haram olmayan şeyi özü üçün haram etməkdən ötrü Allaha verilən vəd. Andla eyni qüvvəyə malik idi (Sy 6:2; Vz 5:4; Mt 5:33). Nəzir həm də nəzir edilən şeyə deyilir (Lv 23:38; 1İş 1:21).

• Nəziri

  «Seçilmiş», «ayrılmış», «həsr olunmuş» mənalarını verən ibrani sözündən yaranıb. İki cür nəzirilər olub: könüllü və Allahın təyin etdiyi. Kişi və ya qadın müəyyən müddət ərzində nəziri kimi yaşamağı Yehovaya əhd edə bilərdi. Könüllü nəzirilər üçün əsasən üç şey haram sayılırdı: meynə məhsulları və içki; saç qırxmaq; meyitə toxunmaq. Nəzirilik Allahın təyinatı ilə olanda adam ömürlük nəziri qalırdı. Onlar üçün şərtləri Yehova Allahın Özü müəyyən edirdi (Sy 6:2—7; Hk 13:5).

• Nisan

  Babil sürgünündən sonra əviv ayının adı. Yəhudi dini təqvimində birinci ay, dünyəvi təqvimdə yeddinci aydır. Martın ortasından aprelin ortasına qədər davam edirdi (Nə 2:1). B15 əlavəsinə bax.

• Nübar

  Məhsul mövsümünün ilk barı; istənilən hər şeyin ilk bəhrəsi. Yehova Allahın tələbi ilə İsrail xalqı ilk nübarı Ona təqdim etməli idi (istər insan olsun, istər heyvan, istərsə də torpağın məhsulu). Ümumxalq ənənəsi olaraq, Mayasız çörək və Əllinci gün bayramında israillilər nübarları Allaha təqdim edirdi. Nübar sözü məcazi mənada Məsihə və onun məsh edilmiş davamçılarına da şamil edilirdi (1Kr 15:23; Sy 15:21; Ms 3:9; Vh 14:4).

O

• Odlu göl

  «Od və kükürdlə yanan» simvolik məkan. «İkinci ölüm» kimi də izah olunur. Tövbə etməyən günahkarlar, İblis, ölüm və Məzar (yun. hades) ora atılır. Odda yana bilməyən ruhani varlığın (İblisin), habelə hades və ölümün odlu gölə atılması göstərir ki, bu məkan əbədi əzabın yox, əbədi məhvin rəmzidir (Vh 19:20; 20:14, 15; 21:8).

• Omer

  Ölçü vahidi. 2,2 litrlik qabın tutumuna bərabərdir. Efanın onda biridir (Çx 16:16, 18). B14 əlavəsinə bax.

• Ondabir

  Vergi növü. Xüsusilə dini mahiyyət daşıyan vergi (Ml 3:10; Qn 26:12; Mt 23:23). Tövrat Qanununa əsasən, torpağın məhsulunun, mal-heyvan artımının onda biri hər il lavililərə təminat olaraq verilirdi. Lavililər də öz növbəsində bu ondabirin onda bir hissəsini Harun nəslindən olan kahinlərə təminat olaraq verirdilər. Başqa ondabirlər də mövcud idi. Məsihilər üçün tələb deyil.

• Ordular Allahı Yehova

  Bu, sərəncamında çoxsaylı mələklər  ordusu olan Kainatın Hökmdarının necə güc-qüdrət sahibi olduğunu vurğulayan addır (Zb 103:20, 21; Əş 1:24; Ər 32:17, 18; Rm 9:29).

• Oruc

  Müəyyən müddət ərzində heç bir şey yeyib-içməmə. İsraillilər kəffarə günündə, sıxıntılı vaxtlarda və Allahın rəhbərliyini arayanda oruc tuturdular. Yəhudilərdə ildə dörd dəfə oruc tutmaq ənənəsi yaranmışdı. Bu oruclarla onlar tarixlərində baş vermiş fəlakətli hadisələri qeyd edirdilər. Məsihilərdən oruc tutmaq tələb olunmur (Üz 8:21; Əş 58:6; Lk 18:12).

Ö

• Ölçü çubuğu

  Uzunluğu altı qulac idi. Adi qulacla götürüləndə 2,67 m-ə, uzun qulacla 3,11 m-ə bərabər idi (Hz 40:3, 5; Vh 11:1). B14 əlavəsinə bax.

• Öndər

  İmanlı insanları günah və ölümdən azad edib əbədi həyata doğru aparması ilə əlaqədar İsa Məsihə verilən titul (Hv 3:15; 5:31; İb 2:10; 12:2).

P

• Pasxa

  Əviv (sonralar «nisan») ayının 14-cü günündə israillilərin Misirdən azad olmaları şərəfinə qeyd olunan bayram. Bayramda quzu (yaxud keçi) kəsilir, əti qızardılıb acı otlarla və mayasız çörəklə yeyilirdi (Çx 12:27; Yh 6:4; 1Kr 5:7).

• Perqament

  Üstündə yazı yazmaq üçün istifadə olunan xüsusi surətdə işlənmiş qoyun, keçi və ya dana dərisi. Perqament papirusdan daha davamlı materialdır və ondan MK tumarlarının yazılmasında istifadə ediblər. Həvari Bulusun Timutidən gətirməsini xahiş etdiyi perqament tumarları ehtimal ki, Tövratın parçaları idi. Ölü dəniz tumarlarının müəyyən qismi perqament üstündə yazılmışdır (2Tm 4:13).

• Peyğəmbər

  Allahın iradəsini əyan edən vasitəçi. Peyğəmbərlər Allahın adından danışır, gələcək hadisələr barədə xəbər verir, Yehova Allahın nəsihətlərini, əmr və hökmlərini çatdırırdı (Am 3:7; 2Bt 1:21).

• Peyğəmbərlik

  İlahi vəhy, yaxud vəhyin əyan edilməsi. Peyğəmbərlik ilahi nəsihət, əmr, hökm, yaxud gələcək hadisələr barədə məlumatdan ibarət olur (Hz 37:9, 10; Dn 9:24; Mt 13:14; 2Bt 1:20, 21).

• Pərinc

  Buğdanın aşağı növü (Triticum spelta). Dənləri qabıqdan çətin ayrılır (Çx 9:32).

• Pim

  Çəki vahidi, həmçinin dəmir alətləri itiləmək üçün filiştlilərin qoyduğu qiymət. İsraildə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı üzərində ibrani samitlərlə «pim» sözü yazılmış bir neçə çəki daşı tapılmışdır. Onların çəkisi 7,8 q olub, bu da şekelin təxminən üçdə ikisini təşkil edir (1İş 13:20, 21).

• Porneya

  Bax: ƏXLAQSIZLIQ.

• Prokonsul

  Roma senatının əyalətlərə qoyduğu vali. Məhkəmə və ordu üzərində səlahiyyəti vardı. Senata tabe olsa da, idarə etdiyi əyalətdə  mütləq hakimiyyət sahibi idi (Hv 13:7; 18:12).

• Prozelit

  Yeni din qəbul etmiş adam. MK-da yəhudi dinini qəbul etmiş adam. Prozelit kişi sünnət olunmalı idi (Mt 23:15; Hv 13:43).

• Purim

  Adar ayının 14-ü və 15-ində qeyd edilən bayram. Bu bayram şahbanu Əstərin dövründə yəhudilərin məhvdən qurtulmaları şərəfinə keçirilirdi. Qeyri-ibrani mənşəli purim sözünün mənası «püşk» deməkdir. Həman yəhudiləri qırmaq üçün gün seçərkən püşk («pur») atmışdı. Ona görə də bu bayram Purim adlanır (Əs 3:7; 9:26).

R

• Rahab

  Bu söz Əyyub, Zəbur və Əşiya kitablarında məcazi mənada işlənir (Yuşə kitabındakı Rahab adlı qadınla qarışdırmamalı). Əyyub kitabında kontekstdən məlum olur ki, Rahab dəniz əjdahasıdır. Digər kitablarda Misiri təmsil edir (Əy 9:13; Zb 87:4; Əş 30:7; 51:9, 10).

• Ruh

  Ruh kimi tərcümə olunan ibr. ruax və yun. pnevma sözünün bir sıra mənaları var. Hər biri özünə gözəgörünməz qüvvə növlərini daxil edir. İbrani və yunan sözü növbəti məfhumları bildirir: 1) külək, 2) canlılarda olan həyat qüvvəsi, 3) insanın ürəyindən qaynaqlanıb onun danışıq və hərəkətlərini müəyyənləşdirən qüvvə, 4) gözəgörünməz mənbədən gələn vəhy, 5) ruhani varlıq, 6) Allahın qüvvəsi, yəni müqəddəs ruh (Çx 35:21; Zb 104:29; Mt 12:43; Lk 11:13).

S

• Saddukilər

  İudaizmin nüfuzlu təriqətlərindən biri. Üzvləri varlı, kübar adamlardan və məbəddə böyük nüfuza malik olan kahinlərdən ibarət idi. Fərisilərin çoxsaylı şifahi ənənələrini və inanclarını rədd edirdilər. Dirilməyə və mələklərin mövcudluğuna inanmırdılar. İsa Məsihə müxalif idilər (Mt 16:1; Hv 23:8).

• Sajın

  Suyun dərinliyini ölçmək üçün uzunluq ölçü vahidi. 1,8 m-ə bərabərdir (Hv 27:28). B14 əlavəsinə bax.

• Salehlik

  MK-a əsasən, hərəkət və davranışın Allahın tələblərinə uyğunluğu; Allahın haqqa və nahaqqa dair normalarına müvafiqlik. Bu nəşrdə konteksdən asılı olaraq bu məfhum üçün doğruluq, haqq, ədalət, savab kimi sözlər də işlənir (Yr 15:6; Qn 6:25; Ms 11:4; Sf 2:3; Mt 6:33).

• Sapand

  Heyvan vətərindən, qamışdan, tükdən toxunan və ya dəri zolağından düzəldilən ip. Orta hissəsi enli olurdu və atmaq üçün oraya əsasən daş qoyulurdu. Sapandın bir ucu ələ və ya biləyə sarınırdı. O biri ucunu əldə tuturdular və sapandı yellədib buraxırdılar. Qədim ordularda sapandçılar olurdu (Hk 20:16; 1İş 17:50).

• Sea

  Ölçü vahidi. Bat maye ölçüsü əsasında hesablandıqda 7,33 litrlik  qabın tutumuna bərabər olur (2 Pd 7:1). B14 əlavəsinə bax.

• Selah

  Musiqi və ya qiraətdə istifadə edilən texniki termin. Zəbur və Həbquq kitablarında işlənir. Ehtimalən, düşünmək və ya söylənmiş fikri vurğulamaq üçün musiqidə, mahnı ifasında edilən pauzanı bildirir. Bu termin yunan Septuaginta tərcüməsində «musiqi interlüdiyası» mənasını daşıyan diapsalma sözü ilə verilir (Zb 3:4; Hb 3:3).

• Seraflar

  Göydə Yehova Allahın taxtı ətrafında duran ruhani varlıqlar. İbrani sözü serafim hərfən «yananlar» mənasını verir (Əş 6:2, 6).

• Sezar

  Roma soyadı. Sonradan Roma imperatorlarının titulu olmuşdur. Bu titulu daşıyan imperatorların sırasında MK-da adı çəkilən Avqust, Tiberi və Klavdi də olmuşdur. MK-da Neronun adı çəkilməsə də, bu titul ona da aid edilir. İncildə «Sezar» həmçinin hökumətin və ya dövlətin rəmzi kimi işlənir (Hv 25:12).

• Səcdəgah

  Adətən təpənin, dağın başında yerləşən, yaxud əllə düzəldilən platformanın üstündə olan ibadət yeri. Səcdəgahlarda bəzi hallarda Allaha ibadət edirdilər. Əsas etibarı ilə səcdəgahların adı bütpərəstliklə əlaqədar çəkilir (Sy 33:52; 1Pd 3:2; Ər 19:5).

• Səma məlikəsi

  Ərəmya peyğəmbərin dövründə dönük israillilərin ibadət etdikləri ilahə. Bəzilərinin fikrincə, bu, Babil ilahəsi İştardır. Qədim şumerlər bu ilahəyə İnanna adı ilə sitayiş edirdilər. İnanna adının mənası «səma məlikəsi»dir. Səma məlikəsi sayılmaqla yanaşı, o həm də məhsuldarlıq ilahəsi idi. İştar Misir yazılarında «Səma xanımı» adlanır (Ər 44:19).

• Səməriyyə

  200 il ərzində onqəbiləli İsrail padşahlığının paytaxtı olub. Həmçinin padşahlığın bütün ərazisi Səməriyyə adlanırdı. Şəhər eyniadlı dağın üstündə tikilmişdi. İsa Məsihin zamanında Cəlilə (şimalda) ilə Yəhudiyyə (cənubda) arasında yerləşən Roma bölgəsi Səməriyyə adlanırdı. İsa Məsih səfərləri zamanı adətən bu bölgədə təbliğ etmirdi, amma bəzən oradan keçib sakinlərilə söhbət edirdi. Həvari Butrus Allahın Padşahlığının rəmzi açarlarından ikincisini işlədəndə səməriyyəlilər müqəddəs ruhu aldılar (1Pd 16:24; Yh 4:7; Hv 8:14). B10 əlavəsinə bax.

• Səməriyyəlilər

  İlk əvvəl bu ad onqəbiləli şimal padşahlığında yaşayan israillilərə aid edilirdi. B.e.ə. 740-cı ildə Səməriyyənin aşşurlular tərəfindən zəbt edilməsindən sonra aşşurluların oraya köçürtdüyü yadellilər də səməriyyəli adlanmağa başladılar. İsa Məsihin zamanında bu ad artıq siyasi yaxud milli mənsubiyyəti bildirmirdi, qədim Siham və Səməriyyə ətrafında yayılmış dini məzhəbə aid olanların adı idi. Onların müəyyən etiqadları İudaizmdən kəskin surətdə fərqlənirdi (Yh 8:48).

•  Sığınacaq şəhərlər

  Bilmədən adam öldürənin intiqamçıdan qaçıb gizləndiyi şəhərlər. Lavililərə məxsus bu şəhərləri Yehova Allahın göstərişi ilə Musa peyğəmbər və xələfi Yuşə sığınacaq şəhər kimi təyin etmişdi. Sayı altı olan sığınacaq şəhərlər vəd edilmiş diyarın müxtəlif bölgələrində yerləşirdi. Qaçaq düşmüş adam şəhərə çatan kimi məsələni şəhərin alaqapısında oturan ağsaqqallara danışırdi, sonra ona sığınacaq verilirdi. Qəsdən qətl törədənlərin bu imkandan sui-istifadə etmələrinin qabağını almaq üçün sığınacaq istəyən kəs qətlin törədildiyi şəhərdə məhkəmə qarşısına çıxmalı, özünün günahsız olduğunu sübut etməli idi. Günahsız bilindiyi təqdirdə o, sığınacaq şəhərə qaytarılır və qalan ömrünü həmin şəhərin hüdudları daxilində keçirirdi. Yalnız baş kahin ölərdisə, həmin adam şəhərdən çıxa bilərdi (Sy 35:6, 11—15, 22—29; Yş 20:2—8).

• Sinaqoq

  Sözün hərfi mənası: «toplaşma», «məclis». MK-da sinaqoq əksər hallarda yəhudilərin Müqəddəs Yazıların qiraəti, təlim, vəz, dua üçün toplaşdığı yeri, binanı bildirir. İsa Məsihin yaşadığı dövrdə İsraildə hər şəhərdə sinaqoq var idi. Böyük şəhərlərdə bir neçə sinaqoq olurdu (Lk 4:16; Hv 13:14, 15).

• Sinedrion

  Yəhudilərin ali məhkəməsi. Yerusəlimdə yerləşirdi. İsa Məsihin zamanında Sinedrion 71 üzvdən ibarət idi. Ora baş kahin, sabiq baş kahinlər, onların ailə üzvlərindən bəziləri, ağsaqqallar, qəbilə və nəsil başçıları, mirzələr daxil idi (Mr 15:1; Hv 5:34; 23:1, 6).

• Sinəbənd

  İsraildə baş kahinin Müqəddəs yerə girən zaman taxdığı kisə. Üzərinə qiymətli daşlar düzülmüşdü. Yehovanın hökmlərini açıqlamaq üçün istifadə edilən Urim və Tummim onun içinə qoyulurdu. Buna görə, həmçinin «hökm sinəbəndi» də adlanırdı (Çx 28:15—30). B5 əlavəsinə bax.

• Sion; Sion dağı

  Yerusəlimin cənub-şərqində təpə. Həmçinin yəbusilərin qala şəhəri olan Yəbusun digər adı. Davud padşah bu şəhəri tutandan sonra orada öz iqamətgahını tikdi, beləcə ora «Davud şəhəri» adlanmağa başladı (2İş 5:7, 9). Davud Əhd sandığını Sion dağına gətirəndən sonra həmin yer Yehova Allah üçün xüsusi, müqəddəs yer oldu. Daha sonra Sion deyiləndə Muriyyə dağında yerləşən məbədin bütöv ərazisi nəzərdə tutulurdu. Bəzən bu ad bütün Yerusəlim şəhərinə aid edilirdi. İncildə Sion adı çox vaxt məcazi mənada işlənir (Zb 2:6; 1Bt 2:6; Vh 14:1).

• Sirt körfəzi

  Şimali Afrikada, Liviya sahilində iki böyük körfəz. Dayaz suların qabarma-çəkilməsi nəticəsində tez-tez yerini dəyişən dayazlıqlara görə qədimdə  dənizçilər üçün bu yer çox qorxulu idi (Hv 27:17). B13 əlavəsinə bax.

• Sivan

  Babil sürgünündən sonra yəhudi dini təqvimində üçüncü ayın, dünyəvi təqvimdə doqquzuncu ayın adı. Mayın ortasından iyunun ortasına qədər davam edirdi (Əs 8:9). B15 əlavəsinə bax.

• Stoik filosoflar

  Yunan fəlsəfi məktəbi. Ardıcılları inanırdılar ki, xoşbəxtlik şüur və təbiətlə harmoniyada yaşamaqdadır. Onların fikrincə, əsil hikmət ağrı və zövqə biganə qalmaqdadır (Hv 17:18).

• Suriya; suriyalı

  Bax: ARAM; ARAMİ.

• Süleyman sütunları

  İsa Məsih yerdə olan zaman məbədin bayır həyətinin şərqində üstüörtülü keçid. Deyilənlərə görə, bu keçid Süleyman məbədinin qalıqları olub. İsa Məsihin qış vaxtı orada gəzişdiyi deyilir. İlk məsihilər də orada ibadət üçün toplaşırdılar (Yh 10:22, 23; Hv 5:12). B11 əlavəsinə bax.

• Sünnət

  İbrahim peyğəmbər və onun övladları üçün Allah tərəfindən vacib buyrulmuşdu. Məsihilər üçün tələb deyil. MK-da məcazi mənada da işlədilir (Yr 17:10; 1Kr 7:19; Fp 3:3).

• Sürgün

  Öz elindən, yurdundan başqa yerə köçürülmə. Əksər hallarda istilaçıların fərmanı ilə. İsraillilər iki böyük sürgünə məruz qalmışdılar. Onqəbiləli şimal dövlətinin əhalisi aşşurlular tərəfindən, ikiqəbiləli cənub dövlətinin əhalisi isə sonralar babillilər tərəfindən sürgünə aparılmışdı. Hər iki dövlətdən sürgünə gedənlərdən qalanlar Fars şahı Kuruşun (Kir) hakimiyyəti vaxtı geri qaytarılmışdı (2Pd 17:6; 24:16; Üz 6:21).

Ş

• Şekel

  İbranilərdə əsas çəki və pul vahidi. Çəkisi 11,4 q-a bərabərdir. «Müqəddəs məkan şekeli» ifadəsi, yəqin ki, çəkinin dəqiqliyini, yaxud müqəddəs məkanda saxlanılan standarta uyğunluğunu vurğulayırdı. Ehtimal var ki, adi şekeldən əlavə saray şekeli, yaxud sarayda saxlanılan standart çəki də olub (Çx 30:13).

• Şeminit

  Hərfən «səkkizinci» mənasını verən musiqi termini. Ola bilsin, alçaq registri və ya tonu bildirir. Alətlərə aid işlənəndə bas tonlu alətlər, ifalara aid işlənəndə isə musiqinin bəmdə çalınması və bu tona müvafiq oxunması nəzərdə tutulur (1Sm 15:21; Zb 6; 12, müqəddimələrdə).

• Şeol

  Bu ibrani sözünün yunan qarşılığı hades sözüdür. Mətndə böyük hərflə «Məzar» sözü ilə verilib ki, adi qəbir deyil, ümumbəşər məzar mənasında işləndiyi bilinsin (Yr 37:35; Zb 16:10; Hv 2:31, haşiyələrdə). Bax: MƏZAR.

• Şeytan

  İbrani sözünün mənası «əleyhdar» deməkdir. MK-ın yazıldığı orijinal dillərdə müəyyənlik artikli ilə işlənəndə Allahın baş düşməni  olan İblisə aid edilir (Əy 1:6; Mt 4:10; Vh 12:9).

• Şəhərə qalxarkən

  120—134 məzmurların müqəddiməsində rast gəlinən ifadə. Bu ifadənin mənasına dair müxtəlif fikirlər mövcuddur. Çoxlarının fikrincə, israillilər bu 15 məzmuru ilin əsas üç bayramını qeyd etmək üçün Yəhudiyyə dağlarının başında yerləşən Yerusəlimə qalxarkən şur ilə oxuyurdular.

• Şənbə

  Bu sözün ibrani qarşılığı «dincəlmək», «dayanmaq» mənasını verir. Yəhudi həftəsinin yeddinci günü (cümə günü günəş batandan, şənbə günü günəş batana kimi davam edir). MK-da bayram günlərindən bəziləri, həmçinin 7-ci və 50-ci illər şənbə adlandırılıb. Şənbə günü müqəddəs məkandakı kahinlik xidmətindən savayı heç bir iş görmək olmazdı. Şənbə ilində torpaq becərilməməli, ibranilər soydaşlarını borc ödəməyə məcbur etməməli idi. Tövrat Qanununda şənbə ilə bağlı qadağalar mötədil idi, lakin din rəhbərləri tədricən onlara xeyli əlavələr etmişdilər, belə ki, İsa Məsihin zamanında artıq bu tələblər xalqın çiynində ağır yükə çevrilmişdi (Çx 20:8; Lv 25:4; Lk 13:14—16; Kl 2:16).

• Şərab təqdiməsi

  Digər təqdimələrin yanında gətirilir, qurbangahın üzərinə tökülməklə təqdim edilirdi. Həvari Bulus bu təqdimədən təşbeh kimi istifadə edərək iman qardaşları yolunda gücünü əsirgəmədiyini göstərirdi (Sy 15:5, 7; Fp 2:17).

• Şükran qurbanı

  Xeyirxahlığı və verdiyi ruzi-bərəkətə görə Allaha həmd ifadəsi olaraq gətirilən təqdimə. Mərasim zamanı qurban gətirilmiş heyvanın əti, eləcə də, həm mayalı, həm də mayasız çörək yeyilirdi. Ət qurban gətirilən gün yeyilməli idi (2Sm 29:31).

• Şvat

  Babil sürgünündən sonra yəhudi dini təqvimində on birinci ayın, dünyəvi təqvimdə beşinci ayın adı. Yanvarın ortasından fevralın ortasına qədər davam edirdi (Zk 1:7). B15 əlavəsinə bax.

T

• Talant

  İbranilərdə ən böyük çəki və pul vahidi. 34,2 kq-a bərabərdir. Yunan talantı bundan kiçik olub 20,4 kq-a bərabərdir (1Sm 22:14; Mt 18:24). B14 əlavəsinə bax.

• Tammuz

  1) Dindən dönmüş Yerusəlim qadınlarının ağladığı allahın adı. Bir fərziyyəyə görə Tammuz padşah olmuş, öləndən sonra ilahiləşdirilmişdi. Şumer yazılarında Dumuzi adlanır və məhsuldarlıq ilahəsi İnannanın (Babildə İştar) əri və ya sevgilisi kimi təqdim edilir (Hz 8:14). 2) Babil sürgünündən sonra yəhudi dini təqvimində dördüncü ayın, dünyəvi təqvimdə onuncu ayın adı. İyunun ortasından iyulun ortasına qədər davam edir. B15 əlavəsinə bax.

•  Tarşiş gəmiləri

  İlk öncə bu söz qədim Tarşişə (müasir İspaniya) səyahət edən gəmilər üçün işlənirdi. Lakin get-gedə uzun məsafəyə səyahət edən böyük gəmilər belə adlanmağa başladı. Süleyman padşah və Yəhuşafat padşah ticarət məqsədilə belə gəmilərdən istifadə edirdi (1Pd 9:26; 10:22; 22:48).

• Tartar

  İncildə alçaldılmış, dustaq halında olma mənasında işlənir. Nuh peyğəmbərin dövründə Allaha asi çıxmış mələklər bu vəziyyətə salınıblar. 2 Butrus 2:4 ayəsində tartaroo (Tartara atmaq) feli işlənir. Bu, o demək deyil ki, günaha batmış mələklər bütpərəst mifologiyasında olan Tartara (kiçik allahların atıldığı yeraltı zindan və zülmət diyarı) atılıblar. Allah həmin mələkləri səmavi yerlərindən və şərəfli vəzifələrindən endirib alçaltmış, Özünün işıqlı məqsədlərinə qarşı onların gözünü kor etmişdir. Zülmət həmçinin onların aqibətini xarakterizə edir — MK-a görə onlar başçıları Şeytanla birgə əbədilik məhv olacaqlar. Beləliklə, Tartar həmin qiyamçı mələklərin alçaldılmış halına işarə edən anlayışdır. Vəhy 20:1—3 ayələrində adı çəkilən «dibsiz quyu» ilə eyni məfhum deyil.

• Tevet

  Babil sürgünündən sonra yəhudi dini təqvimində onuncu ayın, dünyəvi təqvimdə dördüncü ayın adı. Dekabrın ortasından yanvarın ortasına qədər davam edirdi. Adətən, sadəcə «onuncu ay» adlanır (Əs 2:16). B15 əlavəsinə bax.

• Təqdim çörəkləri

  Bax: HÜZUR ÇÖRƏYİ.

• Təqsir qurbanı

  Şəxsi günahlar üçün gətirilən qurban. Bu qurban günahlarla əlaqədar gətirilən digər növ qurbanlardan bir qədər fərqlənir. Belə ki, təqsir qurbanı tövbəkar üçün günahına görə itirdiyi hüquqların bərpasını təmin edir, onu cəzadan azad edirdi (Lv 7:37; 19:22; Əş 53:10).

• Təriqət

  Müəyyən təlimin, yaxud liderin ardınca gedən icma. İcma üzvləri öz əqidələrinə uyğun yaşayırlar. İudaizmin ən nüfuzlu qollarından olan fərisilərə və saddukilərə təriqət deyilir. Ehtimal ki, məsihiliyi iudaizmdən ayrılmış bir cərəyan hesab edərək, «təriqət» və ya «nəsrani təriqəti» adlandırırdılar. Məsihilikdə də tədricən təriqətlər əmələ gəldi. Məsələn, Vəhy kitabında «Nikola təriqəti»nin adı çəkilir (Hv 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Vh 2:6; 2Bt 2:1).

• Təzə ay mərasimi

  Yəhudilər öz təqvimlərinə əsasən hər ayın birinci gününü qeyd edirdi. Camaat yığışır, yeyib-içir, xüsusi qurbanlar gətirirdi. Sonralar bu gün önəmli ümumxalq bayramına çevrildi və istirahət günü oldu (Sy 10:10; 2Sm 8:13; Kl 2:16).

• Tişri

  Bax: ETANİM; B15 əlavəsi.

• Tövbə

  MK-da sözügedən tövbə fikri dəyişmək, əvvəlki həyat yoluna  və yanlış hərəkətlərə görə, eləcə də doğru işi görməməyə görə ürəkdən peşman olmaq deməkdir. Əsil tövbənin bəhrəsi olur — tövbəkar adam addımlarını haqq yola yönəldir (Mt 3:8; Hv 3:19; 2Bt 3:9).

• Tövrat

  MK-ın ilk beş bölməsi, yaxud kitabı (Yaradılışdan Qanunun təkrarına kimi) Tövrat adlanır (Yş 1:8; 8:31; 2Sm 25:4). İncildə bəzən Tövrat sözü deyiləndə bütöv İbrani Müqəddəs Yazıları nəzərdə tutulur (Yh 12:34; 15:25).

U

• Urim və tummim

  Dövlət əhəmiyyətli məsələlərdə Yehova Allahdan rəhbərlik almaq üçün baş kahinin püşk kimi istifadə etdiyi əşyalar. Baş kahin Müqəddəs çadıra girəndə Urim və Tummimi sinəbəndinə qoyurdu. Görünür, babillilər Yerusəlimi işğal edəndən sonra Urim və Tummim artıq işlənmirdi (Çx 28:30; Nə 7:65).

Ü

• Ünsiyyət qurbanı

  Bu qurbanı gətirən Yehova ilə sülh münasibətində olmağı diləyirdi. Qurbanın ətindən ibadətçi ilə ailəsi, onu təqdim edən kahin və növbə çəkən kahinlər yeyirdi. Yehovanın isə payı rəmzi idi — Ona qurbanın yandırılan piyinin xoş qoxusu və həyatı simvolizə edən qanı təqdim edilirdi. Ünsiyyət qurbanı gətiriləndə kahinlər və ibadətçilər, sanki, Yehova ilə bir süfrə arxasında otururdular. Bu, onların sülh münasibətində olduqlarını göstərirdi (Lv 7:29, 32; Qn 27:7).

• Üzümsıxan

  Əhəngdaşında oyulmuş iki oyuq. Biri digərindən hündürdə olurdu və arxla birləşdirilirdi. Üzüm üst oyuqda sıxılırdı, çıxan şirə arxla aşağıdakı oyuğa axırdı. Üzümsıxan sözü məcazi mənada Allahın hökmünü bildirmək üçün istifadə edilir (Əş 5:2; Vh 19:15).

V

• Vasitəçi

  İki tərəfi barışdırmaq üçün onların arasında vasitəçilik edən şəxs. MK-da Musa peyğəmbər Qanun əhdinin vasitəçisi, İsa peyğəmbər yeni əhdin vasitəçisi adlanır (Qt 3:19; 1Tm 2:5).

• Vəftiz (etmək)

  Mənası «(suya) batırmaq» deməkdir. İsa Məsih davamçılarına vəftiz olunmağı vacib buyurmuşdu. MK-da həmçinin Yəhya peyğəmbərin etdiyi vəftizin, müqəddəs ruhla, odla və s. ilə edilən vəftizlərin adı çəkilir (Mt 3:11, 16; 28:19; Yh 3:23; 1Bt 3:21).

Y

• Yaditun

  39, 62 və 77-ci məzmurların müqəddiməsində işlənən termin. Dəqiq mənası məlum deyil. Görünür, bu müqəddimələr məzmurun ifası, məsələn üslubu, yaxud hansı musiqi aləti ilə müşayiət olunması üçün göstərişdir. Yaditun adında lavili musiqiçi olub; ola bilsin, bu termin altında nəzərdə tutulan musiqi alətinin və ya ifa üslubunun həmin adamın, ya da oğullarının adı ilə bağlılığı var.

•  Yandırma qurbanı

  Bütövlüklə qurbangahda yandırılaraq gətirilən qurban. Heyvanın (buğa, qoç, təkə, qumru quşu, bala göyərçin) heç bir hissəsi onu gətirənə qalmırdı (Çx 29:18; Lv 6:9).

• Yellətmə təqdiməsi

  Bu təqdimə gətirilərkən kahin əllərini qurban tutan ibadətçinin əllərinin altına qoyub yellədirdi. Ola bilsin, kahin özü qurbanı götürüb yellədirdi. Bu yolla qurban Yehova Allaha təqdim olunurdu (Lv 7:30).

• Yəhuda

  Yaqub peyğəmbərin Ləyadan doğulan dördüncü oğlu. Ölümqabağı Yaqub peyğəmbərlik etmişdi ki, Yəhudanın nəslindən böyük, daimi hökmdar çıxacaq. İsa Məsih Yəhudanın nəslindən idi. Yəhuda adını İsrail qəbilələrindən biri, sonradan isə İsrailin cənubunda yaranmış dövlət daşıyırdı. Yəhuda padşahlığı Yəhuda və Binyamin qəbilələrindən ibarət idi. Kahin və lavililər də həmin padşahlıqda yaşayırdı. Yehova Allahın məbədi yerləşən Yerusəlim şəhəri Yəhudanın ərazisinə daxil idi (Yr 29:35; 49:10; 1Pd 4:20; İb 7:14).

• Yəhudi

  Onqəbiləli İsrail dövlətinin süqutundan sonra Yəhuda qəbiləsinin nümayəndəsinə aid işlənən söz (2Pd 16:6). Babil sürgünündən sonra İsrailə qayıdan bütün qəbilələrin nümayəndələrinə şamil edildi (Üz 4:12). Sonralar bütün dünyada israilliləri digər xalqlardan bu sözlə fərqləndirirdilər (Əs 3:6). Həvari Bulus milliyyətin məsihilər arasında heç bir əhəmiyyəti olmadığı barədə yazarkən yəhudi sözünü məcazi mənada işlətmişdi (Rm 2:28, 29; Qt 3:28).

• Yığıncaq xidmətçisi

  Yun. diakonos. Adi hallarda «xidmətçi» kimi tərcümə olunur. «Yığıncaq xidmətçisi» yığıncaqda ağsaqqallar şurasına kömək edən adamdır. Bu şərəfli vəzifəyə yararlı görülmək üçün məsihi MK-ın tələblərinə cavab verməlidir (1Tm 3:8—10, 12).

• Yunan

  Yunan dili, Yunanıstan sakini, yaxud əslən yunanıstanlı. İncildə bu söz geniş mənada işlənərək bütün qeyri-yəhudilərə və yunan dili və mədəniyyətini mənimsəmiş insanlara aid işlənir (Yl 3:6; Yh 12:20).

Z

• Zevs

  Qədim yunanların baş allahı. Listra şəhərinin əhli səhvən Barnəbanı Zevs kimi qəbul etmişdi. Listra ətrafında aşkar olunan yazılarda «Zevs kahinləri» və «günəş allahı Zevs» ifadələrinə rast gəlinir. Həvari Bulusun Malta adasından çıxıb səyahət etdiyi gəminin üzərində «Zevs oğulları» bəzəyi var idi. Bunlar əkiz qardaş Kastor və Polluks idi (Hv 14:12; 28:11).

• Ziv

  Yəhudi dini təqvimində ikinci, dünyəvi təqvimdə səkkizinci ayın qədim adı. Aprelin ortasından mayın ortasına qədər davam edirdi. Talmudda, həmçinin Babil sürgünündən sonrakı dövrə aid edilən digər sənədlərdə «iyar» adlanır (1Pd 6:37). B15 əlavəsinə bax.